Library Library
Search

Kurdipedia is the largest multilingual sources for Kurdish information!


Search Options





Advanced Search      Keyboard


Search
Advanced Search
Library
Kurdish names
Chronology of events
Sources
History
User Favorites
Activities
Search Help?
Publication
Video
Classifications
Random item!
Send
Send Article
Send Image
Survey
Your feedback
Contact
What kind of information do we need!
Standards
Terms of Use
Item Quality
Tools
About
Kurdipedia Archivists
Articles about us!
Add Kurdipedia to your website
Add / Delete Email
Visitors statistics
Item statistics
Fonts Converter
Calendars Converter
Spell Check
Languages and dialects of the pages
Keyboard
Handy links
Kurdipedia extension for Google Chrome
Cookies
Languages
کوردیی ناوەڕاست
کرمانجی
Kurmancî
هەورامی
Zazakî
English
Français
Deutsch
عربي
فارسی
Türkçe
Nederlands
Svenska
Español
Italiano
עברית
Pусский
Fins
Norsk
日本人
中国的
Հայերեն
Ελληνική
لەکی
Azərbaycanca
My account
Sign In
Membership!
Forgot your password!
Search Send Tools Languages My account
Advanced Search
Library
Kurdish names
Chronology of events
Sources
History
User Favorites
Activities
Search Help?
Publication
Video
Classifications
Random item!
Send Article
Send Image
Survey
Your feedback
Contact
What kind of information do we need!
Standards
Terms of Use
Item Quality
About
Kurdipedia Archivists
Articles about us!
Add Kurdipedia to your website
Add / Delete Email
Visitors statistics
Item statistics
Fonts Converter
Calendars Converter
Spell Check
Languages and dialects of the pages
Keyboard
Handy links
Kurdipedia extension for Google Chrome
Cookies
کوردیی ناوەڕاست
کرمانجی
Kurmancî
هەورامی
Zazakî
English
Français
Deutsch
عربي
فارسی
Türkçe
Nederlands
Svenska
Español
Italiano
עברית
Pусский
Fins
Norsk
日本人
中国的
Հայերեն
Ελληνική
لەکی
Azərbaycanca
Sign In
Membership!
Forgot your password!
        
 kurdipedia.org 2008 - 2024
 About
 Random item!
 Terms of Use
 Kurdipedia Archivists
 Your feedback
 User Favorites
 Chronology of events
 Activities - Kurdipedia
 Help
New Item
Library
Undemocratic Parties in a \'Democratic\' System: The Formation and Operation of Political Parties in Post-2003 Iraq
30-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Towards Hydro-Transparency on the Euphrates-Tigris Basin: Mapping Surface Water Changes in Iraq, 1984–2015
30-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Mapping the Unseen: Harnessing Indigenous Knowledge through Participatory Mapping to Address Displacement and Housing Challenges
30-10-2024
Hazhar Kamala
Library
The Sectarianism of the Islamic State: Ideological Roots and Political Context
22-10-2024
Hazhar Kamala
Library
SYRIA, Update on Military Service, Mandatory Self Defence Duty and Recruitment to the YPG
20-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Northern Iraq: Security situation and the situation for internally displaced persons (IDP) in the disputed areas, incl. possibil
20-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Kurdistan Region of Iraq (KRI): Women and men in honour-related conflicts
20-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Syria: Consequences of illegal exit, consequences of leaving a civil servant position without notice and the situation of Kurds
20-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Iran: Issues concerning persons of ethnic minorities, including Kurds and Ahwazi Arabs
18-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Iranian Kurds: Consequences of political activities in Iran and KRI
18-10-2024
Hazhar Kamala
Statistics
Articles
  530,176
Images
  110,960
Books
  20,352
Related files
  105,419
Video
  1,578
Language
کوردیی ناوەڕاست - Central Kurdish 
295,471
Kurmancî - Upper Kurdish (Latin) 
90,587
هەورامی - Kurdish Hawrami 
66,151
عربي - Arabic 
31,280
کرمانجی - Upper Kurdish (Arami) 
19,094
فارسی - Farsi 
10,469
English - English 
7,671
Türkçe - Turkish 
3,675
Deutsch - German 
1,785
لوڕی - Kurdish Luri 
1,690
Pусский - Russian 
1,140
Français - French 
348
Nederlands - Dutch 
131
Zazakî - Kurdish Zazaki 
91
Svenska - Swedish 
72
Español - Spanish 
55
Polski - Polish 
55
Հայերեն - Armenian 
52
Italiano - Italian 
52
لەکی - Kurdish Laki 
37
Azərbaycanca - Azerbaijani 
27
日本人 - Japanese 
21
中国的 - Chinese 
20
Norsk - Norwegian 
18
Ελληνική - Greek 
16
עברית - Hebrew 
16
Fins - Finnish 
12
Português - Portuguese 
10
Тоҷикӣ - Tajik 
9
Ozbek - Uzbek 
7
Esperanto - Esperanto 
6
Catalana - Catalana 
6
Čeština - Czech 
5
ქართველი - Georgian 
5
Srpski - Serbian 
4
Kiswahili سَوَاحِلي -  
3
Hrvatski - Croatian 
3
балгарская - Bulgarian 
2
हिन्दी - Hindi 
2
Lietuvių - Lithuanian 
2
қазақ - Kazakh 
1
Cebuano - Cebuano 
1
ترکمانی - Turkman (Arami Script) 
1
Group
English
Biography 
3,155
Articles 
1,995
Library 
1,937
Documents 
204
Image and Description 
77
Martyrs 
64
Publications 
49
Archaeological places 
44
Parties & Organizations 
36
Maps 
26
Genocide 
21
Clan - the tribe - the sect 
18
Artworks 
17
Places 
9
Statistics and Surveys 
5
Miscellaneous 
4
Video 
2
Offices 
2
Poem 
2
Womens Issues 
1
Environment of Kurdistan 
1
Dates & Events 
1
Quotes and Phrases 
1
Repository
MP3 
324
PDF 
31,608
MP4 
2,599
IMG 
203,549
∑   Total 
238,080
Content search
Biography
Hasret Gültekin
Archaeological places
Hassoun Caves
Library
Mam Jalal In response to 74...
Biography
Lisa Calan
Library
38 Years of Armed Struggle ...
کێشەی نەبوونی فەلسەفە لە سیاسەتی ئابووريی کوردستاندا
Historical photos are our national property! Please don't devalue them with your logos, text and coloring!
Group: Articles | Articles language: کوردیی ناوەڕاست - Central Kurdish
Share
Facebook0
Twitter0
Telegram0
LinkedIn0
WhatsApp0
Viber0
SMS0
Facebook Messenger0
E-Mail0
Copy Link0
Ranking item
Excellent
Very good
Average
Poor
Bad
Add to my favorites
Write your comment about this item!
Items history
Metadata
RSS
Search in Google for images related to the selected item!
Search in Google for selected item!
Kurmancî - Upper Kurdish (Latin)0
English - English0
عربي - Arabic0
فارسی - Farsi0
Türkçe - Turkish0
עברית - Hebrew0
Deutsch - German0
Español - Spanish0
Français - French0
Italiano - Italian0
Nederlands - Dutch0
Svenska - Swedish0
Ελληνική - Greek0
Azərbaycanca - Azerbaijani0
Catalana - Catalana0
Čeština - Czech0
Esperanto - Esperanto0
Fins - Finnish0
Hrvatski - Croatian0
Lietuvių - Lithuanian0
Norsk - Norwegian0
Ozbek - Uzbek0
Polski - Polish0
Português - Portuguese0
Pусский - Russian0
Srpski - Serbian0
балгарская - Bulgarian0
қазақ - Kazakh0
Тоҷикӣ - Tajik0
Հայերեն - Armenian0
हिन्दी - Hindi0
ქართველი - Georgian0
中国的 - Chinese0
日本人 - Japanese0

