دواڕۆژ، بورهان یەحیا
ئەندامەکێ دیکیۆمێنتکرنا تاوانێن #داعش# ژلایێ حوکمەتا هەرێما کوردستانێ خویاکر کو؛ هەتا 20 چەکدارێن کورد دناڤ ڕێزێن داعش ل ڕەخودۆرێن #حەویجە# و #حەمرین# ماینە و چونکو سەرکردایەتییا داعش ئێدی باوەرییا تەمام ب کوردان نینە چ پلەیێن سەربازی و ئیداری نەداینە وان.
مەریوان نەقشبەندی ئەندامێ دیکیۆمێنتکرنا تاوانێن داعش کو ژلایێ حوکمەتا هەرێما کوردستانێ هاتییە پێکئینان بۆ دواڕۆژ ڕۆهنکر کو؛ مابەینا سالێن 2014-2015ێ نێزیکی 500 وەلاتیێن هەرێما کوردستانێ گەهشتبوونە داعش کو 350 ژوان هاتینە کوشتن و 150 یان هاتینە زیندانکرن یان دووبارە زڤرینە هەرێمێ و ب کەفالەت هاتینە ئازادکرن لێ بەردەوام دووڤچۆنا وان دهێتەکرن، ب گۆرەی پێزانینان ژی هەتا 20 چەکدارێن کورد دناڤ ڕێزێن داعش ل حەویجە و حەمیرین ماینە و دناڤ هێزێن دی یێن ئەرەبی دا هاتینە تێکەلکرن چونکو سەرکردایەتییا داعش باوەرییا تەمام ب چەکدارێن کورد نەمایە و وێ هزرێ دکەن سیخۆر تێدا هەنە کو پێزانینان وەکو ڕەسەدیێ ددەنە پێشمەرگەیان، لەوا چ پلەیێن وەکو ئەمیر یان بەرپرسێن ئیداری ڕادەستی وان نەکرینە و بەردەوام ژی چەند چەکدارێن ئەرەب دگەل وان هەنە.
ناڤبۆری ئاماژەکر کو؛ شەڕێ ڕزگارکرنا تەلەعفەر ژدەست چەکدارێن داعش ژلایێ سۆپایێ ئیراقێ نێزیکە، لێ ب گۆرەی پێزانینان چ چەکدارێن کورد دناڤ ڕێزێن داعش ل تەلەعفەر نینن کو شەڕی بکەن و ئه و 20 دانە بتنێ ل سنۆرێ حەویجە و حەمرین ماینە کو ئێک ژ چالاکیێن وان بەری چەند ڕۆژان ل گوندەکێ کاکەییان بوویە کو چەند وەلاتی تێدا هاتنە شەهیدکرن.
11-08-2017

