Քրդերը Հայաստանում (քրդ.՝ Kurdên Ermenistanê), կազմում են հետխորհրդային տարածքում բնակվող պատմականորեն նշանակալի քուրդ բնակչության զգալի մասը, որն ապրում է հիմնականում Հայաստանի արևմտյան մասում։ Նախկին ԽՍՀՄ-ի քրդերը Նոր տնտեսական քաղաքականության տարիներին՝ 1920-ական թվականներին, սկսել են քրդերեն գրել հայերեն տառերով, ապա 1927 թվականին՝ լատինատառ, ապա 1945 թվականին՝ կյուրեղագիր, իսկ հիմա՝ և՛ կյուրեղագիր, և՛ լատինատառ։
Կորենիզացիայի քաղաքականության տարիներին խորհրդային կառավարությունը Հայաստանի քրդերին ապահովել է ռադիոյով, ինչպես նաև մայրենի լեզվով կրթությամբ և մամուլով։ Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունները հիմնել են քրդերեն «Ռյա թազա» (Նոր ուղի) թերթը, ինչպես նաև Երևանից հեռարձակվող քրդալեզու ռադիո։ Քրդերի մասին առաջին ֆիլմը՝ Զարեն, նկարահանվել է 1926 թվականին Հայֆիլմի կողմից, իսկ առաջին քրդական վեպը՝ «Քուրդ հովիվը», որը գրվել է Արաբ Շամիլովի կողմից, հրապարակվել է 1935 թվականին Երևանում։ Երևանի պետական համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետում կա քրդական բաժին։
ՀՀ 2011 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ Հայաստանում բնակվում էր 35 308 եզդի և 2 162 քուրդ բնակիչ։ Քրականան և եզդիական համայնքներն ունեն մեկական ներկայացուցիչ ՀՀ Ազգային ժողովում։ Ազգային ժողովում քրդական համայնքը ներկայումս ներկայացնում է Կնյազ Հասանովը, իսկ եզդիական համայնքը՝ Ռուստամ Բաքոյանը։
$Քրդերը Հայաստանում$
Քրդական ծագմամբ Շադդադյանների հարստությունը, որը տիրել է ժամանակակից Հայաստանի Հանրապետության տարածքի որոշ հատվածների X-XII դդ․, Արևելյան Հայստանում քրդերի ներկայության առաջին վկայությունն է։ Միջնադարում քրդերի ներկայությունը Հարավային Կովկասում փոքր է եղել։ Քրդական ցեղախմբեր XVIII դարում հարավից սկսել են չվել Արևելյան Հայաստան, հաստատվելով հիմնականում Արարատյան դաշտավայրում։ Որոշ մուսուլման քրդեր հաստատվել էին Արևելյան Հայաստանում XIX դարի սկզբին, սակայն նրանց մեծ մասը մինչև XX դարի սկիզբը վերաբնակվել էր ժամանակակից Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքում։ XIX դարի երկրորդ կեսին և XX դարի սկզբին եզդիները հաստատվել են Անդրկովկասում՝ փախչելով Օսմանյան կայսրությունում թուրքերի և քրդերի իրականացրած հալածանքներից։
Հայաստանի առաջին հանրապետության տարիներին քրդերը ստացել են քաղաքական իրավունքներ․ Հայաստանի ազգային ժողովի կազմում ընտրվել է նաև քրդական համայնքի ներկաչացուցիչ, իսկ որոշ քրդեր դարձել են հայկական բանակի սպաներ և կազմավորել քրդական կամավորական գնդեր։ Քրդերի մի մասը, մասնավորապես Կարսի մարզում, միացել է Հայաստանի թյուրքախոս բնակչության խռովություններին ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետությանը։
