سەنتەرێ وێ باژێرێ دهوکێ یە هەروەسا سەنتەرێ پارێزگەهێ بخویە، دهوک دکەڤیتە ناڤا نهالەکا ڤەکرى، زنجیرا چیایێ سپى دکەڤیتە باکورێ وێ وزنجیراچیایێ رەش (شندوخا) دکەڤیتە باشورێ وێ، دوو روبارێن بچیک دناڤ باژێرێ دهوک دا دەرباز دبن یێ ئێکێ روبارێ دهوک ژگوندێ خازیاڤا ل با کور دزێت وبەرەف باشور دچیت و ل سالا 1980 ل گەلیێ دهوک سکرەکێ ئاڤدانێ ل سەر هاتیە چێکرن، روبارێ دووێ بچوکترە دبێژنێ (هشکەرو) ژ باکورى ل نێزیک گوندێ بەرێ بوهار دزیت وبەرەف باشورێ روژئاڤا دچیت، ل ژێریا روژ ئاڤا یا باژێرى هەردوو دگەهنە هەڤ، بو ئاڤدانا چەمێن دەوروبەر مفا ژ ئاڤا هەردوو روبارا دهێتە وەرگرتن.
هەردووناحیێن زاویتە ومانگێشکێ سەرب قەزا دهوک ڤەنە.
- ناحیا زاویتە
سەنتەرێ وێ باژێرکێ زاویتەیا ژێرى یە(16) کم ژ سەنتەرێ قەزایێ دورە روبەرێ وێ نێزیکى (420) کم یێن دووجارکى یە (71) گوندا بخوڤەدگریت هەمى ژى بەرى وپاشى ئەنفالا هاتینە وێرانکرن ژبلى سەنتەرێ ناحیێ و کومەلگەهێن کورێن گاڤانا وباگێرات، سەنتەرێ ناحیێ دکەڤیتە سەر رێکا سەرەکى یا کو سەنتەرێ ناحیێ ب بسەنتەرێ قەزا ئا مێدیێ ڤە دهێتە گرێدان.=KTML_Photo_Begin=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2009/2019/0003.JPG=KTML_Photo_Alt=دهۆک=KTML_Style=width:30%;height:20%;float:right;=KTML_Photo_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2009/2019/0003.JPG=KTML_Photo_End=
زاویتە ئێکە ژ هاڤینگەهێن رند وجوان یێن پارێزگەهێ وبلندترین پلەیا گەرماتیێ ل وەرزێ هاڤینا (36)پلەیە.
زاویتە ب دارێن کاژا یا بناڤ ودەنگە وروبەرێن بەر فرەە یێن سیبەرێ لێ هەنە، وخەلکێ دهوکێ ژ خورە کریە جهێ بێهنڤەدان وسەیران وگەریانا و ل هەمى وەرزێن سالێ.