د. لەتیف کەریم واحید

د. لەتیف کەریم واحید
د. لەتیف کەریم واحید

سیاسەتمەدارانی کوردستان کەم تا زۆر تا ئێستا بۆ ئابووریی کوردستان باس لە بازاڕی ئازاد دەکەن، ئەمەش لە کاتێکدا کە حکومەت گەورەترین وەبەرهێن و زۆرترین ژمارەی کارمەندی لە چاو بازاڕی ئازاد هەیە، لە هەمان کاتدا وەزارەتێکیشی بە ناوی وەزارەتی پلاندانان هەیە، ئەمانەش هەموویان لە ڕووی سیاسەتی ئابوورییەوە دژبەیەکن، لە هەمان کاتدا خۆی لە خۆیدا نەبوونی فەلسەفەیەکی ڕوون بۆ چۆنێتی بەڕێوەبردن و پێشخستنتی ئابووریی کوردستان دەگەیەنێت. ئەو سیاسەت و ڕوانگەیە لە ڕووی فەلسەفەی ئابوورییەوە دوو کێشەی سەرەکییان هەیە. یەکەم: پێشبینی دەکرێت لە سایەی بازاڕی ئازاددا حکومەت هیچ دەستێوەردانێک لە بازاڕدا نەکات، جگە لە دانانی چوارچێوەی یاسایی بۆ کارکردنی بازاڕ، بەڵام حکومەت نەک هەر دەست وەردەدا لە کاروباری بازاڕدا، بەڵکوو بەهۆی سیاسەتی دەستێوەردانەوە بازاڕی کاریشی بە خراپ تێکداوە. دووەم: لەو سیاسەتەدا، حکومەت بە هیچ شێوەیەک ڕەچاوی هەستیاریی قۆناغی گەشەکردنی ئابووریی کوردستانی وەک ئابوورییەکی ناگەشەکردوو نەکردووە. هەر بۆیە زۆربەی وتارەکان قسەی سەرزارەکین و هیچ تێگەیشتن و لێکدانەوەیەکی ئەکادیمیانەیان لە پشتەوە نییە، ئەم خاڵەش پێویستی بە هەڵویست و شیکردنەوەی تایبەتی خۆی هەیە.
فەلسەفەی بازاڕی ئازاد

چەمکی فەلسەفەی بازاڕی ئازاد، سەرچاوەی لە ڕوانگەی گەورە ئابووریناسی بەڕیتانیاوە، ئادەم سمیس-ەوە (Adam Smith 1723-1790) هەڵگرتووە. ئادەم سمیس لە پەڕتووکە بەناوبانگەکەی، سامانی وڵاتان (The Wealth of Nations) باس لەوە دەکات کە ئەگەر حکومەت دەست لە کاروباری ئابووریی وڵاتدا وەرنەدات، ئەوا دەستێکی شاراوە هەیە کە هەموو کات ئابووری دەهێنێتەوە باری هاوکێشەیی. بە واتا هێزەکانی داخوازی و خستنەڕوو هەموو کات یەکسان دەبن. ئادەم سمیس ئەرکەکانی حکومەت لە ئابووریدا لەوەدا دەبینێتەوە کە دەبێت چوارچێوەی یاسایی بۆ کاروبار و ئاڵوگۆڕەکان دابنێت و ئەمن و ئاساییشی بازاڕ و نەتەوە بپارێزێت. لێرەدا، ئادەم سمیس دانی لەسەر دوو هێزی بازاڕ بۆ پێشکەوتنی ئابووری داگرتووە. یەکەم: دابەشکردنی کار، دووەم: یاسای کەڵەکەکردنی سەرمایە. لە ڕوانگەی ئادەم سمیسەوە، کەڵەکەکردنی سەرمایە و پێشکەوتنی تەکنەلۆجیا و پسپۆڕیی کرێکار و بازرگانیی ئازاد سەرچاوەی گەورەبوونی سامانی نەتەوەن.