Խորհրդային տարիներին Հայաստանում մեծ թվով քրդերեն գրականություն է հրապարակվել, ստեղծվել են ազգային դպրոցներ և ռադիո։ Ըստ Սովետական մեծ հանրագիտարանի՝ Խորհրդային Հայաստանը քրդական գրականության հիմնական կենտրոնն է եղել։ 1925 թվականին Հայաստանի քրդերի համար բացվել են ավելի քան 50 դպրոցներ։
1937 թվականին՝ Ստալինյան բռնաճնշումներ ժամանակ, Հայաստանի շատ քրդեր դարձել են դրանց զոհը և աքսորվել Հայաստանից դեպի Սիբիր և կենտրոնական Ասիայի հանրապետություններ։
Ղարաբաղյան հակամարտության բռնկումից հետո Հայաստանում բնակվող քրդերի մեծ մասը լքել է երկիրն ադրբեջանցիների հետ միասին, որոնց հետ փոխկապակցված էին կրոնական, մշակութային և բարեկամական հարաբերություններով։ Այնուհետ նրանք մնացել են Ադրբեջանում կամ արտագաղթել են Ռուսաստանի Դաշնություն (մասնավորապես՝ Կրասնոդար)։ Այժմ Հայաստանում չափազանց քիչ քրդեր են մնացել (ըստ քրդագետ Գառնիկ Ասատրյանի՝ 1998 թվականի դրությամբ նրանց թիվը մոտ հարյուր հոգի էր կազմում)։
Խորհրդային ժամանակաշրջանում քրդերն ու եզդիները նույնացվում էին։ 1980-ական թվականներին եզդիական համայնքի որոշ առաջնորդներ պահանջել են իշխանություններից, որպեսզի եզդիները ճանաչվեն իբրև ինքնուրույն և առանձին ազգություն։ 1989 թվականի խորհրդային վերջին մարդահամարի տվյալներով, նախկինում քուրդ համարվող 60 000 հոգուց 52 700 հոգի որպես եզդի է ներկայացել։ 1989 թվականից ի վեր մարդահամարներում քրդերը և եզդիները առանձին են հաշվվում, իսկ եզդիների բարբառը, որը քուրմանջիի բարբառ է, համարվում է առանձին լեզու՝ եզդիերեն (էզդիկի)։
Այնուամենայնիվ, որոշ եզդիներ չեն ժխտում իրենց մշակութային և այլ կապերը քրդերի հետ և կամ իրենք իրենց քուրդ են համարում։
Քրդական հետազոտությունների կենտրոնի տնօրենի խոսքով՝ Հայաստանում քրդերի հետ կապված իրավիճակն այսօր նորմալ է և նրանց հանդեպ բացահայտ անհանդուրժողականություն չկա։ Հայաստանի ընտրական օրենսգիրքը քրդական փոքրամասնության ներկայացուցչության համար Ազգային ժողովում նախատեսում է մեկ տեղ։
$Ժողովրդագրություն$
Քուրդ և եզդի բնակչությունը Հայաստանում (2001-2011)
Մարզ 2001 2011
Քանակ % Քանակ %
Հայաստան 42,139 1.3% 37,470 1.2%
Արմավիր 17,793 6.4% 17,063 6.4%
Արագածոտն 7,251 5.2% 7,090 5.3%
Արարատ 5,972 2.2% 5,001 1.9%
Երևան 4,825 0.4% 3,361 0.3%
Կոտայք 4,326 1.6% 3,305 1.3%
Շիրակ 981 0.3% 763 0.3%
Լոռի 802 0.3% 663 0.3%
Գեղարքունիք 124 0.1% 114 0%
Տավուշ 60 0% 44 0%
Սյունիք 4 0% 26 0%
Վայոց ձոր 1 0% 10 0%
$Հայ-քրդական մշակութային կապեր$
Ռուսական կայսրությունում քրդերի և եզդիների վերաբերյալ առաջին գիտական աշխատությունը գրել է Խաչատուր Աբովյանը («Քրդեր և եզդիներ» Երկերի լիակատար ժողովածու, հ․ 8, Երևան, 1958)։
Հայտնի հայ երգահան Կոմիտասը գրի է առել հայկական, քրդական և թուրքական մի շարք ազգային երգեր, իսկ 1897 թվականին ավարտել է Բեռլինի Հումբոլդտի համալսարան, որտեղ ուսումնասիրում էր քրդական երաժշտություն։
Հայ բանաստեղծ Հովհաննես Շիրազը, օգտագործելով քրդական լեգենդը, գրել է իր հայտնի «Սիամանթո և Խջեզարե» պոեմը։
[1]