Ava Sîrwanê naherike Derbendîxanê: Çeka bendavên Îranê li dijî Başûrê Kurdistanê
Hewram Ehmedî

Deşta Biyare, ava Sîrwan \ Guherîna eşq e û awaza jiyanê. Ev beşek e ji strana bi navê Sîrwan û yek ji navdartirîn strana li Rojhilatê Kurdistanê ye. Ji xeynî her behseke din a vê stranê, ya ku dikare balkêş be ew e ku çemê Sîrwan bi xurexura ava xwe ve ji Hewremanê bo Derbendîxanê, semboleke bihêz a yekgirtina herdu beşên Kurdistanê ye: Wate Rojhilat û Başûr. Ku wisa ye, ew çem ne tenê bo Rojhilatê û nemaze devera Hewremanê, belkî ji bo Başûrê Kurdistanê jî watebexşa jiyanê ye. Xala cihê balkêşanê ew e ku ji sala 2018an şûn de, Sîrwan wekî caran naherike nav Derbendîxanê. Lê çima? Bersiva wê vedigere bo siyaseta kolonyalîzmê ya dewleta Îranê!
Ji her welatekî zêdetir dabînkirina ava Iraq û Başûrê Kurdistanê girêdayî çavkaniyên avê yên derveyî Iraqê bi taybet Tirkiye û Îranê ye. Di rastî de, çavkaniyên avê yên sereke yên Herêma Kurdistanê pênc çemên sereke ne, ku %75 a ava wan ji bo vexwarin, çandinî, pîşesazî û kertên aborî yên pêwendîdar tê bikaranîn. Du ji wan çeman Sîrwan û Zêy Biçûk in ku ji Îranê diherikine navçeyê, ku hikûmeta Îranê di heyama du dehekên borî de bi projeyên berfireh ên komkirina ava sînorên hevbeş, herikîna ava başûrê Kurdistanê sînordar kiriye.
Nexşe: Bendavên Îranê li ser çemê Zêy Biçûk
Nexşe: Bendavên Îranê li ser çemê Sîrwan
Komara Îslamî ya Îranê avê weke metodekê bo zêdekirina bandora xwe li ser hikûmeta Herêma Kurdistanê li Iraqê bi kar tîne. Hikûmeta Îranê li ser çemên ku berê ji Rojhilatê Kurdistanê ve diçûne deştên Başûrê Kurdistanê, çend bendav çê kirine. Di rastî de, niha hejmarek bendavên Îranê li ser çemên Zêy Biçûk û Sîrwanê hene ku av û elektrîka avî ji Îranê re dabîn dikin, di heman demê de herikîna avê bo Herêma Kurdistanê jî sînordar dikin.
Yek ji wan bendavan a Dariyanê ye ku li ser çemê Sîrwana parêzgeha Kirmaşan a Îranê ye, ku bandoreke mezin li ser herikîna avê ji bo parêzgeha Helebçe ya Herêma Kurdistanê dadinê. Bi sedan gund tenê li ser çemê Sîrwan û herwisa du bajarên Kelar û Helebçeyê rastî krîza zuhabûn û kêmaviyê hatine. Çendîn sal e bendava Derbendîxanê gelek bi kêmî dikare avê ji bo çandiniya wê deverê dabîn bike. Sedema sereke jî bendava Dariyanê ye.
Wêne: Bendava Dariyan li Hewramana Rojhilatê
Li gor zanyariyên ber dest, ji ber bendava Dariyanê ku di sala 2018an de bi dawî hatiye, herikîna ava çemê Sîrwan bo Herêma Kurdistanê %60 kêm bûye. Ev yeka jî bandorê li ser sedan hezar kes li parêzgeha Silêmanî û Helebçeyê dadinê. Nayê haşakirin ku kêmbûna ava çeman dibe sedema krîza ava vexwarinê û bandoreke zêde li ser kerta çandinî, elektrîka avî û masîgiriyê li Herêma Kurdistanê daniye. Li gorî amaran, eger ava Îranê zêdetir kêm bibe, zêdetirî 3 hezar û 200 hektar ji zeviyên çandiniyê yên Helebçe, Seyîdsadiq û Derbendîxanê dê bêne destdan. Krîza avê xelkê neçar dike ku penahê bo avên binerdî bibin ku vexwarina wan tendirust nîne û ev jî dibe sedema pirsgirêkên tendirustî û zêdebûna nexweşiyan.
Wêne: Bendava Derbendîxan li Herêma Kurdistanê
Herwiha kêmbûna berhemanîna çandiniyê gef e li ser ewlehiya xwarinê li Herêma Kurdistanê. Kêmbûna avê cotkarên Başûrê Kurdistanê neçar kirine ku dev ji çandina berhemên wek birinc, badincan, zebeş û herwiha xwedîkirina masiyan berdin ku ji bo berhemanîna wan aveke zêde hewce ye. Ev yek jî dibe sedema nebûna asayişa xwarinê li Iraq û Herêma Kurdistanê û herwiha bûye sedem ku Herêma Kurdistanê ji aliyê aborî ve zêdetir girêdayî hinartina ji Îranê be.
Di van salên dawî de, hikûmeta Herêma Kurdistanê û hemû tex û qatên parêzgeha Helebçeyê di nav de aliyên siyasî, civata medenî û rêxistinên nehikûmî, nerazîbûnên xwe li dijî avakirina bendava Dariyanê li Îranê nîşan dan. Herwisa nîgeraniyan pêwendî bi paşeroja trajîk ve heye ku bajarê Helebçeyê ku li sala 1988an di serdema rejîma Sedam Husên de rastî kîmyabaranê hat, û dûrketina çemê Sîrwanê li ser Derbendîxanê dibe krîzeke din a mirovî li dijî rûniştiyên vî bajarî.
Her lewma taybetmendiya projeya pîşesazî ya bendavên Îranê li Kurdistanê ew e ku ne tenê bandoreke nerênî ya dilêş di warên jîngehparêzî, aborî û civakî de ji bo Rojhilatê Kurdistanê çê kiriye, belkî bi rêya qorixkirin û kêmkirina herikîna avê bo Herêma Kurdistanê bi eşkere wek çekekê li dijî Başûrê Kurdistanê bi kar hatiye.
[1]