بیروباوەڕەکانی ئادەم سمیس لە کاتێکدا برەوی سەند کە بەڕیتانیا بە شۆڕشی پیشەسازیدا تێدەپەڕی (1750-1840) . ئەم قوتابخانەیە بوو بە بناغەی سەرهەڵدانی قوتابخانەی ئابووریی لیبڕاڵی کە بە مانچیستەر لیبڕاڵەکان ناوبانگی دەرکردبوو. لەپاڵ ئەم ڕوانگە و بۆچوونەدا، قوتابخانەی مارکسیزم لە ناوەڕاستەکانی سەدەی نۆزدەهەمدا بڕوای وابوو سەرمایەداری قۆناغێکی گوزەرییە لە قۆناغەکانی مێژووی مرۆڤایەتی و خۆی لە ناخی خۆێدا کێشەی گەشەکردنی دیالێکتیکی هەیە کە تۆوی لەناوبردنی خۆی دەچێنێت. بە بڕوای کارل مارکس (Karl Marx، 1818-1883) شێوەی خاوەندارێتی تایبەتی و پێوەندیی بەرهەمهێنانی کۆمەڵایەتی سەرمایەداری دوو جەمسەری دژبەیەکن و لە ئەنجامی ئەمەشدا سەرمایەداری لە ناو دەچێت. لە دەرەوی قوتابخانەی مارکسیزم، بیروڕاکانی قوتابخانەی ئابووری لیبڕاڵەکان لە ڕووی سیاسەتی حکومەتەکانی ئەو کاتەی بەڕیتانیا و ئەوروپاوە بە تەواوی پەیڕەوی لێدەکرا.
قەیرانی کۆتایی بیستەکان و سەرەتای سییەکانی سەدەی ڕابردوو کە بە نشێوی مەزن (The Great depression) نێوبانگی دەرکردووە، قوتابخانەی ئابووریی لیبڕاڵی خستە ژێر پرسیارەوە. لەو قەیرانەدا کە هەموو سیستەمی سەرمایەداری گرتبووەوە، دەیان هەزار کۆمپانیا تێکشکان و ڕێژەی هەڵئاوسان هێندە بەرز بووەوە کە لە هەندێ وڵاتی وەک ئەڵمانیادا گەیشتبووە 2000% ، لە هەمانکاتدا ڕێژەی بێکاری لە ڕادەبەدەر بەرز بووبوەوە و نرخی کاڵا خاوەکانیش داشکاندنێکی یەکجار زۆریان بەسەردا هاتبوو.

ئابووریناسان، بەتایبەت جۆن ماینەرد کێنزی بەریتانی (John Maynard Keynes، 1883-1946) پرسیاری ئەوەیان دەکرد کە بۆچی سەرمایەداری تووشی ئەم نوشستییە گەورەیە بووەتەوە لە کاتێکدا حکومەتەکان بە پێی پەیڕەوی کردنی قوتابخانەی ئابووری لیبڕاڵیزم هیچ دەستێوەردانێکیان لە بازاڕی ئازاددا نەکردووە! لە وەڵامدا، کێنز گەیشتە ئەو بڕوایەی کە سەرمایەداری خۆی کێشەی بنچینەیی هەیە، تەنانەت ئەگەر حکومەتیش هیچ دەستێوەردانێک لە بازاڕدا نەکات، ئەوا سیستەمی ئابووریی سەرمایەداری هەر تووشی قەیران دەبێت. بۆیە ئامۆژگاری حکومەتەکانی کرد کە دەبێت بە شێوەیەکی کارا هەوڵبدەن لە هەڵبەز و دابەزەکانی بازاڕی ئازاد کەم بکەنەوە، بەوەی کەرتی گشتی (کەرتی حکوومی) نەخشێکی زۆر کارای لە ئابووریدا هەبێت. هەر دوای جەنگی جیهانی دووەم، حکومەتەکانی ئەوروپا بەتایبەتی بەڕیتانیا پەیڕەوی سیاسەتە ئابوورییەکانی کێنزیان کردو هەموو گەورە پیشەسازییەکانیان خستە ژێر دەسەڵاتی حکومەتەوە و حکومەت بوو بە گەورەترین بەکاربەری هێزی کار. ئەو ماوەیە هەتا ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی پێشوو، ئابووریی وڵاتە ئەوروپییەکان گەورەترین ڕێژەی گەشەکردنی ئابوورییان کرد و ڕێژەی بێکارییان بە شێوەیەکی بەرچاو دابەزاند.

ئەڵبەتە لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی پێشوودا قوتابخانەی کێنزیەنیزم تووشی کێشە بوو. لە ساڵی 1973 نرخی نەوت لە بازاڕدا سێ قات بەرزبووەوە، ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی قەیرانی ئابووری لە وڵاتە سەرمایەدارییە پێشکەوتووەکاندا. قەیرانەکە بە شێوەیەک بوو کە بە پێچەوانەی پێشبینییەکان و بناغەکانی قوتابخانەی کێنزیەنزمەوە، ڕێژەی بێکاری و هەڵئاوسانی نرخ لە هەمان کاتدا زۆر بەرزبوونەوە. نەبوونی لێکدانەوەیەکی باوەڕپێکراو بۆ ئەو دیاردەیە ڕێگەی خۆشکرد بۆ هاتنەکایەی قوتابخانەی ئابووری لیبڕاڵی نوێ کە دەستێوەردانی حکومەتی بە هۆکاری سەرەکی دەزانی بۆ سەرهەڵدانی ئەو قەیرانە. بۆیە ئەو قوتابخانە نوێیە جاڕی بۆ بە تایبەتی کردنی پیشەسازییەکانی حکومەت دا، لە هەمان کاتدا بە پێویستی زانی کە حکومەت چیدی دەست لە کاروباری ئابووری وەرنەدا و قەبارەی خۆی بچووک بکاتەوە. لەو کاتەوە، ئەم قوتابخانەیە زاڵە لە ڕووی سیاسەتی ئابووریی وڵاتە پێشکەوتووەکاندا.
ئەزموونی وڵاتە هەژارەکان