پەیڤا زاویتەدزمانێ کوردى دا ئانکو ئەو جهن یێن گەلەک بەفر ل وەرزێ زڤستانێ لێ دباریت ئانکو نێزیکى پەیڤا قەرسگەە (سلاجە). ناحیا زاویتە ب دارستان وکوزێن باش یێن بخودانکرنا پەزى یا بناڤ ودەنگە وخەلک بو ب خودانکرنا پەزى وکەوالى مفاى ژێ دبینیت. ژیانا خەلکێ وێ ل سەر چاندنێ وەکو گەنم وجەە ونیسک ونوک...هتد ئەف چاندنە ب رێکا دەشتا (مەمانێ) وبلنداهیێن (بادێ)، هەروەسا ژیانا وانیال سەر چێکرنا رەزێن وبیستانێن ترى وهرمیک وحلیک سماقێ، زێدەبارى چاندنا هاڤینى مینا برنج وباجان سورک وتوتن ولوبیک وکەسکاتى وچاندنادارا وەکو خوخ ومشمش وگوز وتریێ تەیفى کو چەند گوندێن ناحیێ ب چاندنا وى ب ناڤ ودەنگن وەکو (بەرێ بهار، خازیاڤا،بێنارینک، ئێمینکێ و...هتد ومفا ژکانیێن بەر بەلافل دەڤەرێ دهێتە وەرگرتن زێدەبارى ئاڤا روبارێن بچیک ل دەڤەرێ:
زاویتە – کورا – رەشانکێ – بێنارینکێ- بێدول- گومل
باگێرات – کورا – رەشاننکێ – بێنارینک – بێدول – گومل
کزو – پێدە – بێدول – گومل
خازیاڤا- لیناڤا – گەرماڤا – سکرێ دهوک – دجلە
بەرێ بهار – بێسرێ – نزارکێ- دهوک – دجلە
گرنکترین چیایین وێ چیایێ (کەمەکا) یە وتوخیبێ ڤەبرێ ناحیێ یە ژلایێ باکورێ روژ ئاڤا هەروەسا چیایێن بیسى وسپیرێز ومامسین وچیایین زاویتە وچیایێ قەنتارا وچیایێ زروە وگەلەک بلنداهیێن دى کو هەمى پێکڤە دبنە روبەرێ ناحیێ. گەلەک خهێن شینوارا ل سنورێ ناحیا زاویتە هەنە وەکو شکەفت و جهێن دى رێڤەبەریا شینوارێن دهوکێ (24) جهێن کەڤنار تومارکرینە و ژهەمیا گرنگتر قەسرا بادێ کو ل هەوێن ئەنفالێن رەش هاتیە وێرانکرن، هەروەسا کەلها مەمیان ئەوا ل سەرێ چیایێ کەمەکا و شکەفتێن بێسرێ و ئێتویت و کورە دێرێ و چیایێ پیرومەرا و باخرنیف و شکەفتا رەش ل گوندێ کزو هندەک جهێن دى ل گوندێ پێدە، ل سنورێ ناحیێ گەلەک جە هەنە بکێر جهێن گوزارى دهێن ئەگەر دەستێ ئاڤەدانیێ بگەهیتێ بو بهێن ڤەدانا رێڤینگا و سەیرانیا ل دەمێن گەرماتیێ وەکو گوندێ (برجینى – بابلو – کزو – مێردینکێ – ستوکورکێ) و گەلەک جهێن دى پشتى سەرهلدانێ و دامەزراندنا حکومەتا هەرێمێ دەستێ ئاڤەدانیێ گەهەشتە ناحیێ وباهرا پێتریا گوندێن وێ هاتنە ئاڤاکرن زێدەبارى چەندینپروژێن خزمەتگوزارى یێن گرنگ وەکو قوتابخانە و بنگەهێن ساخلەمیێ و مزگەفتا.
- ناحیا مانگێشکێ
