پارێزگای #ئیلام# یەکێک لە پارێزگاکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستانە.
ڕووبەری 20٬164٫11 کم2 (7٬785٫41 میل چوارگۆشە) دەگرێتەوە، لە ھەمان کاتدا 425 کم (264 میل) سنووری لەگەڵ ئێراقدا ھاوبەشە، ھەروەھا ھاوسنوورە لەگەڵ پارێزگای #کرماشان#، پارێزگای #لوڕستان# و پارێزگای خووزستان. گەورەترین شار و ھەروەھا پایتەختی پارێزگاکە شاری ئیلامە کە ژمارەی دانیشتووانەکەی 194 ھەزار و 30 کەسە. ژمارەی دانیشتووانی ئەم پارێزگایە بەپێی سەرژمێریی ساڵی 2016، 580 ھەزار و 158 کەس بووە و کەمترین پارێزگایە لە ئێراندا لە ڕووی دانیشتووانەوە.
$ناو$
ئیلام بە ناوی شارستانییەتی پێش مێژوویی ئیلام ناونراوە کە لە ناوچەکانی ئێستای باشووری ڕۆژاوای ئێران بۆ ھەزاران ساڵ ژیاوە، لەنێوان ساڵانی 2700 بۆ 539 پێش زایین. بۆ ماوەیەکی زۆر ناوچەی پارێزگای ئیلامی ئێستا ناوی 'پشتکۆ' بووە و لەگەڵ 'پێشکۆ'، لوڕستانی پێکھێناوە. کاتێک حسێن قولی خان فەرمانڕەوای پشتکۆ بوو، بە 'حسێن-ئاباد'یش ناسرابوو. لەسەردە می ڕەزاشا لە ئەیلوولی 1929 و دوای پەسەندکردنی کابینەی ئەو، گوندی 'حسێن-ئاباد' ناوی گۆڕدرا بۆ 'ئیلام' بۆ یادکردنەوەی ھەیبەت و شکۆی شارستانێتی کۆنی ئێلام.
$دیمۆگرافی$
پارێزگای ئیلام زمانەوانی ھەمەچەشنی ھەیە، ئەگەرچی کەمترین ژمارەی دانیشتووانی لە ئێراندا ھەیە. ئەم فرەچەشنییە لە ھەڵکەوتەی جوگرافیایی پارێزگاکە سەرچاوە دەگرێت، کە لە ناوچەی ئینتقالی نێوان بلۆکی زمانی کوردی و کوردیی باشووری و لوڕیدا ھەڵکەوتووە. زمانی باڵادەستی کوردییە، بە تایبەتیتر زاراوەی کوردیی باشووری، کەڵھوڕی، ئیلامی، لەکی و زاراوەی خێزەلی پەیوەندییەکی نزیکیان بە لەکییەوە ھەیە. زمانی کوردی بە ھەموو زاراوەکان لەتەواوی پارێزگاکە قسەی پێدەکرێت.
زمانی عەرەبی لە شارۆچکە بچووکەکان لە نزیک سنووری پارێزگای خووزستان قسەی پێدەکرێت لەوانە لە شەھراک زول فەقاری.
$ئایین$
زۆربەی دانیشتووانی پارێزگای ئیلام پەیڕەوی ئایینی ئیسلام شیعەن.
کەمینەیەک لە شوێنکەوتووانی یارسان لە پارێزگای ئیلامیش دەژین. (ھێنری ڕاولینسۆن) کە لە ساڵی 1836 سەردانی پشتکۆی کردووە، زۆر جار خەڵکی پشتکۆ بە عەلیئوڵڵاھی دەناسێنێت، کە پێی دەوترێت پەیڕەوانی ئایینی یارسانن.
$ئێڵەکان و ھۆزەکان$
لە ئیلامدا ئێڵی کورد ھێندە تێکەڵاون کە ناسینەوەیان ئاسان نییە. محەمەد ئەمین زەکی بەگ لە پەڕتووکی خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستاندا دەنووسێت:
ئێڵ و ھۆزە کوردەکان بە تەواوی پارێزگاکەدا بڵاوبوونەتەوە وەک کەڵھوڕ و لوڕ و فەیلی و لەک….ھتد.
خەڵکی عەرەبی پارێزگای ئیلام زیاتر لە شارستانی دێلوڕان و بە تایبەت لە موسیان دەژین.
$جوگرافیا$
نەخشەی تۆپۆگرافی پارێزگای ئیلام کە ئاماژە بە شاخ و ڕووبارەکان دەکات.
پارێزگای ئیلام بە ڕووبەری 20 ھەزار و 150 کیلۆمەتر دووجا (7 ھەزار و 780 میل چوارگۆشە) 22ھەمین پارێزگای گەورەی ئێرانە. دەکەوێتە باشووری ڕۆژاوای ئەو وڵاتە، لە ناوەڕاستی زاگرۆس، لە ڕۆژاوا لەگەڵ ئێراق و لە باشوورەوە لەگەڵ پارێزگای خووزستان و لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ پارێزگای لوڕستان و لە باکوورەوە لەگەڵ پارێزگای کرماشان ھاوسنوورە.
پارێزگای ئیلام لە لێواری باشووری ڕۆژاوای چیای زاگرۆس و ڕاست لە شوێنی ڕاگوزەری نێوان فەلاتەکانی عەرەبی و ئێران ھەڵکەوتووە. بەھۆی ئەمەوە دابەش دەبێت بەسەر دوو ناوچەی سرووشتی جیاوازدا؛ بەشی باکوور و ڕۆژھەڵاتی چیاییە، لە کاتێکدا باشووری ڕۆژاوا بە دەشتی نزم داپۆشراوە کە تا سنوورەکانی ئێراق و خوزستان درێژ دەبێتەوە.
چیاکانی باکوور و ڕۆژھەڵات زۆربەیان ھاوتەریبن، بە ئاڕاستەی باکووری ڕۆژاوا-باشووری ڕۆژھەڵات دەڕۆن. ئەم شاخانە بە دەشت و گردە چرچ و لۆچەکان جیا دەکرێنەوە کە زیاتر لەلایەن دانیشتووانەوە بۆ چاندنی بەرھەم و باخەکان بەکاردەھێنرێت.
دیارترین شاخی پارێزگای ئیلام، چیای کەبیرە. کە دەکەوێتە بەشی ڕۆژھەڵاتی ئەو پارێزگایە و 160 کیلۆمەتر لە نزیک پۆلی زەل لە باشووری ڕۆژھەڵاتەوە تا گوندی میشخاس لە نزیک شاری ئیلام لە باکووری ڕۆژاوا درێژ دەبێتەوە. بەرزترین خاڵ لە پارێزگاکەدا، لوتکەی کان سێفییە کە 2775 م (9104 پێ) لە ئاستی دەریاوە بەرزە، بەشێکە لە زنجیرە چیای کەبیر.
$چیا سەرەکییەکانی تر بریتین لە$
مانێشت و قولاڕەنگ لە نزیک ئیلام.
شەرەح-زول و بانکۆڵ لە شارستانی ئەیوان.
قەڵاجە و ئاھوران لە شارستانی چەرداوڕ.
دینار، لە شارستانی ئاودانان.
ئاناران و سیاە کۆ لە ناوەڕاستی شارستانی دێلوڕان.
لانێ و چارمین لە نزیک لوومار.
چەمەن گیر و سیڤان لە نزیک میشخاس.
بە پێچەوانەی باکوور، بەشی باشوور و باشووری ڕۆژاوای پارێزگاکە بە دەشتی نزم داپۆشراوە کە بەرزییەکەی لەنێوان 50 بۆ 300 م (160 بۆ 980 پێ) لە ئاستی دەریاوە دەگۆڕێت. سەرەڕای ئەوەی کە بارانبارینێکی کەمیان لێدەکرێت، بەڵام ڕووبەرێکی بەرفراوانی ئەم زەوییە نزمانە، بە تایبەتی دێلوڕان، موسیان و دەشت عەباس، بەھۆی تێکەڵەیەک لە ھۆکارەکانی وەک ڕووبارەکان کە لە شاخەکانەوە بەرەو ڕۆژھەڵات دەڕژێن، بەنداو و تۆڕەکانی ئاودێری، دەچێنرێن.