Avgirika Bêkodiyan: Bilindtirîn û bedewtirîn avgirika Başûrê Kurdistanê
Sîpan Sofîzade

Avgirika Bêkodiyan ku bilindtirîn û bedewtirîn avgirika #Başûrê Kurdistanê# ye, dikeve navçeya Balekayetî ya ser bi navçeya Çoman a girêdayî parêzgeha Hewlêrê. Ev avgirik di navbera lûtkeya çiyayên Pirxêlind û Qered ên zincîre çiyayên Hesara Sekran de hilkeftî ye û 34 kîlometreyan ji zozana Pirjê ya ser bi navçeya Çomanê dûr e.
Rûbera avgirika Bêkodiyan nêzî 300 metreya ducî ye û 3,198 kîlometr ji asta deryayê bilind e. Çavkaniya ava vê ji çîrîngehên wê û helandina berfa navçeyê ye. Ew navçe, navçeyeke berfî ye û di naverasta meha Tebaxê de jî berfa wê dimîne.
Çiyayê Bêkodiyan dikeve rojhilatê bajarê Hewlêrê û 210 kîlometre ji navenda bajarê Hewlêrê û kêmtir ji kîlometrekê ji sînorê navbera Başûr û Rojhilatê Kurdistanê dûr e. Ji ber nêzîkbûna wê avgirikê ji sînorê Rojhilatê Kurdistanê, gelek caran çiyager û geştiyarên Rojhilatê Kurdistanê jî serdana avgirika Bêkodiyanê dikin.
Navê avgirika Bêkodiyan
Navê avgirika Bêkodiyan ji navê malbata “Bêkodiyan” li gundê Rêzêne yê ser bi navçeya Serkepkan a ser bi navçeya Raniyê ve hatiye, ku berê wek zozançî ji bo çêrandina ajelên xwe çûne derdora vê avgirikê û ji ber guncawbûn û keşûhewaya navçeyê, gelek li wir mane û her lewma jî bi navê wê malbatê tê nasîn.
Keşûhewaya avgirika Bêkodiyan
Pileya germaya navçeyê di çileya havînê de ji 10 bo 15 pileya sîlîzî derbas nabe. Zivistana wê navçeyê gelek sar û dijwar e û bi havînan jî gelek hênik e. Heta dema demsala havînê jî berfa vê nayê helandin û ew ketiye aliyê Helgord û Sekranê.
Avgirika Bêkodiyan û geştyar
Bêkodiyan bi ava xwe ya sar û dîmenên balkêş ên xwe ve, welatiyan ecêbgirtî dike. Bi taybet di demsala havînê de hevwelatî ji ber hênikbûna keşûhewayê serdana wê dikin û tamê ji dîmenên wê yên bedew werdigirin. Salane gelek geştiyar û çiyagerên Kurdistan û Iraq û yên biyanî jî, ber bi vê navçeyê ve diçin. Hin ji geştyar jî bi şev li wir dimînin û di nav ava berfê ya Bêkodiyan de avjeniyê dikin û nexweşiyên xwe li wir fire didin. Ava avgirikê gelek sar e û kes nikare heta qasek zêde di nav wê ava sar de bimîne. Lê gelek kes jî li ser wê bawerê ne ku avjenî di nav wê ava berfê de ji bo tendirustiyê bi sûd e.
Rêyên avgirika Bêkodiyan
Avgirika Bêkodiyan çend rêyên cuda hene. Beşek ji wan rêyan nêzîk û gelek dijwar in; hin ji wan jî rêyên hêsan û dûr in. Bi şêweyek giştî ji bo gihîştin bi wê avgirikê, divê nêzî 8 heta 10 demjimêr di nav çiyayan û dîmenên sehrayî û hajehaja sûlavên berfî de bi pêyan rê derbas bikin û bigihîjine avgirika Bêkodiyan. Yek ji rêyên nêzîk ên wê ji Çomanê ve heta rêya pêyan nîv demjimêrê dûr e. Bo gihîştin bi avgirika Bêkodiyan, mirov dikare ji ajelên barbir ên wek hesp jî sûd wergire.
Rêyên çûn û vegerîna Bêkodiyan pir in ji sûlav û kanî, bi dehan cur ji balindeyên dengxweş têne dîtin û sedan cur ji gulên bedew li wir jîngeh û sirûşt xemilandine.
[1]