رۆژنیوز، سۆران محەمەد
بەڕێوبەرایەتی #ئەوقاف#ی سونی لە شاری #کەرکووک#، ڕایدەگەیەنێت، کە11 مەلا و پێش نوێژی بەڕێوبەرایەتیەکەمان لە شارەدێی #حەویجە# پەیوەندیان بە چەتەکانی #داعش#ەوە کردووە.
ئەمڕۆ، بەڕێوبەرایەتی ئەوقافی سونی، لە شاری کەرکووک کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانی ئەنجامدا.
حاجی ئەحمەد خەلیل مودەریس، بەڕێوبەری ئەوقافی سونی، لە کۆنگرە ڕۆژنامەنووسییەکەدا، ڕاگەیاند:ئه و دەنگۆیانە، کە لە چەند دەزگایەکی ڕاگەیاندنی بڵاو بۆتەوە، سەبارەت بەوەی کە چەند مەلایەکی کەرکووک، پەیوەندیان بە داعش-ەوە هەیە وەیاخود داعشن و فکری توندڕەوی بڵاو دەکەنەوە، هیچ بنەمایەکی ڕاستی نییە و درۆیە.
مودەریس، وتیشی:لە سەرەتای دروستبوونی داعش و نزیک بوونەوەی لە کەرکووک، چوار مامۆستای ئاینی گومانی ئەوەیان لێدەکرا، کە پەیوەندیان لەگەڵ داعش هەبێت، لە لایەن ئاسایش و هێزە ئەمنیەکانی شارەکەوە دەسگیرکراون، دواتر سێ له و مامۆستایانە ئازادکراون، بەڵام تا ئێستا مامۆستایەکەی تر ئازاد نەکراوە.
ناوبراو، ڕاشیگەیاند:لە سنووری ژێر دەسەڵاتی داعش نزیکەی 370 مزگەوت هەیە، بە تایبەت شارۆچکەی حەویجە و شارەدێکانی ڕیاز و عەباسیە و سەعدیە، لەگەڵ ئەوەشدا نزیکەی 400 مامۆستای وتارخوێن و بانگدەر هەیە، له و ژمارەیە 11 مامۆستای ئاینی پەیوەندیان بەداعشەوە کردووە، واتا بوون بە ئەندامی داعش، هەرەوەها لە 90%ی مامۆستیانی تری ئاینی لە ناوچەکە هەڵهاتوون.
ئاماژەی بەوەشکرد:بۆ ڕێگرییکردن لە فکری توندڕەوی لە ڕێگای مزگەوتەکانەوە، بەڕێوبەرایەتی ئەوقافی سونە، سەرجەم وتارەکانی ڕۆژی هەینی تۆمار دەکات و دواتر لە ڕێگای لیژنەیەک لە زانایانی ئەوقافەوە چاودێریی دەکرێت، هەروەها هەر مامۆستایەکی ئاینی مینبەری مزگەوتەکان بۆ فکری توندڕەویی ئاینی بەکار بهێنێت، لە کارەکەی دوور دەخرێتەوە و ڕوبەڕووی یاسا دەکرێتەوە.
بەڕێوبەی ئەوقافی سونی لە کەرکووک، ئەوەشی وت:لە کەمپ‌ی ئاوارەکانی کەرکووک، بە تایبەت لە کەمپی داقووق، خولێکی تایبەت بۆ منداڵان کراوەتەوە کە پێشتر لە ژێر دەسەڵاتی داعش بوون‌، بۆ ئەوەی فکری توندڕەویی لە ناو برێت، بەگشتی ئه و منداڵانەی کە بەشدارن لەخولەکە نزیکە 12 هەزار منداڵن.
ئاماژەی بەوەشکرد:لەسەرتای دروست بوونی داعش، چوار مامۆستای ئاینی بانگدەر لە شاری کەرکووک تیرۆر کراون.
هەر لە کۆنگرە ڕۆژنامەوانەیەکدا، سامی زاهیر، بەرپرسی زانکۆی ئیمامی عەزەم-ی ئاینی، وتی:دوای ئەوەی چوار خوێندکارمان خوێندنیان تەواو کردووە لە زانکۆی ئیمامی عەزەم، دەرکەوتووە کە ئه و چوار خوێندکارە پەیوەندیان بە تیرۆستانی داعشەوە هەیە، بەڵام لە دوای تەواو کردنی خوێندن له و زانکۆیە پەیوەندیان بە داعشەوە کردووە، دواتر لە لایەن هێزە ئەمنیەکانەوە دەسگیر کراون.
ئەوەشی وو:ئێمە لە ڕێگا بە فکری توندڕەویی نادەین لە ناو زانکۆ سیستەمی خوێندندا.
09-08-2017

حەویجە شارۆچکەیەکە و دەکەوێتە ڕۆژاوای شاری #کەرکووک# بە دووری (57کم)، ژمارەی دانیشتووانی 130 ھەزار کەسە. ئەم شارۆچکەیە ناوەندی #شارۆچکەی حەویجە# و #شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە# یە. دەکەوێتە دەشتی حەویجەوە.

ناوی حەویجە لەو دەوەنە سەوزەوە وەرگیراوە کە لەمبەر و ئەوبەری زێ و ڕووبارەکاندا دەڕوێت گوڵێکی وەک تۆپی زەرد بەرھەم دێنێت. کوردەکانی دەڤەرەکە بە (عەوینجە)واتا (شویت) ناوی دەبەن، لە ئەنجامی بەکارھێنانی لەلایەن چەندان بنەماڵەی ھۆزی دزەییەوە و ئاڵوگۆڕی پیتی (ع) بە (ح)و بە پێچەوانەشەوە وشەی (عەویجە) دەبێتە (حەویجە)، ئیتر لەناو خەڵکی ناوچەکەدا بە عەرەب و کوردەوە بڵاو دەبێتەوە.