بەسەرهاتی وڵاتانی هەژار، ناسراو بە وڵاتانی جیهانی سێیەم، زۆر جێاوازە لە ئەزموونی وڵاتە پێشکەوتووەکان. زۆربەی ئەو وڵاتانە لە شەستەکانی سەدەی پێشوودا سەربەخۆییان لە وڵاتانی داگیرکەری ئیمپریالی بەدەستهێنا. بە پێچەوانەی پێشبینی سیاسەتمەدارانی ئەو کاتەی جیهانەوە، گەشەکردنی ئابووریی ئەو وڵاتانە بەو شێوەیە نەبوو کە بۆ پێشکەوتنی کومەڵایەتی و سیاسی ڕێگە خۆش بکات. هەرچەندە هەندی ئابووریناسی ڕۆژاوایی ئازادبوونی ئەو وڵاتانە لە دەست داگیرکەرانیان بە دووڕیانی وەرچەرخان (Critical Juncture) ناودەبەن و لۆمەی ئەو وڵاتانە دەکەن کە ئەو هەلەیان نەقۆستەوە بۆ گەشەکردنی ئابووری و کۆمەڵایەتی، بەڵام ئەو وڵاتانە لە ڕووی مێژوویی و گەشەکردنی کۆمەڵایەتییەوە ئامادە نەبوون بۆ قۆستنەوەی ئەو هەلە. هەر لەبەر هەمان هۆ، لە زۆربەی ئەو وڵاتانە دیکتاتۆری تاکە کەسی یا دیکتاتۆری سوپا فەرمانڕەواییان گرتەدەست و ئەو سامانە سنووردارەی کە وڵاتەکانیان هەیانبوو، بەفیڕۆیان دا. هەر لە شەستەکان و حەفتاکانی سەدەی پێشوودا بەرەی یەکێتی سۆڤیێت بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە ئاستەمە وڵاتانی جیهانی سێیەم لە سایەی سەرمایەداری جیهاندا گەشە بکەن، چونکە وڵاتە ئیمپریالیستەکان ناهێڵن تەکنەلۆجیایان پێبگات و لە بەرژەوەندی وڵاتانی گەشەکردوودا نییە وڵاتانی هەژار پێشبکەون. هەر بۆیە جاڕی ئەوەیان دەدا کە ئەو وڵاتانە دەبێت ڕێگای سۆشیالیستی هەڵبژێرن و بە یارمەتیی بەرەی سۆشیالیستی پێشکەوتنی ئابووری و سیاسی بەدەست بهێنن. ئەڵبەتە لەو ڕوانگەیەوە تێزێکی ئابووری هەڵقوڵا کە پێی دەگوترا: تێزی وابەستەیی (Dependency Theory) کە لەم وتارەدا بوار نییە بە ورد و درشتیدا بچینەوە. هەر بە بیانووی هەمان هۆ، یەکێتی سۆڤیێت پشتیوانی سەرسەختی لە گەلێک ڕژیمی دیکتاتۆری وەک ڕژیمی جەمال عەبدول ناسر و حافیز ئەسەد و ڕژیمی بەعسی بەغدا و دەیان ڕژیمی دیکتاتۆری خۆێنڕێژی لەو جۆرەی کرد.

لە کۆتایی حەفتاکان و هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا بەهۆی چەند هۆکاری لە یەک جیاواز، وڵاتانی هەژار (گەشەکەر) بوون بە ژێر هاواری قەرزێکی دەرەکی بێ ئەندازەوە. ئامۆژگاری سەندوقی دراوی جیهانی (International Monetary Fund) و بانکی جیهانی (The World Bank) کە لەژێر کارتێکەری ئایدیۆلۆجی لیبڕاڵی نوێدا بوون، ئەوە بوو کە ئەو وڵاتانە دەبێت پەیڕەوی بنەڕەتەکانی بازاڕی ئازاد بکەن و قەبارەی کەرتی گشتی کەم بکەنەوە و ئابوورییان بە تەواوی ئازاد بکەن لە دەستی دەستێوەردانی حکومەتەکانیان، ئەگینا ئەو دوو ڕێکخراوە ئامادە نین هیچ کۆمەکێکی دارایی ئەو وڵاتانە بکەن. ئەمەش بوو بە پێشمەرجی یارمەتیی و قەرز پێدان.

لەژێر کارتێکەری ئەو پاڵەپەستۆیەدا زۆربەی وڵاتانی ئەفریقا و ئاسیا و ئەمریکای لاتینی دەرگای بازرگانیان ئاواڵا کرد و کۆمەکە ئابوورییەکانیان بۆ پیشەسازی و کاروبارە ئابوورییەکانیان بڕی و کەوتنە ژێر ڕکێفی ئەو دوو ڕێکخراوە جیهانییەوە، دەرئەنجامی ئەو سیاسەتەش بۆ وڵاتە گەشەنەکردووەکان بەپێچەوانەی پێشبینییەکانی قوتابخانەی لیبڕاڵی نوێوە ماڵوێرانی و پاشکەوتنی ئابووری بەسەرهێنان.