دەریاچەی دوانە سیاھ-غاڤ، نزیک ئاودانان
ڕووباری غاماسیاب دوای ئەوەی بە پارێزگای کرماشاندا تێدەپەڕێت، بەرەو ئیلام دەڕوات. لەگەڵ گەیشتن بەو خاڵەی کە سنووری پارێزگاکانی ئیلام و لوڕستان و کرماشان لێی یەکدەگرنەوە، ناوی سەیمارەی لێنراوە. پاشان بەرەو ڕۆژاوا و باشوور دەڕوات و لە شوێنێک لە نزیک گوندی کال سێفید، شارستانی دەڕەشار، لەگەڵ ڕووباری کاشکان یەکدەگرن و پێکەوە ڕووباری کەرخێ درووست دەکەن، کە سێیەم درێژترین ڕووباری ئێرانە و درێژییەکەی نزیکەی 755 کم. سەیمارە و کەرخە سنووری ڕۆژھەڵاتی ئیلام لەگەڵ پارێزگای لوڕستان پێکدەھێنن.
بەھۆی زەوی و زارەوە، ئەو ڕووبار و چەمە ھەمیشەیی و وەرزییەی کە لە بەرزاییەکانی ئیلامەوە سەرچاوە دەگرن، یان دەکەونە ناو سەیمارەوە، وەک ڕووبارەکانی چەرداڕۆ، گەرەب، سیکان، دەررێ شەھر و مەجین؛ یان، بەرەو ڕۆژاوا بەرەو زەوییە نزمەکان دەڕژێن و دەچنە ناو ئێراق و پارێزگای خووزستان، وەک ڕووبارەکانی غەنگھیر، غودار-خۆش، کەنجان-چەم، ڕوود غاوی، چنگولە مێیمە، مورموری، دۆیرەج و سیاە غەڤ.
جگە لە چەند کانییەکی کەم لێرە و لەوێ، وەک دەریاچەی دوانە سیاھ-غاڤ لە نزیک ئاودانان، ھیچ ئاوێکی سرووشتی سەرەکی لە پارێزگاکەدا نییە. بەڵام چوار بەنداوی ھەن کە ئاوی خواردنەوەی گرنگ دابین دەکەن، لەوانە بەنداوی ئیلام، سەیمار، ئەیوان و دۆیرەج.
$ژینگەناسی - ڕووەکناسی$
دارستانی دار بەڕوو لە پارێزگای ئیلام
ئیلام کە نزیکەی 31٪ی خاکەکەی بە دارستانی پەرش و بڵاو تا چڕ لە دار بەڕوو داپۆشراوە، لە دوای پارێزگاکانی کۆھگیلویە و لوڕستان لە پلەی سێیەمدایە، بەبێ پارێزگاکانی باکووری مازەندەرن و گیلان.
بەرزاییەکان و دارستانەکانی پارێزگاکە شوێنی نیشتەجێبوونی زۆرێک لە ئاژەڵەکانن لەوانە ورچی ڕەشی ئاسیایی، پشیلەی کێوی، کۆترە قەوقازییەکان، ھەڵۆی ئیمپراتۆری ڕۆژھەڵات، ھەڵۆی زێڕین، قەلەڕەش، کۆترە ڕەشەکان، مارە لووت کوێرەکان، و پلنگی فارسی کە لە مەترسی لەناوچووندایە.
ئیلام شوێنی مارە قۆچدارەکەی کلکی جاڵجاڵۆکەیە کە لە مەترسی لەناوچووندایە، جۆرێکی ناوازەیە کە تەنیا لە پارێزگای ئیلام لە جیھاندا دەبینرێت.
زیاتر لە 6400 کیلۆمەتر دووجا (2500 میل چوارگۆشە) لە پارێزگاکە کە نزیکەی 31%ی خاکەکەیە، بە دارستانی پەرش و بڵاو تا چڕ داپۆشراوە. ئەمەش نزیکەی یەک لەسەر سێی کۆی دارستانەکانی چیای زاگرۆسە. جۆرە باڵادەستەکانی ئەم دارستانانە بریتین لە دار بەڕوو، ھەرچەندە دەتوانرێت درەختی دیکەی وەک بادەمی کێوی، تێرپێنتینی فارسی، ئەسپێی مۆنتپێلیە و یەھودا بدۆزرێتەوە. کانیۆنی ئەرغەڤان لە نزیک ئیلام بە گوڵی پەمەیی دارەکانی یەھودا ناسراوە کە لە بەھاردا گوڵ دەکەن.
$ئاژەڵناسی$
ماری قۆچداری کلک جاڵجالۆکەیی
پارێزگای ئیلام بە ھۆی ھەڵکەوتەی جوگرافی و ھەلومەرجی سرووشتی و ھەمەجۆریی شوێنی نیشتەجێبوونی، 32 شیردەر و 183 باڵندەی تێدایە. ناوچە شاخاوییەکان بە تایبەتی شوێنی شیردەرەکانی وەک:
بزنی کێوی، مەڕە کێوی، ئاسک و ئاسکی کێوی.
پلنگ و چیتای ئاسیایی کە لە مەترسی لەناوچووندایە
ھەروەھا کاراکال، لینکسی ئۆراسیا، ورچی ڕەشی ئاسیایی، ورچی قاوەیی، گورگ، جاکاڵی زێڕین، ڕێوی سوور و بەرازی کێوی
جۆرە بچووکەکانی وەکوو کۆترە قەوقازییەکان، دوپشک، کۆترە گوێ درێژەکان، کۆترە ئەوروپیەکان، کۆترە چەقۆدارەکانی ھیندی.
پارێزگای ئیلام تەنیا ناوچەیەکی جیھانە کە تێیدا ماری قۆچداری کلک جاڵجاڵۆکەیی دەدۆزرێتەوە.
$سرووشتی پارێزراو$
ناوچەی پارێزراوی چیای کەبیر، نزیک دەڕەشار
نزیکەی 13٪ی کۆی خاکی پارێزگای ئیلام لەژێر پاراستن و چاودێری ڕێکخراوەکانی یەدەگی سرووشتی خۆجێی و نیشتمانیدایە. چوار ناوچەی پارێزراو ھەیە، کە بە گشتی، 1377 کم2 (532 میل چوارگۆشە) دەگرێتەوە:
جگە لەو ناوچە پارێزراوانەی کە لەسەرەوە باسمان کرد، ئەمانەش ھەن:
(تانگی بینا و بیجار) ڕووبەری قەدەغەکراوی ڕاوکردن: نزیکەی 500 کم2 (190 میل چوارگۆشە) لە ڕووبەردا، نزیک چاڤار.
(دارستانی پارێزراوی دۆڵی ئەرخەوان) لە نزیک شاری ئیلام: بە گوڵی بەھاری پەمەیی درەختی یەھودا (ئەرخەوان) ناسراوە.
(دارستانی پارێزراوی لارک) : بە دارەکانی لارک ناسراوە. ئەم دارانە بەزۆری لە دارستانە باراناوییەکانی باکووری ئێراندا دەبینرێن، بەڵام بە شێوەیەکی سەرسوڕھێنەر لەم پارچە زەوییە بچووکەدا لە دۆڵی لارت لە نزیک بەدرە گەشە دەکەن.
وە دوو شوێنی میراتی سرووشتی تۆمارکراوی نیشتمانی:
دەربەندی ڕازیانێ: کانییەکی قووڵ و تەسک کە لەلایەن چەمەکانەوە لە جێگەی بەردەکانی نزیک چنار باشی ھەڵکەندراوە، قووڵیەکەی 10 بۆ 30 م (33 بۆ 98 پێ) ، پانییەکەی 2 بۆ 10 م (6.6 بۆ 32.8 پێ) ، 1.5 کم (0.93 میل) درێژ.