لە ناوەڕاستی ساڵی سییەکانی سەدەی ڕابردوو (بەکر سدقی)، سەرۆک ئەرکانی سوپای ئەو کاتەی ئێراق بوو، داوای لە بنەماڵەکانی #شێخ مەحموودی حەفید# و سەید ئەحمەدی خانەقا و سەید محەمەدی جەباری و کاکەزیادی کۆیە و ئاغاکانی ھۆزی #شێخ بزێنی# و لە پاشان ئەفەندیییەکانی ھەولێر و چەندان ھۆزی تری کورد کرد، بچن دەشتی حەویجە و قەراج ئاوەدان بکەنەوە. نوێنەرانی ئەو ھۆز و بنەماڵانە کە چوون بۆ تەماشاکردنی ناوچەکە، بینییان ھیچ ئاوی لێ نییە، پاشگەز بوونەوە و وتیان: ئێمە لەسەر ئەم کانی و ئاوە سازگارەی خۆمان نابزوێین و ناچین، ئەو چۆڵەوانییەی حەویجە نەک مرۆڤ! بەڵکوو مارومۆریش لە تینوودا دەخنکێن. پاشان سەعید قەزاز وتی من ئاوتان بۆ دابین دەکەم، سەرۆک ھۆز و ئاغا و پیاوە ماقووڵە کوردەکانیش وتیان: کەی ئاوی بۆ دابین کرا ئێمە ئاوەدانی دەکەینەوە.
ئەوەبوو لە ساڵی 1936 یاسین ھاشمی، ئەو کات سەرۆک وەزیرانی ئێراق بوو، عەرەبێکی شۆڤێنی توندڕەو بوو، وتی من حەویجە ئاوەدان دەکەمەوە، کۆمەڵێ ئەندازیار و پسپۆڕی بواری ئاودێری لە ئێراق و وڵاتە عەرەبییەکانەوە بەسەرپەرشتی ئەندازیارێکی میسری بەناوی (عەبدولوەھاب) ھێنا، ھەموو گیراوەکانی گرتووخانەکانی ئێراقیشی کۆ کردەوە لەناو تەلبەندێکی گەورەدا لە دەشتی حەویجە بەرەڵای کردن و فەرمانی دا جۆگەلە کۆنەکانی پڕۆژە ئاودێرییەکەی عەباسییەکان پاک بکەنەوە کە درێژییەکەی 55 کیلۆمەترە. لە زێی بچووکەوە ئاوی ھێنا.

لە پاش تەواوبوونی پڕۆژەکە لە ساڵی 1939 یاسین ھاشمی نزیکەی 10 ھەزار عەرەبی لە ھۆزی (عوبێد) ئەو کات سەرۆک ھۆزەکەیان ناوی (عاسی ئەلعەلی) بوو، لە شاری بەعقووبە و دەوروبەریەوە بە 100 بار وشتر ھێنا بۆ ئەو شوێنەی کە دواتر ناوی لێ نرا حەویجە، ئەوەش بە بیانووی ئەوەی گوایە دوژمنایەتییان ھەیە لەگەڵ ھۆزی عەرەبی ئال عزە (عەزاوییەکان) و نزیکەی پێنج ھەزار عەرەبی کۆچەری لە ھۆزی (جبوور) ھێنا بۆ دەم زێیەکەی نزیک شارەدێی عەباسی.

لە ساڵی 1959 لە سەردەمی حوکمڕانی عەبدولکەریم قاسم سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتەی ئێراق، لەلایەن کۆمپانیای بەڵێندەرە عەرەبەکان (مقاولین ئەلعەرەب) و کۆمپانیای (عوسمان ئەحمەد عوسمان)، جارێکی تر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری حەویجە درا و فراوانیان کرد، ئاویان لە زێی بچووکەوە لە شارۆکەی دووبزەوە بۆ پڕۆژەی ئاودێری حەویجەوە ڕاکێشا. ساڵی 1962 بەسەرکەوتوویی کۆتا بە پڕۆژەکە ھات.

لە سەرەتادا کە عەرەبەکان ھاتن بۆ حەویجە، ھیچیان لەبارەی کشتوکاڵەوە نەدەزانی تەنیا خوێیان دەفرۆشت و گەنمەشامی (زوڕات)یان بەرھەم دەھێنا، بۆیە تا ئەمڕۆش کەرکووکییەکان بە عەرەبی حەویجە دەڵێن: عارەبە زوڕات.