گەر بڕوانینە خشتەی خوارەوە بۆمان دەردەکەوێت کە وڵاتانی ئەفریقا و ئەمریکای باشوور لە دەیەکانی هەشتاکان و نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا نەک هەر گەشەی ئابوورییان لە سایەی ئەو سیاسەتەی لیبڕاڵی نوێدا نەکرد بەڵکوو ئابووریان بە شێوەیەکی بەرچاو داچوو. هەر بۆیە زۆر لە ئابووریناسان ئەو دوو دەیەیە بە دەیەی ونبوو ناوزەد دەکەن. لە لایەکی دەیکەوە تەنانەت وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقاش گەشەیەکی ئابووری ئەوتۆیان نەکرد لەو دوو دەیەیەدا. زۆر ئابووریناسان لەو بڕوایەدان کە ئایدیۆلۆجی لیبڕاڵی نوێ کێشەی زۆر گەورەی هەیە بۆ وڵاتانی گەشەکەر. لەوانە، شکستی بازاڕ، نەبوونی ڕوانگەیەکی ئاشکرا بۆ ئابووریی نیشتمانی لە لای بازاڕی ئازاد و زاڵبوونی کۆمپانیا فرەنیشتمانییەکان (Multinational Corporation) و ڕیگەگرتن لە کەڵەکەکردنی سەرمایە کە زۆر پێویستە بۆ درووستکردنی ژێرخانی ئابووریی وڵات لە قۆناغی سەرەتایی گەشەکردنی ئابووری و نەبوونی دامودەزگای پێویست لە وڵاتانی هەژاردا بۆ سەرپەرشتیکردنی کێشەکانی بازاڕی ئازاد و زۆری تر. لە هەمان کاتدا، بازاڕی ئازاد نەک هەر تێگەیشتنی نییە بۆ تەندرووستی و کارایی ئابووری نیشتمانی، بەڵکوو بەلاشییەوە مەبەست نییە، چونکە بازاڕی ئازاد ڕەهەند و ئامانجی خۆی هەیە کە جیاوازە لە ڕەهەند و ئامانجی نیشتمانی و گەشەکردنی کۆی ئابووریی نیشتمانێک.

ئەوەی جێگەی تێڕامان و هەڵوێستە، ئەزموون و ئاڕاستەی گەشەکردنی وڵاتانی باشووری ئاسیایە کە بە پێچەوانەی فەلسەفەی بازاڕی ئازادی لیبڕاڵی نوێەوە بەڕێوەچووە. بە پێچەوانەی وڵاتانی ناوچەکانی دیکەی جیهانەوە، وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و پاسفیک کە ئوسترالیا و یابان و کۆریای باشوور و تایوان و تایلاند و سنگاپور و هۆنگ کۆنگ و چین و مالیزیا و نیوزیلەند و فلیپین و کەمبۆدیا و هەندی وڵاتی بچووکی دیکەش دەگرێتەوە لە تەواوی دەیەکانی هەشتاکانەوە هەتا دەگاتە ساڵی 2005 کە خشتەکە دەیگرێتەوە گەشەکردنێکی ئابووری بێ وێنەیان بە خۆوە بینی.
ڕێژەی سەدی گەشەکردنی داهاتی ساڵانەی تاکەکەس بە پێی کۆی گشتی بەرهەمهێنانی ناوخۆ بە دۆلاری ئەمریکی نەگۆڕ . 1970-2005
ناوچە جیاوازەکانی جیهان
1970
1975 1975
1980 1980
1985 1985
1990 1990
1995 1995
2000 2000
2005 2000
2005
ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و پاسفیک 3.8 5.2 5.9 5.8 8.9 5.3 7.3 6.0
ئەمریکای باشوور و وڵاتانی کاریبی 3.4 2.9 -1.6 -0.16 1.7 1.6 0.9 1.3
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا - 0.7 1.5 -1.2 1.4 2.4 2.2 1.1
باشووری ئاسیا -0.03 1.3 3.1 3.6 3.0 3.5 4.6 2.7
نیمچە بیابانەکانی ئەفریقا 2.0 0.07 -1.7 -0.35 -1.4 0.8 2.0 0.1
وڵاتە کەم دەرامەتەکان 0.4 0.9 2.3 2.7 1.7 2.9 4.1 2.0
وڵاتە بەرزدەرامەتەکان 2.4 2.8 1.9 2.9 1.7 2.0 1.5 2.2
سەرچاوە: World Bank، World Development Indicators Online.

حکومەتی گەشەکەر (Developmental State)
پرسیار لێرەدا ئەوەیە کە ئایا ئەو نهێنییە گەورە و چارەنووسسازە چییە کە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیای لە وڵاتانی هەژاری دیکەی جیهان جیاکردووەتەوە؟ ئابووریناسان لە ناوەڕاستی هەشتاکانی سەدەی پێشوودا بەو بڕوایە گەیشتن کە هۆکاری سەرەکی بۆ گەشەکردنی ئابووری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا نەخشی حکومەتە لە ئابووریدا. هەر لەو دەمەوە زاراوەی حکومەتی گەشەکەر هاتەکایەوە. ئەڵبەتە بیرۆکەی چەمکی حکومەتی گەشەکەر دەگەڕێتەوە بۆ کارەکانی چاڵمەر جۆنسن (Chalmers Johnson 1931-2010) لە بارەی گەشەکردن و نۆژەنکردنەوەی ئابووری یابانەوە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە. هەر لەو دەمەوە مشتومڕێکی زۆر کراوە لەسەر پێکهاتەکانی حکومەتی گەشەکەر. بە کورتی حکومەتی گەشەکەر ئەو حکومەتەیە کە هێندە هێز و توانای سیاسی و ئابووری هەیە کە بتوانێ چوارچێوەیەک بدا بە ئابووریی وڵات و هەوڵبدات ڕێژەیەکی گەشەکردنی ئابووری بەدیبهێنێت کە بە گەشەکردن بناسرێت، ئەو ڕێژەیەش دەبێت لە %5 کەمتر نەبێت. بە واتەیەکی دیکە، ئامانجی سەرەکی حکومەتی گەشەکەر گەشەکردنی ئابوورییە و هەموو سیاسەتەکانی لەپێناوی ئەو ئامانجەدا چوارچێوە دەگرێت.

بێگومان، حکومەتی گەشەکەر پێکهاتە و خەسڵەتگەلێکی خۆی هەیە کە لەمانەدا کۆ دەبنەوە: هەبوونی هەڵبژاردەیەکی خاوەن دیدی گەشەکردن، ئۆتۆنۆمی حکومەت لە بەرژەوەندییە تەسکەکانی چین و توێژە کۆمەڵایەتییەکان، دەسەڵاتێکی بێروکراتی کە بتوانێ چوارچێوە و ڕواڵەتی گەشەسەندن بە ئابووریی وڵات بدات. لاوازیی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، بەدەستهێنانی ڕەوایی کۆمەڵایەتی لە ڕیگەی ئەدای فەرمانڕەوایی سەرکەوتووانەوە. بە واتایەکی دیکە، حکومەتی گەشەکەر ئەو حکومەتەیە کە ڕوانگەیەکی گەشەکەردنی درێژخایەنی هەیە بۆ ئابووریی وڵات و کەرەسە و ئامرازەکانیشی (سەرمایەی پێویست و هێزی کاری کارامە) بۆ دەگونجێنی.