دێلوڕان: ڕووبەرێکی 1400 ھێکتار (3500 دۆنم) لە نزیک دێلوڕان کە ئاوی گەرم و کانیاوی قیر لەخۆدەگرێت، ھەروەھا 'ئەشکەوتی شەمشەمەکوێرە'.
$بوومەلەرزە لە شارستانی دەڕەشار$
یەکێک لە گەورەترین زەوی لەرزینەکانی نیوەگۆی ڕۆژھەڵات و جیھان، پێدەچێت لە پارێزگای ئیلام، ڕوویدابێت. بە تایبەتیتر، لە دژە ھێڵی چیای کەبیر لە گۆرز-ی لانگار لە شارستانی دەڕەشار. بەپێی (ھاریسۆن و فالکۆن) لە وتارەکەیاندا لەسەر کۆمەڵەی جوگرافی شاھانە کە لە ساڵی 1937 بڵاوکراوەتەوە، زەوی لەرزینەکەی سەیمارە 30 کم3 (7.2 میل سێجا) بەردی جووڵاندووە تا 14 کم (8.7 میل) . گومان دەکرێت بوومەلەرزەیەک بتوانێت زەوی لەرزینێکی وا گەورە درووست بکات.
$کەش و ھەوا$
پۆلێنکردنی ئاووھەوای کوپێن لە پارێزگای ئیلام
بەھۆی کاریگەریی ھۆکاری جۆراوجۆری وەک بەرزی، نزیکی لە بیابانی عەرەبی، دەشتەکانی خوزستان و ئێراق، کەشوھەوای پارێزگاکە زۆر ھەمەچەشنە.
سیستەمی بەرگەھەوای جیاواز کاریگەریی لەسەر پارێزگاکە ھەیە و دەبێتە ھۆی بارانبارینی پایز و زستان و بەھار و ناوبەناو ھاوین. بارستە ھەوای دەریای ناوەڕاست و دەریای ڕەش لە ڕۆژاواوە، بارانبارینی پاییز و زستان لە پارێزگاکەدا دەست پێ دەکات.
دەریای سوور و ڕەوتی بیابانی سعودیەش، بارانبارینی زستان و بەھار دەھێنێت. ھەر ھەمان ڕەوتەکان و دەشتی فراوانی ئێراق بەرەو ڕۆژاوا ھۆکاری سەرەکی گەرمبوونی کەشوھەوای ھاوینەکانن. لە لایەکی دیکەوە ئەو بارستە ھەوایانەی باکوور کە لە زستاندا لە سیبیریاوە دەچنە ناو وڵاتەکەوە، پلەکانی گەرما دادەبەزێنن و دەبێتە ھۆی بەستنی ناوچەکانی باکووری پارێزگاکە.
پارێزگای ئیلام بە یەکێک لە ناوچە گەرمەکانی ئەو وڵاتە دادەنرێت، بەڵام بە ھۆی جیاوازی بەرزی و پلەی گەرمی و بارانبارینەوە دەتوانرێت سێ جۆری جیاوازی کەشوھەوا بەدی بکرێت:
ناوچە شاخاوییەکانی باکوور و باکووری ڕۆژھەڵات، کە کەشوھەوای سارد و زستانی درێژیان ھەیە. کەمترین پلەی گەرمی لە زستاندا دەگاتە -15 بۆ -20 پلەی سەدی (5 بۆ -4 پلەی فەھرەنگی) و بڕی بارانبارین لە 600 ملم (24 ئینچ) لە ساڵێکدا تێدەپەڕێت.
دەشتەکانی ڕۆژاوا و باشووری ڕۆژاوای پارێزگاکە کەشوھەوای وشک و گەرمیان ھەیە. زۆرترین پلەی گەرمی لەم ناوچانەدا دەتوانێت لە 52 پلەی سەدی (126 پلەی فەھرەنگی) زیاتر بێت. بارانبارین لەم ناوچانە نزیکەی 200 ملم (7٫9 ئینچ) لە ساڵێکدا.
ناوچەکانی تر پلەی گەرمییان ھەیە بۆ گەرمبوونی کەشوھەوا لەگەڵ ھاوینەکانی گەرم و زستانی سووک. پلەی گەرمی دەتوانێت لە بەرزاییە بەرزەکاندا بگاتە -15 پلەی سەدی (5 پلەی فەھرەنگی) و لە ھاوینەکاندا لە بەرزاییە نزمەکاندا دەتوانێت سەرووی 45 پلەی سەدی (113 پلەی فەھرەنگی) بڕوات. بارانبارینی ساڵانە لەم ناوچانەدا لەنێوان 200 ملم (7٫9 ئینچ) بۆ 450 ملم (18 ئینچ) دەگۆڕێت.
$لافاو$
ناوبەناو بارانبارینی بەخوڕ لە بەھار و پایزدا، ھەندێک جار، لافاوێکی گەورە دەھێنێت. لێوارە بەرزەکانی چیای زاگرۆس، جۆری خاک، کەمی ڕووەک لە ھەندێک لە ھۆکارەکانن کە پارێزگای ئیلام تووشی لافاو دەبێت. جگە لەوەش زۆربەی کۆمەڵگەکانی پارێزگای ئیلام لە دەشتە لافاوییەکان، لە دامێنی چیاکان، لە کەناری ڕووبارەکان و لە نزیک سەرچاوە ئاوییەکان ھەڵکەوتوون، بۆیە ھەمیشە مەترسی لافاو لەگەڵ ئەگەری تێچووی مرۆیی و داراییدا ھەیە. بەپێی ئەو ئامارانەی کە لەبەردەستدان، شارستانی مێھران و شارستانی دێلوڕان بەھۆی کەمبوونەوەی بەرزییان بە بەراورد لەگەڵ باقی پارێزگاکە و دواتر چڕبوونەوە و یەکگرتنی ڕووبار و چەمەکان، زۆرترین مەترسیی لافاویان لەسەرە.
دوایین لافاو لە مانگەکانی ئازار و پووشپەڕی 2019 ڕوویدا کە زۆربەی وڵات لەوان پارێزگای ئیلامیش ئاستی لافاویان بەخۆوە بینی. لە 1ی نیسانی 2019، لافاوەکە چەندین پردی وێران کرد لەوانە پردی گەڤمیشان لە دەڕەشار کە پردێکی گرنگە بەسەر ڕووباری کەرخە کە باشووری پارێزگاکە بە لوڕستان و باقی وڵاتەوە دەبەستێتەوە. پردەکە دوای چەند مانگێک لە 6ی تشرینی یەکەمی 2019 کرایەوە.
$تۆز$
ئیلام ناوبەناو تووشی تۆز و خۆڵ دەبێت، بەتایبەتی لە وەرزی ھاویندا. لە دە ساڵی ڕابردوودا زیاتر بووە. شارەکانی مێھران و دێلوڕان زۆرترین مەترسییان لەسەرە لە پارێزگاکەدا، ئەوەش بەھۆی کەمبوونەوەی بەرزایی و نزیکی لە بیابانەکانی ئێراق و سعودیە. بەڵام لە ئەگەری ڕوودانی زریانی تۆزاوی گەورەدا، دەکرێت کاریگەریی لەسەر بەشی ڕۆژاوای وڵاتەکە ھەبێت. ھەروەھا وشکەساڵییە یەک لە دوای یەکەکانی ئەم دەیەی دوایی لە ئێران و شەڕە درێژخایەنەکانی ئێراق و سووریا، ئەو پرسەی خراپتر کردووە.