HESENÊ METÊ
NEFEL
Stockholm
2002

Bendava Dukanê mezintirîn bendava #Başûrê Kurdistanê# ye
Sîpan Sofîzade

Av tê wateya jiyanê, kes bi bê avê nikare bijî û herwisa ti candarek jî bi bê avê nikare bijî, av li ser rûyê erdê rûbereke mezin dagîr dike.
Bendav jî ew pêkhateye ye ku li ser çeman tê çêkirin ku dibe sedema komkirina avê bi mebesta rêgirtin ji lehiyê û komkirina avê ji bo çandin yan vexwarinê û bikaranîn an berhemanîna wizeyê. Çêkirina bendavan karê endezyariya şaristaniyê ye.
Herêma Kurdistanê ji ber nebûna cîhê estronomî û avûhewaya guncaw, xwediyê rûbereke mezin a avê ye. Bi mebesta sûdwergirtina ji van çavkaniyên avê, çend bendavên mezin, piçûk û navîn çê kirine.
Li başûrê Kurdistanê 17 bendavên sereke hene ku dikarin salane 10 milyar metra sêca avê werbigirin ku mezintirîna wan jî, bendava Dukanê ye.
Bendava Dukanê li derbenda Dukanê li ser Zêya Piçûk hatiye çêkirin û mezintirîn û diyartirîn bendava Başûrê Kurdistanê ye û piştî bendava Mûsilê jî duyemîn bendava herî mezin a Iraqê ye.
Bendava Dukanê dikeve rojavayê deşta Raniyê û 60 kîlometre dûrî Silêmaniyê û 100 kîlometre jî dûrî Kerkûkê ye.
Bilindahiya dîwarê bendavê 116 metre û dirêjiya bendavê jî 260 metre ye. Bendav ji asta deryayê 516 metre bilind e û rûbera wê 11 hezar û 690 kîlometra ducî ye. Stûriya bendavê di binkeya xwe de 54 metre ye û li beşa jor jî 6.20 metre ye, şiyana xwedankirina 6 milyar û 800 milyon metra sêcî av heye. Ev bendave ji cura betonî ya kevaneyî ye û ji bo tejîbûnê “bell mouse” heye. Çemê Zêyê Piçûk li devera Zabê li başûrê rojavayê Kerkûkê diherike nav çemê Dîcleyê.
Dîroka çêkirina bendava Dukanê
Kevirê bingehîn ê vê bendavê di sala 1954an de ji aliyê melikê Iraqê “Melik Feysel” ve hatiye danîn. Melik Feysel li ser bingeha vê bendavê, filseke Iraqî wekî sembola wê demê û diravê herî piçûk ê wê demê, daniye. Avakirina bendavê di sala 1954an de dest pê kiriye û di sala 1959an de bi dawî bûye. Bendav ji aliyê kompaniya Feransî ya “Domiz Baluti” ve di bin serpereştiyta “Benny Dicken û Corley” de hatiye çêkirin.
Xercê vê bendavê 14 milyon dînarê wê serdemê bû, lê mûçeyê rojane yê kedkarekî wê demê 25 fils bû.
Şêwaza çêkirina bendava Dukanê
Bendava Dukanê embareke betonî ya bi kevane heye, ji hêla rastê heta hêla çepê 360 kîlometre dirêj e û 116 metre bilind e, aliyê rastê yê bendavê tûnelek bi kûrahiya 12.5 metre hatiye kolandin, deriyek hesin lê xistine û ji bo vekirin û girtina avê bikar tînin, herwisa pênc kun tê de hene, kemerên wê 3.65 metre ne û di pêş her kunekê de torbînek mezin danîne ji bo çêkirina elekterîkê ku mebesta sereke ya avakirina bendava Dukanê ye û herwisa komkirina ava çemê Zêyê biçûk û bi taybetî di dema vejandin û zêdekirina avê de nahêlin deverên din ên Kurdistanê bikevine di bin avê de.
Li pişt dîwarê bendavê çaleke gelek mezin bi pantahiya 260 kîlometra çargoşe hatiye çêkirin. Ew bendave di destpêkê de şiyana berhemanîna 120 hezar kîlovat elekterîk hebû, lê niha rêjeya berhemanîna elekterîkê kêm bûye.
Sûdên bendava Dukanê
1- Hilgirtin û paşketkirina ava baranê.
2- Berhemanîna 400 migawayt elekterîkê, ev jî ji ber hebûna 5 turbînan ne.
3- Avdaniya rûbereke zevî bi qasî milyonek û 500 hezar donim ji deştên navçeya Hewlêr û Kerkûkê
4- Xwedîkirina masiyan ku bûye sedema dahata wan kesan ku bi wê pîşeyê re mijûl in.
5- Kêmkirina metirsiya lehiyê.
[1]