کوردستان و فەلسەفەی ئابووری
پێی ناچێت حکومەتی کوردستان هیچ خەسڵەتێکی حکومەتی گەشەکەری تێدا بەدیبکرێت لە چەشنی ئەوانەی لە سەرەوە باس کران. حکومەت نەک هەر ڕوانگەیەکی تایبەتی بۆ گەشەکردنی ئابووری پاشەڕۆژی کوردستان نەبووە، بەڵکوو تا ئێستا لە گێژاوەیەکی سیاسی ئابووریشدا سەرەوکاری ئابووری کوردستانی کردووە. ڕاستە ماوەیەک بەڵێنی ئەوەی کوردستان وێنەی دوبەی لێدەکەین، دووبارە بووەتەوە، بەڵام دوبەی هیچ کات مۆدێلێکی گەشەکردنی ئابووری نەبووە بۆ کوردستان. گەر هەموو تایبەتمەندییەکانی دوبەی بەلاوە بنێین، تەنیا پشتبەستن بە داهاتی نەوت بۆ کوردستان مایەی شکستی ئابوورییە. بۆیە پێویستە لێرەدا باس لەو چوارچێوە فەلسەفییە ئابوورییە بکەین کە حکومەتی کوردستان دەبوایە و ئێستاش دەبێت بەهەند وەری بگرێت، ئەگەر بیەوێت لە درێژخایەندا وەک حکومەتێکی مۆدێرن ڕەفتار بکات.

بە کورتی نەخشە ئابوورییە مێژووییەکانی حکومەتی کوردستان دەبێت لەمانەی خوارەوەدا بەدی بێت:
یەکەم: نەخشی سەرپەرشتیار؛ دەبێت حکومەت ئەرکی یاسادان و جێبەجێکردنیان بگرێتە ئەستۆ. لە کوردستاندا هەرچەندە ڕەنگە یاسای هاوشانی یاساکانی وڵاتانی پێشکەوتوو هەبن، بەڵام حکومەت توانا و دەزگای پێویستی بۆ جێبەجێکردنیانی تا ئێستا نییە.
دووەم: نەخشی بەرهەمهێنەر؛ پێویستە حکومەت سەرمایەی کۆمەڵایەتی (Social overhead) پێویست بەرهەم بهێنێت کە ڕێگە خۆشبکات بۆ گەشەکردنی ئابووری. بۆ نموونە جادەوبان و قوتابخانە و خەستەخانە و باخچە و جێگە گشتییەکان و...تاد.
سێیەم: نەخشی مامانی؛ پێویستە حکومەت یارمەتیی کەرتی تایبەت بدات بۆ بەرهەمهێنانی نوێ، بەتایبەتی لەو بوارانەی کە لە بەرژەوەندی نەتەوەدان. ئەمەش ئەو بەرهەمانە دەگرێتەوە کە کەرتی تایبەت لە بەر هۆکاری مەترسی، یا کەم ڕێژەی قازانج ئارەزووی دامەزراندیانی نییە، هەرچەند بە پێشەسازی ستراتیجیش هەژماربکرێن. لەو بوارانەدا، ئەرکی حکومەتە مامانی لە دایکبوونی ئەو پیشەسازییانە بکات.
چوارەم: نەخشی شوانێتی؛ پێویستە حکومەت هەوڵی دامەزراندنی پیشەسازی نوێ بدات و ڕێگە خۆشکردنیان بۆ سازبکات. بۆ نموونە، بە شێوەیەکی گشتی توێژینەوە و گەشەپێدان ئەرکی حکومەتی گەشەکەرە و سوودەکانی بۆ هەموو نیشتمانە، بەڵام تێچووی زۆریان هەیە کە کەرتی تایبەت لە وڵاتانی هەژاردا توانای پاڵپشتکردنیانی نییە. لە هەمان کاتدا، هەندێ لایەنی پیشەسازی هەن کە تەکنەلۆجیای گرانبەها، یا ئاڵۆزیان پێویستە کە کەرتی تایبەت نە ئامادەیی هەیە بەکاریان بهێنێت و نە سەرمایەی ئەوتۆی هەیە بەدەستیان بهێنێت. لێرەدا ئەرکی حکومەتە ڕێ خۆش بکات بۆ وەدەستهێنان و بەکارهێنانی تەکنەلۆجیای لەو جۆرە کە بایەخی ستراتیجیان بۆ ئابووری و ئاساییشی نیشتمان هەیە.
بەداخەوە گەر بەو نەخشانەدا بچینەوە تێدەگەین کە حکومەتی کوردستان زۆر کەم لەو نەخشانەی بە ئەرکی سەرشانی خۆی زانیوە و لەدەرەوەی دامەزراندن و گەشەپێدانی کەرتی نەوت و گاز ئەرکە ئابوورییەکانی وەک حکومەتێکی گەشەکەر بەجێنەهێناوە. لە ڕووی ژێرخانی ئابوورییەوە کە نەخشی دووەم دەگرێتەوە، حکومەت تا ڕادەیەک کاری لەسەر کردووە، بەڵام زۆر بە نیوە ناچڵ کە حەسوودییان پێنابرێت. لێرەدا پێویستە ئەوە بڵێین کە زۆربەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا سیاسەتی ‹بگەم بە دراوسێکانمدا›یان پەیڕەوکرد. واتە پلاندانان بۆ ئەوەی لە ڕووی گەشەکردنی ئابوورییەوە بگەنە دراوسێکانیان بە تایبەتی یابان. هەر بۆیە پلانی پێنج ساڵە و دە ساڵە و تەنانەت بیست و پێنج ساڵەشیان هەبوو. بۆیە حکومەتی کوردستانیش دەبێت سەیری ئابووری دراوسێکانی بکات و پلان دابنێت بۆ ئەوەی لە پاشەڕۆژدا بەوان بگات. تەنیا پشت بەستن بە داهاتی نەوت، وڵاتی شکستخواردوو درووست دەکات و ئێستا هەموو گەلی کورد باجی ئەو سیاسەتە نادرووستە دەداتەوە. هەرچەندە ئێرە جێگەی ئەوە نییە بڵێین کە هەوڵەکانی چاکسازی ئێستای حکومەت لە کاتی قەیرانی دارایی ئێستادا ناچنە چوارچێوەی ئەو ئەرکانەی لەو چوار نەخشەی سەرەوەدا بەدی دەکرێن. لەوە دەچێت کە حکومەتی کوردستان جارێکی دی چاوەڕوانی ئەوە بێت نرخی نەوت بەرزببێتەوە و لەسەر شێوەی بەڕێوەبردنی ئابووریی جارانی بەردەوام بێت. گەر وابێت، کوردستان وەک هەموو وڵاتە نەوتییەکان لە جەژنەوە چاوەڕوانی قاتوقڕییەکی دیکە دەکات.[1]