$پێش مێژوو$
ناوی ئیلام لە شارستانییەتی ئیلامەوە ھاتووە، ئەو شارستانییەتی پێش مێژووییە کە لە ساڵی 2700 پێش زایین تا 539 پێش زایین لە باشووری ڕۆژاوای ئێرانی مۆدێرن فەرمانڕەوایی ناوچەکەی کردووە. دۆزینەوە شوێنەوارییەکان مێژووی نیشتەجێبوونی مرۆڤەکان لە ناوچەکە دەگەڕێتەوە بۆ دەوروبەری 5000 پێش زایین.
ئاشوربانیپاڵ، پاشای ئەوکاتی ئاشوور، لە ساڵی 639 پێش زایین ھێرشی کردە سەر ئێلام و بە تەواوی لەناوی برد. ھەرچەندە وەک جاران یەکگرتوو نەبوون، بەڵام ئیلامییەکان لە دوای لەشکرکێشییەکە لە ژیاندا مانەوە و بەرکار بوون لە ژیان. لەنێوان ساڵانی 612 بۆ 546 پێش زایین ئیلام خرایە ناو ئیمپراتۆریەتی مادەوە و دواتر لە ساڵی 539 پێش زایین خرایە ناو ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی. لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی ھەخامەنیشدا، ئیلام بۆ ھەمیشە سەربەخۆیی خۆی لەدەستدا و دوای فارس و میدیا بووە سێیەم پارێزگای ئیمپراتۆریەت.
لەسەردەمی ماد و ھەخامەنی و سێلوسی و پارتەکاندا بە ھۆی نزیکی لە قەزاکانی ھەمەدان و کوردستان و کرماشان و لوڕستان و لە ھەمووی دیارتر شوش ئەو ناوچەیە و شوێنەوارەکانی گرنگییان گرت.
لەسەردەمی ساسانییە کاندا ئیلامی ئێستا لە دوو دەوڵەتی پێکھاتبوو: مێھرجانقەزاق لە ڕۆژھەڵاتدا کە دەڕەشار مۆدێرن بوو و لە ڕۆژاوادا مەسباسان.
$دەسەڵاتی عەرەبی$
دوای ئەوەی موسڵمانان لە ساڵی 640ی زایینیدا مێزۆپۆتامیایان داگیرکرد، عەرەبەکان ئەو ناوچەیەیان ناونا خاکی شاخەکان، یان جیبال. لەسەردەمی دەسەڵاتی عەرەبەکاندا، شانشینی جیبال کە پایتەختەکەی سەیمار بوو، یەکێک بوو لەو خاکانەی لەژێر کۆنترۆڵی بەغدا و بەسرەدا بوو، تا ساڵی 961ی زایینی بەرکار بوو.
خەلافەتی ڕاشدین تا ساڵی 640ی زایینی مێزۆپۆتامیای داگیرکرد و دواتر تا ساڵی 643ی زایینی ھەموو ئیمپراتۆریەتیی ساسانی داگیرکرد و کۆنترۆڵی ھێشتەوە تا لە ساڵی 661ی زایینیدا ڕووخانیان. پێش ڕووخانیان، شەڕی ناوخۆ دەستی بەسەر خەلافەتدا گرتبوو، دوای ئەوە فراکسیۆنی موعاویە سەرکەوتنی بەدەستھێنا و بەم شێوەیە دەوڵەتی ئەمەوی دامەزراند. ئومەویەکان کۆنترۆڵی ناوچەکەیان کرد تا ئەو کاتەی خۆیان لە ساڵی 750ی زایینیدا ڕووخان، دوای ئەوە خەلافەتی عەباسی دەستی بەسەردا گرت و بۆ ماوەی نزیکەی دوو سەد ساڵ تا ساڵی 945ی زایینی حوکمڕانی کرد. پاش داگیرکردنی ڕۆژاوای ئێران لە ساڵی 945ی زایینیدا، دەوڵەتی بوەیھی تا ساڵی 1055 حوکمی ئەم ناوچەیەیان کرد.
$دەسەڵاتی کورد$
حکومڕانی دەوڵەتی بوەیھی لە ڕۆژاوای ئێراندا
بۆ ماوەی 270 ساڵ، لەنێوان ساڵانی 1155 بۆ 1424، چیای زاگرۆس بە تایبەت ناوچەکانی دەوروبەری پارێزگای لوڕستان حوکمڕانی کرد. ھەزارئەسپیان کە بە ئەتابەگەکانی لوڕستانیش ناسراون لە دوو گرووپ پێکھاتبوون، لۆری بچووک کە زۆربەیان بە ڕەچەڵەک لۆر بوون و ئەتابەگەکانی گەورە لۆر کە بە ڕەچەڵەک کورد بوون. پێشتر بەشێک لە پارێزگاکانی ئێستای پارێزگای مەرکەزی، پارێزگای ھەمەدان، پارێزگای کرماشان، پارێزگای لوڕستان، پارێزگای خووزستان و ئیلامیان کۆنترۆڵ کردبوو.
لە ساڵی 961 تا 1015 بنەماڵەی حەسەن وەحید لەژێر کاریگەریی دەوڵەتی بوەیھی حوکمڕانی بەسەر ڕۆژاوای ئێراندا کرد. حەسەن وەحیدەکان کە لە دیناوەر لە نزیک شاری کرماشانی ئێستا ناوەند بوون، موسڵمانانی کورد کە پەیوەندییان بە عەشیرەتی کوردانی بارزکانیەوە ھەبوو، ناوچەکانی ناوەندی چیای زاگرۆسیان کۆنترۆڵ کردبوو. ئەو بنەماڵەیە لە گەورەترین ئاستی خۆیدا ناوچە مۆدێرنەکانی دەوروبەری خوڕەماوە، ورووگڕ، نیاوەن، ئەسەداوا، ئەھواز، ئیلام، کرماشان، ھولوان و کەرکووکی لەخۆ گرتبوو. شانشینی بنەماڵەی حەسەن وەحید لەلایەن عەننازیەکانەوە ڕووخێندرا، کە بە یارمەتیی دەوڵەتی بوەیھی، ناوچەکەیان کۆنترۆڵ کرد تا ڕووخانیان لە ساڵی 1116ی زایینی.
$بنەماڵەی خوڕەشیدی
لوڕستانی بچووک و گەورە$
پایتەختی لۆری بچووک شاپوورخواست یان خوڕەماوەی سەردەمی مۆدێرن بوو، بە تایبەت قەڵای فەلەک-ئەفلاک. لوڕ ئەتابەگەکانی بچووک یان بنەماڵەی خوڕەشیدی زیاتر لە 412 ساڵ فەرمانڕەوایی ناوچەکەیان کردووە، لە ساڵی 1184 تا 1597ی زایینی، دوای ئەوە شا عەباسی گەورە دوا فەرمانڕەوای شاھوێردی خانی لە سێدارە دا و لە شوێنی خوشکەزای شاھوێردی گرتەوە، حسێن بەیگ/خان، بەم شێوەیە کۆتایی بە دەسەڵاتی لوڕی بچووک ھات و سەرەتای بنەماڵەی ڤالی/والی کە بە فەیلی وەلی ناسراوە.
$سەردەمی قاجار (1789-1925) $
لەسەردەمی قاجاڕەکاندا لوڕستان بەسەر دوو ناوچەدا دابەش بوو: پشتکۆ (پارێزگای ئیلامی ئێستا) کە ناوەندی شاری ئیلامی ئێستایە و پێشکۆ (لوڕستانی ئێستا) بە ناوەندی خوڕەماوە. پشتکۆ بە واتای وشەیی “پشت شاخ” دەگەیەنێت و بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئیلام لە ڕۆژاواترین بەشەکانی چیای زاگرۆس ھەڵکەوتووە و بۆ باقی وڵات بە ڕوونی لە پشتی چیاکان لەبەرچاو گیراوە.
لەو کاتەوە ئیلام بە سەربەخۆیی لە لوڕستان حوکم دەکرا و پارێزگار ڕاستەوخۆ ڕاپۆرتی بۆ حکومەتی ناوەندی دەدا، بەمەش کۆتایی بە کۆنترۆڵی لوڕستان بەسەر ئیلام و پشتکۆ ھێنا. دواتر ناوی ئەو دوو شارستانە گۆڕدرا بۆ دێ باڵا و دێ پاین کە لە بنەڕەتدا بە واتای گوندەکانی سەرەوە و خوار دێت.