Xelkê Kurdistanê,
Rêvebirîyên siyasî yên Kurdistanê:
Dagîrkerîya dewleta Tirkîyeyê ya li navçeyên başûrê Kurdistanê di dereceya alarma sor da ye.
Siyaseta qedîm ya dewleta Tirkîyeyê ya beramberî Kurd Kurdistanê hewce nîne ku bi firehî behs bikin. Niyet û kir û kiryarên vê dewleta hov yên dijî Kurd û Kurdistanê li nav tixûbên xwe yên fermî û li derveyî van tixûbên fermî tête zanîn. Lê dîsa ve heke li pratîka bi giranî ya îro ya hêzên Kurdistanê binêrin, mixabin ku di vî warî da serwextîyeke gelek baş jî nayê dîtin. Pozisyoneke bi vî rengî cidden cihê endîşe û nigeranîyê ye. Lewma em wekî KNK bi vekirî dixwazin bala neteweyî û niştimanî bikêşine ser vê mijara jîyanî.
Gotineke ku ji alîyê herkesê ve tête qebûl kirin em dubare bikineve: Di roja îro da dewletên Tirkîye û Îranê dijî destkevtên Kurd û Kurdistanîyan di nav bizaveke gelek dijminane da ne û hemû hewildanan dikin ku rê li ber Kurdan bibirin û heke ji wan bêt bêhnê li Kurdan çik bikin. Di halê hazir da jî di nav pratîkeke wisa da ne. Eve li bakur û rojhilatê Kurdistanê û herweha li başûr û rojavayê Kurdistanê tête dîtin.
Lê belê, em dixwazin destnîşan bikin ku eve demek e Tirkîye di nav êrişkarîyeke hind neyarane da ye ku encamên wê yên xirabker her roj têne dîtin. Dewleta Tirkîyeyê ji xwe bakurê Kurdistanê dagîr û ilhaq kirîye. Niha di nav kar da ye ku baskê dagîrkerîya xwe li ser başûr û rojavayê Kurdistanê jî fireh bike.
Ewil bi binkeyên cuda yên leşkerî li başûrê Kurdistanê nuqteyên kontrolê çêkirin. Paşê dest dirêjî li yêkparetîya rojavayê Kurdistanê kir. Bi armanca qetkirina cografyaya rojavayê Kurdistanê ji Deryaya Spî, ji Cerablus û Ezazê pê ve heta Efrînê parçeyekî mezin yê rojavayê Kurdistanê dagîr kir û bi hêzeke mezin ya leşkerî û sivîl xwe binecih dike.
Vê gavê jî bi stratejîyeke nû berê xwe daye başûra Kurdistanê û hem wan istasyonên xwe yên leşkerî û istixbarî pêkve girêdide hem jî meydanên nû yên başûrê Kurdistanê dagîr dike û dixwaze li van cihan xwe mayînde bike. Bi vê hemleya dagîrkerîya nû ya li ser başûr jî dixwaze cografyaya yêkpare ya qismekî rojhilat, bakur û başûrê Kurdistanê ji hev qet bike û xwe li Biradosta û Xakurkê mayînde bike. Ev êrişa wan ya li ser van navçeyan wekî xencerekê ye di dilê Kurdistanê da ku navçeyên rojhilat, başûr û bakurê Kurdistanê ji hev veqetînin. Êrîşên li ser herêma Xakurkê ne tinê dijê Hêzên Gerîlla ne, dijê hemî Kurda ye, dagirkerîya Kurdistanê ye. Divê ev rastî bête zanîn û herkes her hêz gorî vê rastîyê tevbigere.
Hêzên gerîlla û xelkê van navçeyan dijî vê dagîrkerîya bê perwa ya dewleta Tirkîyeyê berxwedaneke xurt nîşan didin û rê nadin ku pêşve biçin.
Li alîyê dî, dûrî ihtmalê nîne ku dewleta Tirkîyeyê ji Cizîrê jî ber bi Dêrika rojavayê Kurdistanê ve dest bi dagîrkerîyê bike û digel Efrînê ji sê alîyan ve temamê Kurdistanê hilgire binê zeptûreptê. Niyeta dewleta Tirkîyeyê hindî hûn bêjin xirab e û dagîrkerîyeke berfireh ya Kurdistanê daye ber xwe û gav bi gav pêktîne. Eve gelek aşkera ye ku ji bo temamê Kurdistanê tehlîkeyeke mezin e û bi manaya têkbirinê pêkve sotina Kurdistanê ye. Heke hat û dewleta Tirkîyeye di vê operasyona xwe da serkevtî bû, Kurd divêt bêyî dudilî qebûl bikin ku dewleta Tirkîyeyê dê bixwaze senaryoya xwe ya qiyameta Kurda bide tetbîq kirin. Ji van êrişên dewleta Tirkîyeyê, ev encame aşkera tête dîtin.
Hingê divêt çi bête kirin? Eve jî zelal e: Divêt her bi çi rengî be rê li ber van plan û projeyên dewleta Tirkîyeyê yên dagîrkerîya seranserî bête birîn. Eve jî tek û tinê bi hevgirtina neteweyî û niştimanî mumkun dibe. Beramberî van kiryarên dijminan, acîlîyeta îro ya Kurdistanê bilindkirina hişyardarîya yêkbûna neteweyî ye.
Bêdengîya hindir û derve me têxe nava fikaran û metirsîyê. Mixabin heta niha jî sêrîde Hukumeta Herêma Kurdistanê û hêzên başûrê Kurdistanê bi piranî bêdengin. Ev bê dengî cesaretê dide dagîrkeran, dilê dostan dişkîne û gelê me xemgîn dike.
KNK gelek bi giringî dixwaze bala hemû dînamîkên neteweyî û niştimanî bikêşe ku dijî vê konsepta nû ya dewleta Tirkîyeyê di dereceya herî bilind da hazir û amade bin û bi pozisyoneke hevgirtî ya neteweyî van êrişên dagîrkerî yên dewleta Tirkîyeyê bidene rawestandin.
Eve erkekî bilind yê neteweyî û niştimanî ye û divêt îro bête kirin. Subehî direng e!
Konseya Rêvebir ya KNKê
#12-06-2019#