Kurdipedia is not responsible for the content of this item. We recorded it for archival purposes.
This item has been written in (کوردیی ناوەڕاست) language, click on icon to open the item in the original language!
ئەم بابەتە بەزمانی (کوردیی ناوەڕاست) نووسراوە، کلیک لە ئایکۆنی بکە بۆ کردنەوەی بابەتەکە بەو زمانەی کە پێی نووسراوە!
This item has been viewed 537 times
Write your comment about this item!
HashTag
Sources
[1] Website | کوردیی ناوەڕاست | www.gulanmedia.com
Linked items: 4
Group: Articles
Publication date: 07-03-2016 (8 Year)
Content category: Philosophy
Content category: Economy
Country - Province: South Kurdistan
Document Type: Original language
Language - Dialect: Kurdish - Sorani
Publication Type: Printed
Technical Metadata
Item Quality: 99%
99%
Added by ( Hazhar Kamala ) on 15-01-2023
This article has been reviewed and released by ( Hawreh Bakhawan ) on 17-01-2023
This item recently updated by ( Hazhar Kamala ) on: 24-01-2023
Title
This item according to Kurdipedia's Standards is not finalized yet!
This item has been viewed 537 times
Attached files - Version
Type Version Editor Name
Photo file 1.0.14 KB 15-01-2023 Hazhar KamalaH.K.
Kurdipedia is the largest multilingual sources for Kurdish information!
Biography
Hafiz Akdemir
Biography
Hanifi Baris
Library
SYRIA, Update on Military Service, Mandatory Self Defence Duty and Recruitment to the YPG
Biography
Haval Hussein Saeed
Biography
Lisa Calan
Articles
Peace Making or State Breaking? The Turkish-Kurdish Peace Processes and the Role of Diasporas
Archaeological places
The tomb of the historian Marduk Kurdistani
Image and Description
Kurdish Jews from Mahabad (Saujbulak), Kurdistan, 1910
Biography
Zeynep Kaya
Articles
Erdogan says far-right ally’s remarks on PKK leader should be evaluated
Image and Description
The Kurdish Quarter, which is located at the bottom of Mount Canaan in Safed, Palestine in 1946
Articles
The myth of the Ottoman millet system: Its treatment of Kurds and a discussion of territorial and non-territorial autonomy
Biography
Raman Salah
Archaeological places
Hassoun Caves
Biography
Jasmin Moghbeli
Image and Description
AN EXAMPLE OF BAATHS SOCIALISM AND DEMOCRACY IN KURDISTAN OF IRAQ
Library
Towards Hydro-Transparency on the Euphrates-Tigris Basin: Mapping Surface Water Changes in Iraq, 1984–2015
Library
Mapping the Unseen: Harnessing Indigenous Knowledge through Participatory Mapping to Address Displacement and Housing Challenges
Articles
Reconsidering nationalism and feminism: the Kurdish political movement in Turkey
Library
The Sectarianism of the Islamic State: Ideological Roots and Political Context
Image and Description
Picture of Kurdish school children, Halabja in south Kurdistan 1965
Archaeological places
Shemzinan Bridge
Biography
Rez Gardi
Image and Description
A Kurdish army in Istanbul to participate in the Battle of the Dardanelles in 1918
Archaeological places
Cendera Bridge
Biography
Hardawan Mahmoud Kakashekh
Biography
Shilan Fuad Hussain
Articles
“War Is like a Blanket”: Feminist Convergences in Kurdish and Turkish Women’s Rights Activism for Peace
Library
Undemocratic Parties in a 'Democratic' System: The Formation and Operation of Political Parties in Post-2003 Iraq
Archaeological places
Mosque (Salah al-Din al-Ayyubi) in the city of Faraqin

