ئا/ هێمن عومەر خۆشناو
يەکەم ئەنسکلۆپيديای تورکی، هیی (قاموسئەعلامی شەمسەدين سامی (1850-1904ز) يه و لەنێوان ساڵانی (1889-1898ز) بە شەش بەرگ بڵاوکراوەتەوە، ئەوەی پەيوەندی بە کورد و کوردستانەوە هەيە لەناو ئەم پڕۆژەيەدا نووسراوە، بەڵام م.ئەمين بۆز ئەرسەلان لە عوسمانييەوە بۆ زمانی تورکيی نوێی نووسيوەتەوه و پێشەکی و پەراوێزی بۆ نووسيوە، لەم ساڵانەی دواييش ئەحمەد تاقانە بۆ سەر کوردی وەرگێڕا، لەم پەرتووکەدا (شەقڵاوە) بە ناحيە ناسێنراوه و سەربە شارۆچکەی کۆيەيە، کە شارۆچکەيەکی کۆنی سەردەمی عوسمانييەکانە، بەم شێوەيەی خوارەوە باسی لێوەکراوە:
کوێی سنجەق (کۆيە) : شارۆچکەيەکە ناوەندی شارۆچکە، لە ڕۆخی زێی خواروو (گچکە) دا هەڵکەوتووە، لە حەفتا کيلۆمەتر باکووری #کەرکووک#، لە ليوای #شارەزوور#ی ويلايەتی مووسڵدا، دە هەزار 10000کەس دانيشتووان و قەڵايەکی کۆن و يەک مزگەوتی پيرۆزو 10 نوێژگه و 3 مەدرەسه و 6 قوتابخانەی منداڵان و 3 تەکيه و 340 دوکان و 3 گەرماوو 1 فڕن و 8 ئاشی هەيە، خەڵکەکەی بەگشتی مسوڵمانن و کوردن و هەوای زۆر سازگارە.
شارۆچکەی کوێسنجەق لە باشوورەوە بە خودی کەرکووک، واتە بە شارۆچکەی ناوەنديی ليواو لە خوارەوە بە #هەولێر# و لە باکوورەوە بە شارۆچکەی #ڕواندز#و لە خۆرهەڵاتيشەوە بە ليوای #سلێمانی# سنووردارە. پێکەوە لەگەڵ ناحيەی شەقڵاوە 252 گوندی هەيه و 18000 کەس دانيشتوانيەتی، کە 500ی ئەمانە کلدانی، واتە نەستووری و 60 يان جوو و ئەوی تر خڕيان مسوڵمان و کوردن.
خەڵکەکەی هەموو وەک يەک نييە، زێی خواروو لە ناوەڕاستييەوە لە باکووری خۆرهەڵاتەوە بەرەو باشووری خۆراوا دەيکاتە دوو بەش و لە دوولاوە ئاوێکی زۆرو شيوی لێيە. خاکەکەی هەرچەندە زۆر بە پيتيش بێ، لەبەر ئەوەی لەلايەن کشتوکاڵەوە بايەخی شياوی نەدراوەتێ، بەروبوومەکەی هەر ئەوەندەيە بەشی پێداويستييەکانی ناوخۆيان بکا. هەندێک ساڵی نەهات و قاتوقڕيشی لێ دەبێت. بەروبوومە سەرەکييەکانی لە جۆرەکانی ئازووقە و برنج و لۆکه و توتن و پاقله و ميوەجاتی جۆراوجۆر پێک هاتووە. گوندی ئارمودە (هەرمۆتە) کە لە دووريی کاتژمێر و نيوێک لە ناوەندەوەيە، بە زۆری و نايابيی ميوەکانييەوە بەناوبانگە، ترێشی زۆرە. شەقڵاوە کە ناوەندی ناحيەيە، لە کۆنەوە بە ترێ و شەڕاب ناوبانگی بووە. هەوای مەيله و سارديش بێ زۆر سازگارە، لەناو شارۆچکەدا هەندێک دێر (شوێنی پەرستگەی ڕەبەنە ديانەکان) ی ڕووخاوو شوێنەواری تری لێيە.