Di sala 1949'an de malbateke yahûdî li Başûrê Kurdistanê
Edhem Şêxo
wergera ji Erebî[1]

Duhok bajarek pir ji bedewî li Başûrê Kurdistanê
Sîpan Sofîzade

Navê #Duhok# ji çi ve hatiye?
Derbarê navê Duhokê nerînên cuda hene, lê ya ji herî bi navûbang ew e ku “Duhok” bi wateya “du çiya, yan du hik e”, navê Aşûrî yê bajar jî “Nuhedra” ye.
Duhok ji sê alî ve bi çiyayan hatiye dorpêçkirin, ku çiyayê Sipî li bakurê bajar, çiyayê “Zawa” li başûrê bajar û çiyayê “Mam Sên” li rojhilatê bajar hilkeftin e.
Herwisa em dikarin bêjin aliyê rojava yê bajar jî dikeve bo aliyê deştên çandinî yên Sêmêlê. Gelek şûnwar li vê navçeyê têne xuya ku yek ji girîngirînê wan şikefta “Çar Sitûn” e ku dikeve ser çiyayekê li navçeya Bendav a Duhokê.
Çendîn eşîre li vê navçeyê jiyanê dikin, girîngtirînê wan “Mizûrî, Zêbarî, Berwarî û Kugar” in û gelek eşîretên dinê têne dîtin ku ji eşîreyên kevnar in û resm û adetên xwe diparêzin ku ji bav û bapîran ve ji bo wan bi mîran maye. Rûniştiyên navçeyê ser bi sê olên Îslam, Xirîstiyan û Êzidî ne.
Bajarokên parêzgeha Duhokê pêk tên ji “Duhok, Zaxo, Sêmêl, Akirê, Şêxan, Berdereş û Amêdî”, tev ew bajarokane hin gundan ji xwe digirin û gelempera rûniştiyên parêzgeha Duhokê digihîje “1,423,114” kesî.
Ev bajare her ji berê ve yek ji navçeyên bazirganî yên Aşûr bûye, paşê Kurd li wir hêdî hêdî nîştecih bûne. Niha xelkê Duhokê hemû Kurd in û bi zaraveyê Kurmanciya Serê diaxivin.
Dîroka bajarê Duhokê vedigere bo çend hezar sal
Beriya zayînê, di bajar de “Kurd, Êzidî, Kildanî, Aşûrî û Ermenî” jiyan kirine. Sala 1991an di encama êrîşa esmanî bo ser bajarê Duhokê tevahiya rûniştiyên vî bajarî ev der bi cih hêlan.
Herwisa xelkê bajarê Duhokê bi wê yekê hatine naskirin ku xelke nasiyonalîst in û şanaziyê bi netewa xwe dikin û gelek kesên şoreşvan û qehriman tê de hilkeftî ne.
Ewa ku cihê balkêşandinê ye, Duhok wekî derbasgehek bazirganî di navbera Îran, Iraq û Sûriyê de ye û wekî deriyekê ye ji bo Başûrê Kurdistanê û ew yeka jî di tomarên dîrokî de tê xuya.
Şûnên geştiyarî yên Duhokê
“Pira Delal” li Zaxoyê û dikeve parêzgeha Duhokê û yek ji pirên kevnar ên dîrokî ye, piştî wê yekê jî çiyayê “Gare” ye ku ew jî bi navûbangtirîn çiyayê Duhokê ye û 2,151 metre ji asta rûyê deryayê bilind e .
Serê çiyayê Zawa û geliyê Duhokê du cihên geştiyarî yên nêzî vî bajarî ne ku dikevine hêla panî “43.20 û 44.10” a rojhilatê û hêla bazneyî ya “36.40 û 37.20” a bakur.
Ev bajare xwedanê dehan mêvanxane, xwardingeh û motêlan e û mozexaneya şûnwarî û kultûrî û mozexaneya kultûra Êzidiyan jî li vî bajarî hilkefî ne. Herwisa bajarê lîstin, bazara serdem û baxçeyeke piçûk a ajelan heye û çendîn navendên rewşenbîrî li wir hene û zanîngeha Duhok û Amerîkî li Duhokê jî du navendê mezin ên zanistiyên vî bajarî ne. Sînorê parêzgehê xwediyê çendîn cihê geştiyarî û şûnwarên dîrokî ye.
Duhok di warê av û hewa de
Duhok wek bajarên din ên derdora xwe keş û hewayek çar demsalî heye, havînên wê navçeyê wek germahiya deryaya navîn e. Havînên germ û bê baran, zivistanên sar û baran heye.
Baran di mehên sar de zêde ye, di dawiya zivistanê û destpêka biharê de barana herî zêde dibare.
Li bajar berf bo heyama du yan sê rojan dimîne, li deverên bilind û çiyayan jî bo heyamek dirêjtir befr dimîne, di dawiya payîzê de baraneke zêde di vê naçeyê de dibare.
[1]