Actual
Biography
Hasret Gültekin
07-05-2022
Hazhar Kamala
Hasret Gültekin
Archaeological places
Hassoun Caves
14-06-2023
Vazhan Kshto
Hassoun Caves
Library
Mam Jalal In response to 74 questions far from politics
25-10-2023
Hazhar Kamala
Mam Jalal In response to 74 questions far from politics
Biography
Lisa Calan
04-08-2024
Hazhar Kamala
Lisa Calan
Library
38 Years of Armed Struggle of the PKK in Kurdistan
05-09-2024
Hazhar Kamala
38 Years of Armed Struggle of the PKK in Kurdistan
New Item
Library
Undemocratic Parties in a \'Democratic\' System: The Formation and Operation of Political Parties in Post-2003 Iraq
30-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Towards Hydro-Transparency on the Euphrates-Tigris Basin: Mapping Surface Water Changes in Iraq, 1984–2015
30-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Mapping the Unseen: Harnessing Indigenous Knowledge through Participatory Mapping to Address Displacement and Housing Challenges
30-10-2024
Hazhar Kamala
Library
The Sectarianism of the Islamic State: Ideological Roots and Political Context
22-10-2024
Hazhar Kamala
Library
SYRIA, Update on Military Service, Mandatory Self Defence Duty and Recruitment to the YPG
20-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Northern Iraq: Security situation and the situation for internally displaced persons (IDP) in the disputed areas, incl. possibil
20-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Kurdistan Region of Iraq (KRI): Women and men in honour-related conflicts
20-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Syria: Consequences of illegal exit, consequences of leaving a civil servant position without notice and the situation of Kurds
20-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Iran: Issues concerning persons of ethnic minorities, including Kurds and Ahwazi Arabs
18-10-2024
Hazhar Kamala
Library
Iranian Kurds: Consequences of political activities in Iran and KRI
18-10-2024
Hazhar Kamala
Statistics
Articles
  530,176
Images
  110,960
Books
  20,352
Related files
  105,419
Video
  1,578
Language
کوردیی ناوەڕاست - Central Kurdish 
295,471
Kurmancî - Upper Kurdish (Latin) 
90,587
هەورامی - Kurdish Hawrami 
66,151
عربي - Arabic 
31,280
کرمانجی - Upper Kurdish (Arami) 
19,094
فارسی - Farsi 
10,469
English - English 
7,671
Türkçe - Turkish 
3,675
Deutsch - German 
1,785
لوڕی - Kurdish Luri 
1,690
Pусский - Russian 
1,140
Français - French 
348
Nederlands - Dutch 
131
Zazakî - Kurdish Zazaki 
91
Svenska - Swedish 
72
Español - Spanish 
55
Polski - Polish 
55
Հայերեն - Armenian 
52
Italiano - Italian 
52
لەکی - Kurdish Laki 
37
Azərbaycanca - Azerbaijani 
27
日本人 - Japanese 
21
中国的 - Chinese 
20
Norsk - Norwegian 
18
Ελληνική - Greek 
16
עברית - Hebrew 
16
Fins - Finnish 
12
Português - Portuguese 
10
Тоҷикӣ - Tajik 
9
Ozbek - Uzbek 
7
Esperanto - Esperanto 
6
Catalana - Catalana 
6
Čeština - Czech 
5
ქართველი - Georgian 
5
Srpski - Serbian 
4
Kiswahili سَوَاحِلي -  
3
Hrvatski - Croatian 
3
балгарская - Bulgarian 
2
हिन्दी - Hindi 
2
Lietuvių - Lithuanian 
2
қазақ - Kazakh 
1
Cebuano - Cebuano 
1
ترکمانی - Turkman (Arami Script) 
1
Group
English
Biography 
3,155
Articles 
1,995
Library 
1,937
Documents 
204
Image and Description 
77
Martyrs 
64
Publications 
49
Archaeological places 
44
Parties & Organizations 
36
Maps 
26
Genocide 
21
Clan - the tribe - the sect 
18
Artworks 
17
Places 
9
Statistics and Surveys 
5
Miscellaneous 
4
Video 
2
Offices 
2
Poem 
2
Womens Issues 
1
Environment of Kurdistan 
1
Dates & Events 
1
Quotes and Phrases 
1
Repository
MP3 
324
PDF 
31,608
MP4 
2,599
IMG 
203,549
∑   Total 
238,080
Content search
Kurdipedia is the largest multilingual sources for Kurdish information!
Biography
Hafiz Akdemir
Biography
Hanifi Baris
Library
SYRIA, Update on Military Service, Mandatory Self Defence Duty and Recruitment to the YPG
Biography
Haval Hussein Saeed
Biography
Lisa Calan
Articles
Peace Making or State Breaking? The Turkish-Kurdish Peace Processes and the Role of Diasporas
Archaeological places
The tomb of the historian Marduk Kurdistani
Image and Description
Kurdish Jews from Mahabad (Saujbulak), Kurdistan, 1910
Biography
Zeynep Kaya
Articles
Erdogan says far-right ally’s remarks on PKK leader should be evaluated
Image and Description
The Kurdish Quarter, which is located at the bottom of Mount Canaan in Safed, Palestine in 1946
Articles
The myth of the Ottoman millet system: Its treatment of Kurds and a discussion of territorial and non-territorial autonomy
Biography
Raman Salah
Archaeological places
Hassoun Caves
Biography
Jasmin Moghbeli
Image and Description
AN EXAMPLE OF BAATHS SOCIALISM AND DEMOCRACY IN KURDISTAN OF IRAQ
Library
Towards Hydro-Transparency on the Euphrates-Tigris Basin: Mapping Surface Water Changes in Iraq, 1984–2015
Library
Mapping the Unseen: Harnessing Indigenous Knowledge through Participatory Mapping to Address Displacement and Housing Challenges
Articles
Reconsidering nationalism and feminism: the Kurdish political movement in Turkey
Library
The Sectarianism of the Islamic State: Ideological Roots and Political Context
Image and Description
Picture of Kurdish school children, Halabja in south Kurdistan 1965
Archaeological places
Shemzinan Bridge
Biography
Rez Gardi
Image and Description
A Kurdish army in Istanbul to participate in the Battle of the Dardanelles in 1918
Archaeological places
Cendera Bridge
Biography
Hardawan Mahmoud Kakashekh
Biography
Shilan Fuad Hussain
Articles
“War Is like a Blanket”: Feminist Convergences in Kurdish and Turkish Women’s Rights Activism for Peace
Library
Undemocratic Parties in a 'Democratic' System: The Formation and Operation of Political Parties in Post-2003 Iraq
Archaeological places
Mosque (Salah al-Din al-Ayyubi) in the city of Faraqin

Kurdipedia.org (2008 - 2024) version: 16
| Contact | CSS3 | HTML5

| Page generation time: 1.625 second(s)!