سەنتەرێ وێ باژێرکێ مانگێشکێ یە (30) کم ژ سەنتەرێ قەزایێ دویرە و روبەررێ وێ (454) کم2 و ژ (54) گوندا پێک دهێت هەمى ل هەوێن ئەنفالێن رەش هاتبونە وێرانکرن ژبلى سەنتەرێ ناحیێ وگوندێ حوجاڤا سەنتەرێ ناحیێ ب سەنتەرێ قەزایێ ڤە دهێتە گرێدان ب رێکەکا رێک وپێک کو ل دوریانا کورا ژ رێکا #ئامێدی#ێ ڤەدبیت بولایێ باکورێ روژئاڤا دناڤ ناگەراستا مانگێشکێ را گەرباس دبیت، دهێتە گوتن کو ئێک ژ حەواریا (پەیامبەر توما) دڤێ رێکێ را دەرباس بویە دەمێ سەرا هندستانێ داى و ئەڤ نومایە ئەو بو یێ دەستێ (مەسیحى) گرتى دا باوەریێ ب رابونا وى بینیت ب زمانێ سریانى دبێژنێ (مان کەش) ژبەر ڤێ چەندێ ئەڤ ناڤە دانایە سەر ڤى باژێرکى، دیسانە بوچونا دوویێ دبێژیت ئەڤ ناڤە ژ پەیڤا (مکوش) هاتیە یانکو رونشتن بەلگەژى ل سەر ڤێ چەندێ گەلەک جهێن پەرستنێ لێ هەنە یێن وەختێ زەرەدەشتیا و ئاینێ مەسیى گەلەک لێ بەربەلاڤە دناڤ خەلکێ دەڤەرێ دا و پشتى هینگى ئەڤ پەرستگەها زەرەدەشتیا هاتە ڤەگوهاستن بو دێرێ، ل ناحیا مانگێشکێ گەلەک دارستان و چەروان لێ هەیە و ژیان و ژیارا خەلکێ دەڤەرێ ل وەرزێ زڤستانێ اندنا گەنمێ و جەهى و نوک و نیسکا و بو ڤێ چەندێ مفاى ژ دەشتا بەرفرەها دێرا گژنیک و تلا کورو وەردگرن زێدەبارى چاندنا بەرفرەهیا مێوێن ترى یێن دێم و داروبارێ ببەرهەم وەکو گویز -باهیڤ – هژیر- سماق – و بیستانێن خوخ و مژمژا حولیکا – سێڤا هەروەسا ل وەرزێ هاڤینێ باجانکا و برنجى و ماشا و لوبیکا و تویتنێ و پیڤازا سیرا دچینن و مفاى ژ ئاڤا کانیا وەردگرن ئەوێن بەربەلاڤ ل گوندا زێدەبارى چەندین روبارێن بچویک وەکو:
1- دێرک – شمرخ – سادیا – ناڤدارا – چرانێ – ئاشانکێ – خابیر
2- مانگێشکێ – دویلیا – کانى سارکێ – گەلى گەرمێ ناڤدارا – چرانێ – ئاشانکێ – خابیر
زێدەبارى روبارێ خابیرى ئەوێ سنورێ باکورێ روژئاڤایێ ناحیێ و مفایەکێ مەزن ژلایێ روژهەلاتڤە بوچاندنێ ب رەنگەکێ بەرفرەە ژئاڤاوى دهێتە وەرگرتن هەروەسا رویبارێ سپنەى یێ روژئاڤا کو دکەڤیتە سنورێ باکورێ ناحیێ، دیسان خەلکێ دەڤەرێ تەرش و کەوالى و مریشکا ب خودان دکەن، ژ گرنگترین چیایێن ناحیێ چیایێ زنجیرا چیایێ کەمەکایە ئەوێ ژ روژهەلاتى هەتا روژئاڤا دگەهیتە چیایێ سپى ل گوندێ برجینى زێدەبارى بلداهیێن گوندێن کوڤلى و بەروشکێ و زێوکا عەبوى. ل سنورێ ناحیێ گەلەک جهێن شینوارا هەنە کو دگەهنە (36) جها هاتینە تومارکرن ل رێڤەبەریا شینوارێن دهوکێ ژوان پەیکەرێ (ئەددنیرارى) ل گوندێ دەرگەلا شێخا و گرێ پتێ و شینوارێن دێرا گژنیک و بێسفکێ و دێرکێ و بابوخکێ و گەلناسنکێ و چەندین جهێن دى زێدەبارى چەندین دەست نڤیسێن کەڤنار و دێرین ل دێرا مانگێشکێ کو ژیێ وان دزڤریت بو سالا (1574) ز.
ل سنورێ ناحیێ گەلەک جە هەنە بکێر جهێن گوزارى دهێن وەکو گەلناسکێ و خورکێ و بێشینکێ و گەلەک جهێن دى پشتى سەرهلدانێ و دامەزراندنا حکومەتا هەرێمێ ب بزاڤێن دەزگایێن ئیدارى و رێکخراوێا خێرخاز پێتریا گوندێن دەڤەرێ هاتنە ئاڤاکرن زێدەبارى چەندین پروژێن خزمەتگوزارى یێن گرنگ و پێدڤى.