پڕۆژە کۆنەکەی حەویجە لە ساڵی 1939 تەواو بووە، ئاوی بۆ 150 ھەزار دۆنم زەوی دابین دەکرد، لە سەردەمی حکومڕانی ڕژێمی بەعس بەشێوەیەکی گشتی زیاتر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری کەرکووک درا و فراوان کرایەوە تا گەیشتە سنووری پارێزگای سەڵاحەددین و پارێزگای دیالە، ئینجا درایە دەم پڕۆژەی ئاودێری حەویجە، ئێستە درێژییەکەی 125 کیلۆمەترە، ڕووبەری یەک ملیۆن مەترە و بەشی ئاودێری 500 ھەزار دۆنم زەوی دەکات.

جگە لە حەویجە کەناڵەکانی ئاودێری دەگاتە کۆتای سنوورەکانی (دووزخورماتوو، عەباسی، زاب، ڕیاز، تازەخورماتوو، داقووق و دووبز). ئەمەش بوو بەھۆی پێشکەوتنی ناوچەکە لە بواری کشتوکاڵ و ئاودێری و ئاژەڵدارییەوە و بووەتە ھاندەر و فاکتەرێکی سەرەکی بۆ ھاتنی عەرەبی زیاتر بۆ ناوچەکە.


=KTML_Bold=جەنگی ئێراق 2003-2011=KTML_End=
لە کاتی شەڕی ئێراقدا، ھێزەکانی ئەمریکا و ئێراق چەندین ھێرشی کوشندەیان لە ناوچەکەدا لەلایەن یاخیبووانی سوننەوە تووش بوو. شارۆچکەی حەویجە سەردەمانێک بە یەکێک لە مەترسیدارترین ناوچەکانی سەرتاسەری ئێراق دادەنرا و سەربازانی ئەمەریکا و فەیلەقی ڕۆژنامەوانی بیانی لە بەغدا ناوی حەویجەیان بە ئەنباری باکوور ناودەبرد، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەو پارێزگا توندوتیژەی لە ڕۆژاوای ئێراق ھەڵکەوتبوو.

=KTML_Bold=دوای کشانەوەی ئەمریکا=KTML_End=
بەپێی سەرچاوە کراوەکان لە 23-03-2013، حەویجە بووە جێگەی سەرنجی ناڕەزایەتی توندوتیژانەی دژە حکومەت و تاکتیکی دەستێوەردانی حکومەتی کوشندە کە لانی کەم 27 خۆپیشاندەری سوننەی بە تەقە کوژراون، ئەمەش دابەشبوونی سیاسی و جەمسەرگیری تائیفی لەناو ئێراقدا توندتر کردووە.

دواتر ژمارەی کوژراوانی ناڕەزایەتییەکان 53 کەس بووە، لە کاتێکدا توندوتیژییە پەیوەندیدارەکان تا 27-03-2015 کەسی کوشتووە. ئەم سەرکوتکردنە بووە ھۆی ئەوەی کەسایەتییە خێڵەکییە سوننەکان لە شارۆچکەکە و لە سەرانسەری باکووری ئێراقدا قسەکانیان لە دژی حکومەتەکەی مالیکی ڕەقتر بکەنەوە. شەڕی چەکداری لە سەرانسەری شارە زۆرینە سوننەییەکانی ئێراق لەنێوان خۆپیشاندەران و ھێزە ئەمنییەکانی ئێراقدا سەریھەڵدا لەنێویاندا لە ڕەمادی، فەلووجە و مووسڵ. لە ئوردنەوە، کەسایەتی ئایینی کاریگەر (شێخ عەبدولمەلیک ئەلسەعدی) وتی، بەرگری لە خۆ بووەتە ئەرکێکی ڕەوا و یاسایی. ھەندێک لە ھۆزەکانی سوننە کۆبوونەوە، جیھادیان لە دژی #بەغدا# ڕاگەیاند.

لە #21-04-2015# دا لەلایەن ھێزە تایبەتەکانی کورد و ئەمریکاوە ھەڵیانکوتایە سەر بەندیخانەیەک کە داعش بەڕێوەی دەبرد، دوای ئەوەی نزیکەی 70 زیندانی ئازادکران، ئەمریکا ئەو شوێنەی بۆردومانکرد.