لەسەردەمی فەرمانڕەوایی حسێن قولی خاندا بەسەر دێ باڵا (1863-1900ی زایینی) ، ناوەکەی گۆڕدرا بۆ حسێن ئابادی پشتکۆ.
قەڵای والی ئیلام دواتر بە ناوی غولامڕەزا خان فەیلی لە ساڵی 1908 درووستکراوە. ئەم قەڵایە ئێستا میراتێکی تۆمارکراوی نەتەوەییە و ھەروەھا مۆزەخانەی ئەنترۆپۆلۆژیای ئیلامە.
$سەدەی بیستەم$
دوای دامەزراندنی شانشینی پەھلەوی لە ساڵی 1925دا، ڕەزاشا بۆ چەسپاندنی ھەژموونی خۆی، حکومەتە خۆجێییەکانی سەرکوت کرد. لە ساڵی 1928 ھێزەکانی حکومەت دەستیان بەسەر پشتکۆدا گرت و (غوڵامڕەزا خان فەیلی) ، دوایین پارێزگاری فەیلی بە ھەر خۆڕاگرییەکەوە پشتکۆی بەجێ ھێشت و ڕۆیشت بۆ ئێراق، بەمەش دوای 332 ساڵ دەسەڵاتی فەیلیەکان لە ئیلام ھەڵوەشایەوە.
دوای ساڵێک و لە ساڵی 1929 بە پێشنیاری ئەکادیمیای زمان و ئەدەبی فارسی ناوی حسێن-ئاباد گۆڕدرا بۆ ئیلام.[46]
لە 7ی تشرینی دووەمی ساڵی 1937، پەڕڵەمان یاسایەکی تایبەت بە دابەشکردنی سیاسی وڵات لەژێر ناونیشانی یاسای دابەشکردنی نیشتمان و ئەرکەکانی پارێزگاران دەرکرد، بەمەش وڵاتەکە بەسەر 6 پارێزگا و 50 شارستاندا دابەشکرا. پشتکۆ، بەھۆی ئەوەی کە شارستانێک بوو، بەشێک بوو لە پارێزگای ڕۆژاوا.
یاسای دابەشکردنی سیاسی ساڵی 1937 زۆری نەخایاند و ماوەیەک دواتر لە 9ی ژانویەی 1938 ھەموارکردنێک پەسەندکرا کە وڵاتەکەی بەسەر 10 پارێزگا و 49 شارستاندا دابەشکرد. بە پشتبەستن بە دابەشکردنی نوێ، ئیلام یەکێک بوو لە شارستانەکانی پارێزگای پێنجەم.
لە ساڵی 1964 دەڕەشار، ئاودانان و دێلوڕان لە پارێزگای لوڕستان و مووسیان لە پارێزگای خووزستانەوە لکێنران بە ئیلامەوە، بەمەش پێگەی ئیلام بەرزکرایەوە بۆ پارێزگاری گشتی وەک بەشێک لە پارێزگای کرماشان. دواتر ئیلام لە مانگی ئازاری 1974 بوو بە پارێزگا.
ئیلام دوای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران ساڵانێک لە گۆڕەپانی سەرەکی شەڕی ئێران و ئێراق بوو. شەڕەکە بە لەشکرکێشی ئێراق بۆ سەر ناوچەکانی ڕۆژاوا و باشووری ڕۆژاوای ئێران لە 22ی ئەیلولی 1980 دەستی پێ کرد. ئیلام وەک پارێزگایەکی سنووری، ئامانجێکی بەرکاری ھەڵمەتی بۆردومانی ئێراق بوو و لە ڕووی ژێرخانی ئابوورییەوە زیانێکی زۆری بەرکەوت. ئەو شەڕە چەندین ساڵ پارێزگای ئیلامی بە وێران ھێشتەوە و بووە یەکێک لە پارێزگاکانی کەم گەشەسەندنی ئێران.
$کەلتوور$
دانیشتووانی ڕەسەنی ئیلام، گۆتی و کاسییەکان بوون و لەگەڵ ھاتنی ئارییەکان بۆ ئێران، مادەکان لە ناوچەی زاگرۆس نیشتەجێ بوون. بەدرێژایی مێژوو خەڵکێکی زۆر لەو ناوچەیە نیشتەجێ بوون و حوکمڕانییان کردووە و لە ئەنجامدا ئەمڕۆ ئیلام بە کورد (فەیلی و لوڕ و لەک) و عەرەب نیشتەجێیە. ھەر لەبەر ھەمان ھۆکار، فەرھەنگی ئیلامییەکان ھەمەچەشنن، زۆربەیان تێکەڵەیەک لە چەندین کولتوورە.
$کاری دەستی$
کلیم، پیشەیەکی دەستی کە لە ئیلام بەناوبانگە
کلیمی چەسپاو (بەڕە یان سیپاڵ) تێکەڵەیەک لە کلیمی سادە و گرێی فەرش لە دەقەکەیدا کە بە گرنگترین و ڕەسەنترین کاری دەستی لە پارێزگای ئیلام دادەنرێت. کلیمی چەسپاوی ئیلام جیاوازە لە ناوچەکانی دیکەی وڵات. کلیمی چەسپاوی ئیلام لەگەڵ درووستکردنی لەلایەن سەحەر چاڵەنگار، دانیشتووی گوندی زەنجیرەی سەر بە ناوچەی سەراوڵە، ھەم لە ئێران و ھەم لە جیھاندا بووە جێی بایەخ. ئێستا، زیاتر لە 4500 جۆڵا ئەم جۆرە تایبەتەی کلیمە لە پارێزگای ئیلام ھەن کە ساڵانە نزیکەی 3000م2 بەرھەم دەھێنن. بەپێی خەمڵاندنەکان نزیکەی 50٪ی ئەو کەسانەی لە ھەموو کاری پیشە دەستییەکان لە پارێزگای ئیلام بەشدارن لە بواری بەرھەمھێنانی کلیمدان.
کلیمی چەسپاوی ئیلام جیاوازە لە ناوچەکانی دیکەی وڵات چونکە جۆڵایەک بە ناوی سەحەر چلەنگەر، دانیشتووی گوندی زەنجیرە (یەکێک لە گوندەکانی شارستانی سەراوڵە لە پارێزگای ئیلام) ، سەرکەوتوو دەبێت لە ئەنجامدانی ڕۆڵێکی دیار لە بەشێک لە کیلیمە تواوەکەیدا بە بەکارھێنانی گرێی فەرش. لەمەوە پاشخانێک بۆ گەشەکردن و بەرەوپێشبردنی کلیمە چەسپاوەکان دابین دەکرێت. کلیمی چەسپاوی ئیلام ھۆلۆگرامی نیشتمانیی وەرگرتووە و وەک یادگاری و براندی پارێزگای ئیلام تۆمار کراوە. دواتر ئیلام وەک پایتەختی نیشتمانی کلیمی چەسپاو دەستنیشان کرا.
$خواردن$
ترخێنە، خواردنێکی نەریتییە لە ئیلام
خواردنی ئیلام، وەک کولتوورەکەی، تێکەڵەیەک لە خواردنی کوردی و لوڕی. ھەندێک لە خواردنە نەریتییە ناوخۆییەکان بریتین لە:
بیرساق
کەلەکونجی
ترخێنە
جیزینیک ڕیقۆ
شلکێنە
لیک سیتوو
کنگر
جگەرواز
نانی ساج
قەڵاماسەوا
قاورمە
مەکاش
$دەسەڵات$
باڵاترین دەسەڵاتی حکومی پارێزگاکە پارێزگارە، کە لەلایەن وەزیری ناوخۆوە بە ڕەزامەندی کابینەی حکومەت دیاری دەکرێت. پارێزگار، دواتر قایمقامی شارستانەکان دیاری دەکات. قاسم سولەیمانی دەشتەکی، پارێزگاری گشتیی ئێستای ئیلامە و لە مانگی تشرینی یەکەمی 2017ەوە لە پۆستەکەیدایە.