Serokomarê Tirkiyê Recep Tayîp Erdogan dema ji serdana xwe ya Qeterê vedigeriya di firokeyê de bersiva pirsên rojnamevanan da û got, #operasyonên Tirkiyê# yên li bakurê Sûriyê û Iraqê dê berdewam bin.Derbarê operasyona Tirkiyê ya li dijî Rojavayê Kurdistanê de Erdogan got, derbarê operasyona li bakurê Sûriyê de ew bi Serokê Amerîka Joe Biden û Serokê Rûsyayê Vladîmîr Putin re neaxiviye.Her wiha got jî: “Operasyona asmanî ne bes e û Wezareta Berevaniyê û Serokatiya Sererkaniyê dê biryara operasyona bejayî bidin.”Derbarê #Kobanê# de Erdogan got: “Kobanî her tim di nava armancên me de cih girtiye û me li dijî Kobanî xebatên pêwîst kirine û emê berdewam bin.”Ev daxuyaniya Serokomarê Tirkiyê di demekê de ye, Tirkiyê, berbanga yekşemê, 20ê Mijadara 2022ê, operasyona “Pence – Şûr” ragihand û bi firokeyên şer herêmên Kobanî, Eyn Îsa, Til Rifet, Girê Sipî û Dêrikê yên Rojavayê Kurdistanê û hin navçeyên Başûrê Kurdistanê bombebaran kirin û di encamê de 14 sivîl û şervanên HSDê û 15 leşkerên rêjîma Sûriyê hatin kuştin.Îro 5 mûşek li bajarokê Gilgamişê yê ser bi parêzgeha Dîlokê ya Bakurê Kurdistanê ketin û medyaya fermî ya Tirkiyê #YPG# bi vê êrîşê tometbar kir.Wezîrê Navxwe yê Tirkiyê Suleyman Soylu diyar kir, ev êrîşa li dijî bajaroka Gilgamişê bi topên Hawanê hatiye kirin û di encamê de 3 kes hatin kuştin û 10 kes jî birîndar bûn Kaynak: Erdogan gefa destpêkirina operasyona bejayî li Rojava û Başûrê Kurdistanê xwar[1]