لە سەردەمی داگیرکارییەکانی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)، دانیشتووانی حەویجە تووشی کەمیی پێداویستییە گرنگەکان بوون، لەوانە خۆراک و ئاو و دەرمان. زۆرێک لە دانیشتووانی شارۆچکەکە ئاوارەبوون. حکوومەتی ھەرێمی کوردستان مەزەندە دەکات کە لە مانگی ئابی 2016دا، 18 ھەزار کەس لە حەویجە ھەڵاتوون؛ دەڵێن ھەفتانە نزیکەی 400-450 خێزان لە حەویجەوە دەگەنە بازگەکانی پێشمەرگە. نەتەوە یەکگرتووەکان مەزەندە دەکات کە ھەفتانە نزیکەی 300 کەس دەگاتە کەمپی پەنابەرانی دیبەگە (یەکێکە لە کەمپە گەورەکانی ئێراق). ڕاپۆرتە پشتڕاستنەکراوەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) ئەو ھاووڵاتییە مەدەنیانە لەسێدارە دەدات کە لە ھەوڵی ھەڵھاتندا گیراون، ھەروەھا مین دەچێنێت بۆ ئەوەی دانیشتووان لە شوێنی خۆیان بمێننەوە.

حەویجە ھاوشانی مووسڵ، شوێنێکە کە ئەندامانی داعش زۆرجار لەسێدارەدانی بەکۆمەڵ تێیدا ئەنجام دەدەن. بۆ نموونە لە 6ی ئابی 2016دا دەگوترا لانی کەم 100 کەسیان لە سێدارە داوە.

حەویجەی داگیرکراو لەلایەن داعشەوە لە تەمموزی 2016 لە کاتی شەڕی مووسڵ دابڕاوە لە باقی خاکی داعش، کاتێک شەرقات لەلایەن سەربازانی ئێراقەوە گیرا. حەویجە دوایین ناوچەی داعش بوو لە ناوەڕاستی ئێراق.

لە #21-08-2017# ، حەیدەر عەبادی، سەرۆک وەزیرانی ئێراق دوای زیاتر لە سێ ساڵ لە دەسەڵاتی داعش، ھێرشێکی بۆ وەرگرتنەوەی شارەکە ڕاگەیاند. شارەکە تا 4ی تشرینی یەکەمی 2017 لە دەستی داعش ڕزگارکرا.

لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی 2022، (خەدیجە ئەحمەد مورشید) ناسراو بە ئوم ڕەیان، وەک موختاری گەڕەکی ئەلحورییە لە حەویجە ھەڵبژێردرا، بەمەش دەبێتە یەکەم ژن کە تۆمارکراوە کە پۆستی موختار لە پارێزگای کەرکووک بەدەستبھێنێت.[1]

پێشبینی دەکرێت شەڕی #حەویجە# بەهەزاران خێزانی دیکە، ئاوارەی کەمپەکانی #کەرکووک# بکات، ئەنجوومەنی قەزای حەویجەش چاوی لە ئیدارەی کەرکووک و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانە، تاوەکو ڕێگە لە کارەساتی مرۆیی بگرن و ئامادەکاری پێشوەختە بکەن بۆ پێشوازی لە خەڵکی ئەو ناوچەیە.
ئەحمەد خورشید، ئەندامی ئەنجوومەنی قەزای حەویجە بە تۆڕی میدیایی ڕووداوی ڕاگەیاند ئەگەر شەڕەکە 20 بۆ 30 هەزار خێزان ئاوارە بکات، دووچاری کێشەیەکی گەورەی مرۆیی دەبینەوە، لەبەر ئەوەی ئامادەکارییەکان وەکو پێویست نین، حکومەتی عێراق دەڵێ تەنیا دەتوانین لە مەخموور و شەرگات ئامادەکاری بکەین، بەڵام خەڵکی حەویجە ناگەنە ئەو ناچانە، چونکە زۆر لێیان دوورن، ئەوەی نزیکە ناوچەی کەرکووک و عەلەمە، هیوادارین حکومەت گرنگی بەو دوو ناوچەیە بدات.
30 هەزار خێزانی حەویجە لەنێو حەوت کەمپی کەرکووکن، مەزەندە دەکرێت زیاتر لە 10 هەزار خێزانی دیکە ئاوارە بن، ئیدارەی کەرکووک شوێن و هەموو خزمەتگوزارییەکی بۆ پێشوازی لە ئاوارەکان دابینکردووە.
عەمار سەباح، بەڕێوەبەری فەرمانگەی کۆچ و کۆچبەرانی کەرکووک دەڵێ بە دووجۆر پلانمان داڕشتووە، لە خراپترین حاڵەتدا دەتوانین پێشوازی لە 65 هەزار کەس بکەین، لە هەر سێ میحوەری داقووق و مەکتەب خالید و دووبز ئامادەکاریی ئەمنی و مرۆیی دەکرێت، ئەگەر ژمارەکەش لەو توانایەی ئێمە زیاتر بوو، ئەوا هەماهەنگیمان لەگەڵ پارێزگای سەڵاحەدین کردووە و کەمپ لەوێش ئامادەکراوە.
لە 10-06-2014 حەویجە کەوتە دەستی #داعش#، زۆربەی خەڵکی ئەو ناوچەیە به چەپڵەڕێزان پێشوازییان لێکردن، ئەمە ڕێگەی خۆشکرد ماوەی سێ ساڵە داعش حوکمی قەزایەک و چوار ناحییە و نزیکەی 500 گوندی بکات، کە دەکاتە ڕێژەی زیاتر لە 30%ی خاکی پارێزگای کەرکووک.[1]
12-09-2017