$دابەشی کارگێڕی$
پارێزگای ئیلام بەسەر 12 شارستان و 28 ناوچە و 52 گوندەواردا دابەش بووە.[53] دوای پەسەندکردنی کابینەی حکومەت، شارستانی ھولەیلان لە 4ی یانواری 2020 دامەزرا، کە پێش ئەوە ناوچەیەکە شارستانی چەرداوڕ بووە. ھۆلێلان بوو بە یازدەھەمین شارستانی، پارێزگای ئیلام.
شارستانی ئاودانان
شارستانی ئیلام
شارستانی ئەیوان
شارستانی بەدرە
شارستانی چەرداوڕ
شارستانی دەڕەشار
شارستانی دێلوڕان
شارستانی سیروان
شارستانی مەڵگشای
شارستانی مێھران
شارستانی ھولەیلان
شارستانی چەوار
ئەم شار، شارۆچکە و شارەدێیانە لە ساڵی 1937دا بوونە بەشێک لە پێنجەمین پارێزگای کرماشان لە دابەشکردنی وڵاتدا. لە ساڵی 1964دا، ناوچەی ئێستای پارێزگای ئیلام لەلایەن دەستەی وەزیرانەوە وەک شارستانێک پەسەند کرا کە شارستانی ئیلام، شارستانی بەدرە، شارستانی دێلوڕان و شارستانی مێھران کە بەشێکن لە پارێزگای کرماشان لەخۆدەگرێت.
لە مانگی پووشپەڕی ساڵی 1974دا دوای ڕەزامەندی دەستەی وەزیران، پارێزگاری ئیلام بە شارستانەکانی ئیلام، دەڕەشار، مێھران و دێلوران، بوو بە پارێزگای ئیلام. لە ساڵانی دواتردا شارستانەکانی چەرداوڕ، ئاودانان، ئەیوان، مەڵگشای و سیروان لە ئۆرگانی خاکی پارێزگای ئیلام دامەزران.
$ناوچە شارییەکانی پارێزگای ئیلام بریتین لە$
ئاودانان
ئاسماوە
ئەرکەواز
ئیلام
ئەیوان
بەدرە
پەھڵە
تۆحید
چەوار
دەڕەشار
دێلوڕان
سەراوڵە
ساڵحاباد
لوومار
مورموری
مووسیان
مێھران
مەیمە
ماژین
شەباب
لە تشرینی یەکەمی ساڵی 2012 شیروان و چەرداوڕ دابەش کران بەسەر دوو شارستاندا، شیروان و چەرداوڕ کە ناوەندیان لەسەر سەراوڵە بوو، ھەروەھا شارستانی سیروان سەنتەری لوومار بوو، ھەروەھا لە تەمموزی 2013 بە ڕەزامەندی دەستەی حکومەت، شیروان و چەرداوڕ بە فەرمیناوی گۆڕدرا بۆ شارستانی چەرداوڕ، و ناوچەی بەدرە لە شارستانی دەڕەشار جیاکرایەوە و پلەی بەرزکرایەوە بۆ شارستانی بەدرە. ھەروەھا لە ژانویەی 2018دا شارستانی ھولەیلان لە شارستانی چەرداوڕ جیابووەوە و سەربەخۆ بوو.
$ئابووری$
ئیلام بە نزیکەی 0٫99٪ بەشداری لە بەرھەمی ناوخۆیی نیشتمانی تا ساڵی 2016 یەکێکە لە کەمترین گەشەسەندنی پارێزگاکانی ئێران کە لە کۆی 31 پارێزگا لە پلەی 26 دایە. زۆربەی چالاکییە ئابوورییەکانی پارێزگاکە لەسەر کشتوکاڵ و ئاژەڵداری لە کۆمەڵگە گوندنشینەکاندا چڕکراوەتەوە؛ و، پیشە لێھاتووەکان، خزمەتگوزارییە گشتی و تایبەتەکان لە ناوچە شارییەکان. پیشەسازییەکە پشکێکی کەمی لە ئابووری پارێزگاکەدا ھەیە و کارگەی کەم ھەیە.
$کشتوکاڵ$
بەرھەمھێنانی بەروبووم و میوە لە پارێزگای ئیلام تا ساڵی 2018.
بەروبووم: 700٬732 تەن (97٫8٪)
میوە: 15٬409 تەن (2٫2٪)
گەورەترین کەرتی ئابووری ئیلام کشتوکاڵە، ھەرچەندە بە بەراورد لەگەڵ پارێزگاکانی دیکەی ئێران زۆر کەمترە. لە پارێزگای ئیلام زیاتر لە 55 ھەزار جوتیار ھەن. بەپێی خەمڵاندنەکان، نزیکەی 50٪ی ھەموو ماڵەکانی پارێزگاکە یان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەشدارن لە چالاکییە کشتوکاڵییەکان.
لە ساڵی دروێنەی 2018دا 223 ھەزار و 228 ھێکتار (551 ھەزار و 610 دۆنم) زەوی (11٫1٪ی خاکی پارێزگای ئیلام) بۆ بەروبوومی جۆراوجۆری وەک گەنم، جۆ، گەنمەشامی، شووتی، کاڵەک و خەیار چێندرا و 700 ھەزار و 732 تۆن بەرھەمی لێکەوتەوە بە گشتی، 14٪ لە ڕێگەی کشتوکاڵی وشکەوە. پارێزگای ئیلام لە ڕووی بەرھەمی بەروبووم لە ھەر ھێکتارێکدا 3٫14 تۆن لە پلەی سێھەمی خوارەوەی ئەو وڵاتەیە و تەنیا لە پارێزگای کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد و پارێزگای کوردستان تێدەپەڕێنێت. بۆ بەراوردکردن، تێکڕای بەرھەمھێنان 9٫88 تۆن بۆ ھەر ھێکتارێک و بەرزترینیان 25٫64 تۆن بۆ ھەر ھێکتارێک لە پارێزگای ئەلبۆرز.
زەوییە کشتوکاڵییەکانی ئیلام وەک جوگرافیاکەی، دابەش بوون؛ بەشی باکوور و ڕۆژھەڵاتی پارێزگاکە شاخاوین و سەرەڕای بوونی سەرچاوەی ئاو، زەوییە کشتوکاڵییەکان تەنیا لە دەشتەکانی نێوان شاخەکان و دامێنی گردەکان و کەنارەکانی ڕووبارەکاندا سنووردار دەبن؛ بەپێچەوانەوە دەشتە گەرمەکانی کەشوھەوای باشوور و باشووری ڕۆژاوای وەک دەشتی ھۆژەندان، ئەمیرئاباد، مێھران، مووسیان، دێلوڕان و دەشت عەباس، لە قەبارەدا گەورەن بەڵام لە سامانی ئاودا سنووردارە.
تا ساڵی 2019، کۆی ڕووبەری سەرجەم باخەکانی پارێزگای ئیلام 3950 ھێکتار (9800 دۆنم) بووە. بەگشتی ئەم باخچانە 15 ھەزار و 409 تۆن میوەیان بەرھەم ھێناوە کە دەکاتە 0٫1٪ی بەرھەمی وڵاتەکە. زۆرترین بەرھەمی باخداری بریتین لە: ترێ، گوێز، ھەنار، ھەنجیر، زەیتوون و قۆخ.