Girîngtirîn şikeftên Başûrê Kurdistanê
Roj Qadirî

Kurdistan yek ji dîrokîtirîn şûnên cîhanê ye û di her warekê de ger dîrok û erdnîgariya wê bê mêzekirin, em hin mijarên bêhempa dibînin. Lê mixabin ji ber wê ku em ê Kurd xwedî desthilatek serbixwe nînin û xwedan damezraweyên pêşketî yên deweltî nînin, lêkolînên hûr li ser nehatine kirin. Ji aliyek dinê ve dagîrkeran ne tenê hewla dagîrkirina erdnîgariya me dane, di heman demê de hewla çewtekirina dîroka me jî dane.
Ez ê di vê gotarê de tevî bi kurtasî nasandina girîngtirîn şikeftên #Başûrê Kurdistanê# , dixwazim bêjim ku Kurdistan ne tenê yek ji dîrokîtirîn şûnên cîhanê ye û şûna çêbûna yekem şaristaniyetan e, belkî pêkhateya erdên wê jî vedigere bo serdemên gelek kevn. Bo mînak lêkolînên erdnasî îsbat kirine ku rêze çiyayên Zagrosê di serdema “Balîlosîn” de ango 65 milyon sal berî niha hatine çêkirin.
Şikefta Hezarmêrd
Ev şikefte dikeve 13 KM başûrê bajarê Silêmaniyê. Panahiya devê şikeftê ji derve 12 metre ye û di hundur de jî 15 metre ye û bilindahiya wê di nav de 5 metre ye, lê kûrahiya bo nav 30 metre ye. Yekemîn şûnwarnasa ku karê vekolîn û lêkolînê tê de encam daye, xatûn “Kardo” bû ku di navbera salên 1951-1961an de kar tê de kiriye. Piştî hewlên wê jî çend kelûpelên kevirî tê de hatine peydakirin ku vedigerin bo 50 hezar sal berî Zayînê. Li ser navê wê jî, tê bawerkirin ku ew ji mezinahiyan ve hatiye, ji ber ku hezar mêr tê de cih girtine.
Şikefta Hizar Mêrd piştî şikefta Şaneder, duyemîn şikefta mezin a li Başûrê Kurdistanê ye. Ev şikefte nêzî gundê Hezar Mêrd e ku gundek gelek kevnar e û ji zû ve ji ber petaya Taûnê ji şûna xwe hatine veguhastin û bo xwartirê şikeftê daketine.
Şikefta Şaneder
Ev şikefte dikeve beşa başûrê çiyayê Biradostê li dola Zêyê Mezin û nêzî Şaredêya Şanederê li bakurê rojhelatê bajarê Hewlêrê. Bilindahiya şikeftê ji asta deryayê 2,100 pê û panahiya devê şikefê ji derve 25 metre û di nav de 35 metre ye. Lê bilindahiya wê di nav de 8 metre ye û kûrahiya bo nav 40 metre ye. Di vê şokeftê de peykerên hestiyî yên mirovên ji cura “Niyandertal” hatine peydakirin ku bo nêzî 45 heta 60 hezar sal beriya niha vedigere. Herwisa gelek bermahiyên peykerên pez, bizin û kîsel jî hatine dîtin.
Yekem kesê şareza jî ku di vê şikeftê de karê vekolînê kir, “Ralif Sulkî” bû û di navbera salên 1951- 1961 de. Sala 2019an jî, ji ber çend vekolîn û lêkolînan di nav qatên hundurê şikeftê de, çendîn hestîpeyker ku dîroka jiyana wan di şikeftê de vegarindine bo 1000 sal beriya niha.
Şikefta Zirzî
Ev şikefte dikeve navçeya Sordaş a parêzgeha Silêmaniyê û ji nêzî herdu şiketên “Qezqepan û Kur û Kiç”ê hilkeftî ye ku ji aliyê pisporek Amerîkayî yê bi navê “Kawird” li sala 1927an lêkolîn tê de hatiye kirin. Herwisa çend kelûpelên kevirî tê de hatine peydakirin ku bo 12 hezar sal beriya niha vedigerin.
Şikefta Kur û Kiç
Ev şikefte, şikefteke destçêkirî ye ku li nêzî şikefta Qazqepanê ye û tê de du gor hatine dîtin ku tê texmînkirin yek ji wan goran ya şahê Medî yê bi navê “Fraurtis” be.
Şikefta Kur û Kiç, şikefteke çargoşeyî û rû bi bakur e, dirêjahiya wê 6.60 metre ye û panahiya aliyê rastê 2.60 metre ye û herwisa panahiya aliyê çep jî 2.40 metre ye ku di naverasta şikeftê de odeke piçûk heye ku bilindahiya wê 115 santîmetre û paniya wê jî 35 santîmetre ye. Li beşa rast a odê jî gorek ku ji kevirê çiya hatiye kolandin û kûrahiya gorê jî 40 santîmetre û panahî jî yek metre ye, herwisa bermayiya du stûnên wê bi ban ve maye, lê li beşa xwarê nemaye û ji nav çûye. Ev şikefte di şikil de ji Qezqepanê diçe û tê xuya ku di heman serdemê de hatibine çêkirin.
Şikefta Qezgepan
Ev şikefte dikeve çiyayê “Sersed” li nêzî gundê Sordaş ku tabloyek kolandî û çend gorek tê de hatine peydakirin ku bo salên 550- 600 bz vedigerin.
Şikeft bi bilindahiya 10 metre di nav çiyayekê de hatiye kolandin û komek nexşeyên Medan li ser dîwarên wê hatine tiraşîn. Ji navenda bajarê Silêmaniyê ve nêzî 50 km dûr e. Şikeftê deriyek piçûk heye, bo çûna nav hundur jî ku ji bejna mirovekê nizimtir e. Di nav hundur de, sê gorên piçûk bi bilindahiya metrekê hene ku komek kelûpelên dîrokî tê de hatin peydakirin.
[1]