$پیشەسازی$
کەرتی پیشەسازی ئابووری ئیلام بە شێوەیەکی خراپ گەشەسەندووە تەنانەت بوونی نییە؛ تا ساڵی 2017 کۆی گشتی وۆرک شۆپی پیشەسازی (دە کارمەند یان زیاتر) لە پارێزگاکەدا تەنیا 52 کەسە کە 85٪یان کەمتر لە 50 کارمەندیان ھەیە. ئەم وۆرک شۆپانە بە گشتی 3350 کارمەندیان ھەیە، کە نزیکەی تەواو (96٪) لە ڕەگەزی نێرن، کە تەنیا 0٫6٪ی دانیشتووانی ئیلام پێکدەھێنن. وەک بەراوردێک، ژمارەی ھەمان جۆری وۆرک شۆپ بۆ تاران 6806 و بۆ پارێزگاکانی ئەسفەھان 3892 وۆرکشۆپە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کەرتی پیشەسازی ئیلام چەندە پێشکەوتووە. بەپێی دوایین ئامار، ئیلام کەمترین پارێزگای پیشەسازیی ئێرانە. لە ساڵانی ڕابردوودا ھەندێک ھەوڵ چوو بۆ ھاندانی پیشەسازی ئیلام بە بنیاتنانی شارۆچکە و ناوچەی پیشەسازی، دەرفەتی ھاندەرانە بۆ کاروبارەکانی وەک ھەرزانتر زەوی، خزمەتگوزاری و باج ڕەخساند. لە ساڵی 2005ەوە تا ئێستا 8 شارۆچکەی لەو جۆرە و 5 ناوچە درووستکراون.
$گەورەترین کۆمپانیاکانی پارێزگای ئیلام بریتین لە$
کۆمپانیای چیمەنتۆی ئیلام
کۆمپانیای ئیلامی پترۆکیمیایی
کۆمپانیای چارەسەرکردنی غازی ئیلام
کۆردی پۆڵا ماداکتۆ
کوشتارگەی پیشەسازی سێپید مۆرگ مانێشت
کۆمپانیای بەرھەمھێنانی پۆڵا ئاتینا
کۆمپانیای بەرھەمھێنانی سرنجی ئیلام
کۆمپانیای بەرھەمھێنانی تارەکانی پویاناخ
کۆمپانیای ئاوی کانزایی کووڵاک
چەند کۆمپانیایەکی ئارد
$وزە$
ئیلام بە مەزەندەکردنی 14 ترلیۆن م3 یەدەگی گاز و 17 ملیار بەرمیل یەدەگی نەوت کە یەکسانە بە 6٪ و 11٪ یەدەگی ئێران، لە ڕووی گاز و نەوتەوە لە پلەی دووەم و سێیەمدایە. پارێزگای ئیلام ڕۆژانە زیاتر لە 230 ھەزار بەرمیل نەوت بەرھەم دەھێنێت و ساڵانە یەک ملیار و 500 ملیۆن مەتر سێجا گاز بەرھەم دەھێنێت، کە نزیکەی 90٪ی نەوت و گازی ڕۆژاوای ئێران پێکدەھێنێت، بەمەش ئیلام دەکاتە ناوەندی وزەی ڕۆژاوای ئێران. گرنگترین کێڵگە نەوت و گازییەکانی ئیلام بریتین لە: (دێلوڕان، تەنگ بیجار، چشمە خۆش، پەیدەر غەرب، ئازەر و دانان) . سەرەڕای یەدەگی گەورەی نەوت و گاز لە پارێزگاکەدا، کەمترین وێستگەی پرۆسێسکردنی خوارەوە ھەیە لەوانە:
لیستی وێستگەکانی پرۆسێسکردنی نەوت و گازی خوارەوە لە پارێزگای ئیلام
کارپێکردن لە درووستکردنەوەدایە پلانی بۆ دانراوە
کۆمپانیای ئیلام پترۆکیمیایی، قۆناغی یەکەم
کۆمپانیای چارەسەرکردنی غازی ئیلام
یەکەی بەرھەمھێنانی چشمە خۆش
یەکەی بەرھەمھێنانی تانگی بیجار
کۆمپانیای دێلوڕانی پترۆکیمیایی
کۆمپانیای ئیلام پترۆکیمیایی، قۆناغی دووەم
کۆمپانیای پترۆکیمیای مێھران
کۆمپانیای دەڕەشاری پترۆکیمیایی
کۆمپانیای ھۆلەیلانی پترۆکیمیایی
$کانەکان$
پارێزگای ئیلام بەشێکە لە پێکھاتەی نیشتووی زاگرۆس و بە تەواوی بە بەردی نیشتووی تەمەنی جیاواز داپۆشراوە. بە واتایەکی تر دیاردەیەکی ماگماتیزم و میتامۆرفیزم لە پارێزگاکەدا نییە. بۆیە یەدەگی کانزای کانزاکانی پارێزگاکە کەموێنەیە. بەڵام یەدەگی بەرچاوی ناکانزایی لە جپس، بەردی لیمۆ، بەردی شنی، دۆلۆمیت، شیل، قیر، سێلێستین، بەردی بیناسازی و بەردی ڕووبەر ھەیە.
جپسی پارێزگاکە زیاتر لە 99٪ پاکە و دەتوانرێت بە ڕێژەیەکی زۆر لە دێلوڕان، مێھران و بولی ئاودانان بدۆزرێتەوە. کارگەی جپسی دێلوڕان بەرھەمێکی کوالێتی بەرز لە وڵاتدا بەرھەم دەھێنێت.
ھەروەھا یەدەگی بەردی لیمۆ لە قەبارەدا زۆر گرنگە و لە پاکیدا زۆر بەرزە (93-99٫9٪) . کارگەی چیمەنتۆی ئیلام کە ساڵی 1989 بۆ بەکارھێنانی ئەم کانانە دامەزراوە، یەکێک لە باشترین چیمەنتۆکانی ئێران بەرھەم دەھێنێت و چەندین خەڵاتی نیشتمانی و نێودەوڵەتیی بەدەستھێناوە. ھەروەھا بڕێکی زۆر لە سێلێستین لە باکووری ڕۆژاوای دێلوڕان دۆزراوەتەوە. سێلێستین لە پیشەسازی کونکردنی بیرە نەوتەکاندا بەکاردێت.
بەنرخترین کانزای پارێزگاکە بریتییە لە قیر. وەک جیلسۆنیت دەدۆزرێتەوە و پاکییەکەی زیاتر لە 70٪. قیر لە ناوچەکانی ئەیوان، دێلوڕان و مەڵگشای دەبینرێت. پارێزگای ئیلام لە ڕووی بەرھەمھێنان و یەدەگی قیرەوە لە دووھەمین پارێزگای ئەو وڵاتەیە. ئەیوان خاوەنی زۆرترین یەدەگی قیر لە پارێزگاکەدا ھەیە و بە گەورەترین کانگای قیر لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست دادەنرێت. یەدەگی قیری ئیلام بە 465 ھەزار تۆن سەلمێنراوە و ئەگەری زۆرە تا 900 ھەزار تۆن مەزەندە دەکرێت. لە ھەندێک شوێنی پارێزگاکەدا قیری شل دەڕژێتە سەر زەوی و کانی درووست دەکات. بەھاری قیری دێلوڕان شوێنەوارێکی سرووشتی تۆمارکراوی نیشتمانییە لە ئێران.
لە ناوچەی بەلووتستانی سەر بە زەرین ئاباد بەردی خوێ دۆزرایەوە. ھەروەھا دەمارەکانی خوێی شین لە نزیک دەشتەڵەک (میماک) و ماژین (دەڕەشار) ھەڵکەندراوە.
بە لەبەرچاوگرتنی جیۆلۆجیای پارێزگاکە، دەتوانرێت بەردی بیناسازیش بە ڕێژەیەکی زۆر بدۆزرێتەوە؛ لە نزیک شاری ئیلام بەردی مەڕمەڕی سپی و ڕەش دۆزرایەوە. لە ساڵی 2019دا نزیکەی 2 ملیۆن و 200 ھەزار تۆن کانزا ھەڵکەندراوە و یەدەگی ئیلام بە نزیکەی یەک ملیار تۆن مەزەندە دەکرێت.
$خوێندن$
بەشی پەروەردەی پارێزگا، ھاوتەریب لەگەڵ وەزارەتی پەروەردە، سەرپەرشتی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی لە پارێزگاکە دەکات. خوێندنی باڵا لەلایەن وەزارەتی زانست، توێژینەوە و تەکنەلۆجیا (ئێران) سەرپەرشتی دەکرێت. تا ساڵی 2019، 1778 قوتابخانە و 112 ھەزار و 503 خوێندکار و 26 ھەزار و 804 خوێندکاری خوێندنی باڵا ھەبووە. تا ساڵی 2016 ڕێژەی خوێندەواری لە پارێزگای ئیلام بۆ پیاوان 89٫1٪ و بۆ ژنان 80٫6٪ بووە.
پەیمانگاکانی خوێندنی باڵا لە پارێزگای ئیلام:
زانکۆی زانستە پزیشکییەکانی ئیلام.
زانکۆی ئیلام
زانکۆی ئازادی ئیسلامی ئیلام
زانکۆی پەیام نووری ئیلام
زانکۆی فەرھەنگیانی ئیلام:
کەمپی شەھید مودەڕیس
کەمپی ئیمام جەعفەر سادق
زانکۆی تەکنیکی و پیشەیی ئیلام
زانکۆی زانست و تەکنەلۆجیای کارپێکراو - لقی پارێزگای ئیلام
دامەزراوەی باڵای پەروەردەی بەختار
$تەندرووستی$
تا ساڵی 2018، ئیلام یەکێکە لە بەرزترین ڕێژەکانی ژمارەی پزیشکانی گشتی بە ژمارەی دانیشتووان لە وڵاتدا و لە پلەی دووەمدایە. لە پارێزگای ئیلام لە ھەر 10 ھەزار دانیشتووان 3.48 پزیشکی گشتی ھەیە کە تێکڕای ئەو وڵاتە 2.37 کەسە. ھەروەھا ئیلام زۆرترین ڕێژەی پزیشکی ددان لە وڵاتدا ھەیە.
دابەشکردنی پزیشکانی پزیشکی لە پارێزگای ئیلام
سەرەڕای ئەوەی کە ئامارەکان بە شێوەیەکی ئەرێنی دەڕوانن کاتێک بەراورد دەکرێن لەگەڵ پارێزگاکانی دیکە، ئیمکاناتی پزیشکی و شارەزایی لە پارێزگای ئیلامدا بە شێوەیەکی نایەکسان دابەشکراون؛ ئیلامی پایتەخت وەک ناوەندی پزیشکی لە پارێزگاکەدا کاردەکات و زۆرینەی نەخۆشخانەکان و تاقیگەی پزیشکی و پسپۆڕانی: لە کۆی 12 نەخۆشخانەی پارێزگاکە، شەش نەخۆشخانە؛ لە کۆی 60 تاقیگەی پزیشکی 23 تاقیگە؛ 18 لە کۆی 19 دامەزراوەی ئەتۆمی پزیشکی؛ لە کۆی 189 پزیشکی پسپۆڕ 123 کەس؛ ھەموو دکتۆرای پۆست پسپۆڕ و پیشەیی؛ 13 لە کۆی 14 دەرمانناس؛ و، تاکە زانکۆی پزیشکی لە پارێزگاکە لە ئیلامن.
دیارترین نەخۆشخانەکانی پارێزگاکە بریتین لە:
نەخۆشخانەی ئیمام خومەینی
نەخۆشخانەی مستەفا خومەینی
نەخۆشخانەی ئایەتوڵڵا تاڵەغانی
نەخۆشخانەی ئەھلی کۆسار و بەشی منداڵبوون
نەخۆشخانەی ئەھلی غەیم و بەشی منداڵبوون
$گواستنەوە
فڕۆکەخانە$
ئیلام بە بەراورد لەگەڵ باقی وڵات لە ڕووی گواستنەوەوە کەم گەشەسەندووە. فڕۆکەخانەی ئیلام تاکە فڕۆکەخانەی ئەو پارێزگایەیە. فڕۆکەخانەی ئیلام بە 2850 گەشت و 215 ھەزار و 799 سەرنشین و نزیکەی 1416 تۆن (1561 تۆن کورت) لە پلەی 21ی وڵات و دووھەمین بۆ فڕۆکەخانەی کرماشان لە ناوچەی ڕۆژاوا بووە. فڕۆکەخانەی ئیلام لە ساڵی 1996 درووستکراوە و بەرکار گەشتەکانی بۆ تاران و مەشھەد ھەیە. لە ساڵی 2016 فڕۆکەخانەکە بەرزکرایەوە بۆ پلەی نێودەوڵەتی (فەزای ئاسمانی کۆنترۆڵکراو) و ھەفتانە خزمەتگوزاری بۆ نەجەف دەستی پێ کرد.
$ڕێگا$
تا ساڵی 2019، تەنیا 179 کم (111 میل) ڕێگای خێرا لە پارێزگای ئیلام ھەیە:
ڕێگای 17: بەستنەوەی ئارووناوا بە مێھران لە ڕێگەی ئەیوان و ئیلامەوە.
ڕێگای 19: بەستنەوەی ئارووناوا بە ڕێگای 37 لە نزیک پاپێڵ لە لوڕستان کە بەشێکی بچووکی بە گەورەبوونی باکووری ڕۆژھەڵاتی پارێزگای ئیلامدا تێدەپەڕێت، کە شارستانی چەرداوڕە.
ڕێگای 21: بەستنەوەی ئیلام بە ڕێگای 19 لە پردی سیمارە و پاشان بە کرماشان.
ڕێگای 64: بەستنەوەی شاری سنووری مێھران بە شارستانی دێلوڕان و بە ڕێگای 37 لە نزیک ئەندیمشک لە پارێزگای خووزستان.
تا ساڵی 2019، دە تونێلی ڕێگاوبان لە پارێزگای ئیلام ھەبووە کە گرنگترینیان بریتین لە:
تونێلی قەڵاجە: 2٬583 m (8٬474 پێ) درێژ، بە ژێر چیای قەڵاجە و سنووری ئیلام-کرماشان تێدەپەڕێت، بەشێک لە ڕێگای 17. کراوەتەوە لە ساڵی 2019
تونێلی ئازادی: 1٬178 m (3٬865 پێ) درێژ، نزیک شاری ئیلام، بەشێک لە ڕێگای 21؛
تونێلی ڕەحی کەربەلا: لە قۆناغی درووستکردندایە، بەشێک لە ڕێگای 17.
تونێلی چیای کەبیر: 6٬250 m (20٬510 پێ) درێژە، بەمەش درێژترین تونێلی لەژێر درووستکردندایە لە ئێراندا. لەژێر شاخی چیای کەبیر لە نزیک شارەکانی ئاودانان و دەڕەشار دەپەڕێتەوە.
$وەرزش
تۆپی پێ$
تیمی تۆپی پێی ژنانی پالایەش گاس ئیلام تاکە ھەڵبژاردەیە لە پارێزگای ئیلام کە لە ئاستی پیشەگەردا کێبڕکێی دەکات، کە بریتییە لە خولی نایابی تۆپی پێی ژنانی ئێران کە بە خولی تۆپی پێی ژنانی کەوسەر ناسراوە.
$بەرزکردنەوەی قوورسایی$
یەکێک لە ناسراوترین کەسایەتییە وەرزشییەکانی پارێزگای ئیلام (موجتەبا مەلەکییە) کە دوو جار خاوەنی میدالیای زێڕ لەپاڵەوانێتی جیھانی بەرزکردنەوەی قوورسایی لە ساڵانی 2017 و 2018 بووە، ھەروەھا خاوەنی زیاتر لە دە میدالیای زێڕی ئاسیا بووە. مەلەکی دووەم کەسە لە جیھاندا کە 500 کیلۆگرام بە خاوی بە پێچەوە ھەڵتروشکانەوە لێداوە.[1]