Gundê Bêstansor, kevintirîn gundê çandinî yê #Başûrê Kurdistanê#
Sîpan Sofîzade

Gundê “Bêstansor” dikeve 24 kîlometreya rojhilatê bajarokê “Erbet”ê û 27 kîlometre dûrî navenda parêzgeha Silêmaniyê ye. Heta çend sal berî niha li gorî lêkolînên şûnwarî û dîrokî derketibû ku gundê “Çermo” yê li Çemçemal a parêzgeha Silêmaniyê kevintirîn gundê nîştecihbûna mirovan li Kurdistanê ye. Lê şûnwarnasî zanisteke û dibe ku hemû salekê pêka encamdana karê lêkolînên nû, di navçeyên şûnwarî de tiştên nû peyda bike û dîroka nû tomar bike, lewma li pey encamdana lêkolîn û karê kolandina şûnwarî ji bo gundê “Bêstansor”ê, mijara wê ku gundê Çermo yekemîn gundê şûnwarî yê Kurdistanê ye hate redkirin; Çimkî encama lêkolînan, nîşan da ku dîroka gundê Bêstansor ji gundê Çermo kevintir e.
Dîroka gundê Bêstansor
Gundê Bêstansor bi dîrokeke zêdetir ji heft hezar sal, weke gundê herî kevnar û nîştecihên hertimî yê mirovan tê hesibandin.
Çavkanî û belgenamên şûnwarî û herwisa kolandin û vekolîna kelûpelên şûnwarî yên wî gundî, îsbat dikin ku Bêstansor piştî bicihêlana cara yekê ya şikeftan ji aliyê mirovên despêkî ve, ji yekemîn gundên nîştecihbûn û destçêkirî yê mirovan e.
Pêka dawî lêkolînan ku sala 2019an ji bo vî gundî hate kirin, dîroka jiyankirina di vî gundî de vedigere bo “7700” sal beriya zayînê û derketiye ku nîştecihbûna mirovan di Bêstansorê de vedigere bo serdema dîroka “Holosîn”. Sedema wê yekê jî ew e ku di wê serdemê de pileya germahiyê ber bi bilindbûnê ve çûye û çavkaniyên zêde yên avê derketine û ewa jî bûye sedem ku morov ji şikeftan bêne xwarê û hewl ji bo nîştecihbûna hertimî û karê çandinî û ajeldariyê bidin.
Girîngiya gundê Bêstansor di dîrokê de
Mirovên destpêkî di şikeftan de dijiyan û bi mirovên neşaristaniyet hatine nasîn, lê bi daketina wan ji şikeftan û çiyayan ber bi deştan ve û dest avêtin bi kedîkirin, xwedîkirina ajalan, çandiniya dexl û cotyarî, qonaxeke din a dîroka mirovahiyê, ango şaristaniyet dest pê kiriye.
Yek ji sedemên herî girîng ên çêbûna şaristaniyetê li vê navçeyê, vedigere ser hebûna çavkaniyên avê û ev sedeme hîn jî çavkaniyeke girîng a avdaniya navçeyê ye, lewma ji berê ve mirov li vî cihî kom bûne û şaristaniyet û qonaxek nû ya dîrokî li wir çê bûye. Belgeyên zêdetir ji bo vê sedema sereke, hebûna sê girên şûnwarî yên din li nêzî gundê Bêstansorê ye, ku belge ne ji bo girîngbûna navçeyê bo çandinî û avedanî, lewma bi yek ji girîngtirîn cihê nîştecihbûna mirov li Kurdistanê hatiye tomarkirin.
Avahîsazî li gundê Bêstansorê
Gundê dîrokî yê Bêstansor, tevî wê ku bi yekemîn cihê nîştecihbûna mirovan tê hesibandin, pêka lêkolînên şûnwaran, derketiye ku di warê avahîsazî û çêkirinê de pêşketî bûye û hin ji avahiyên vî gundî ji çendîn şêweyan wek derbasgeh û salonan pêk hatine. Hin ji odeyan wek agirgeh û tendûr ji bo çêkirina nan û xwarinê bikar hatine û hin odeyên din jî wek enbar bo komkirina dexilê bikar hatine. Ji bo rêkxistina zeviyên malên xwe, nemaze di nav hundur de siwax kirine, ango ji bo rêkxistin û safkirina zevî herî bi kar anîne û di hin haletan de hatiye dîtin ku nav odeyên wan bi berdan hatine safkirin. Herwisa ji bo qahîmkirina serbanê malên xwe jî, ji parçe dar, pel û xwelî sûd wergirtine.
Nûtirîn lêkolîn wisa kirin ku gundê Bêstansor bibe kevintirîn gund li Başûrê Kurdistanê. Piştî pênc sal lêkolînkirin, tîmeke zanîngeha “Reading” ji Birîtaniyayê di encama lêkolînên xwe de zanyariyên nû eşkere kirin, pêka lêkolînan, Bêstansor kevintirîn gund e û bo cara yekê çandinî li wir hatiye kirin, ne li gundê Çermo yê ser bi bajarokê Çemçemalê.
Karê rûniştinên gundê Bêstansorê çi bûye?
Xelkê rûniştî yên gundê Bêstansor di warê werzêriyê de girîngî dane bi karê çandinî yên wek “dexil, nîsk, genim û ceh” û herwisa mijûlê kedîkirina ajelên wek “çêlek, xezal, bizin, pez û beraz”an bûne.
[1]