شارۆچکەی حەویجە قەزایەکی سەر بە پارێزگای #کەرکووکە# لە باشووری کوردستان (ناوچە جێناکۆکەکان) لە ئێراق، ناوەندی شارۆچکەکە شارۆچکەی #حەویجە# یە، ژمارەی دانیشتووانەکەی زۆرینەی عەرەب و کەمینەی کورد و تورکمانە.

ئەم دەسەڵاتە دادوەرییە بە فەرمانی کۆماری 387 لە ساڵی 1961 لە ناوچەکانی نزیک لە پارێزگای سەڵاحەددین و پارێزگای نەینەوا و پارێزگای کەرکووک درووستکراوە.
عەرەبەکان لە عەرەبی سوننەن لە ئێڵی (جەبور و عوبەید و شەممار و دولەیم و حەدیدون). زۆرترین ڕێژەی دانیشتووانی شارۆچکەکە بەھۆی تەختی و بەپیتی زەویەکان لەسەر کشتووکاڵ دەژین، زێی بچووک لە تەنیشت قەزاکەدا تێدەپەڕێت. شارۆچکەی حەویجە بەھۆی زۆری کشتوکاڵی تیایدا بە ناوچەیەکی گوندنشین دادەنرێت، کە چەندین بەرھەمی کشتوکاڵی تێدا بەرھەمدەھێنرێت، وەک پەتاتە و گەنمەشامی و گەنم و جۆ. شارۆچکەی حەویجە دووەم گەورەترین ھەناردەی سەوزەیە لەسەر ئاستی ئێراق.

داواکارییەک لەلایەن ئەندامانی ئەنجوومەنی پارێزگای کەرکووکەوە ئاڕاستەی حکومەتی ناوەندی کرا بۆ گواستنەوەی شارۆچکەی حەویجە بۆ پارێزگایەکی سەربەخۆ. بەھۆی زۆری ژمارەی دانیشتووان و بڕوانامەی ئەم ناوچەیە بۆ ئەوەی ببێتە پارێزگا.

‌ناو ئەم قەزایە لە شارۆچکەی حەویجەوە وەرگیراوە کە ناوەندێتی:
ناوی حەویجە لەو دەوەنە سەوزەوە وەرگیراوە کە لەمبەر و ئەوبەری زێ و ڕووبارەکاندا دەڕوێت گوڵێکی وەک تۆپی زەرد بەرھەم دێنێت. کوردەکانی دەڤەرەکە بە (عەوینجە) واتا (شویت) ناوی دەبەن، لە ئەنجامی بەکارھێنانی لەلایەن چەندان بنەماڵەی ھۆزی دزەییەوە و ئاڵوگۆڕی پیتی (ع) بە (ح) و بە پێچەوانەشەوە وشەی (عەویجە) دەبێتە (حەویجە)، ئیتر لەناو خەڵکی ناوچەکەدا بە عەرەب و کوردەوە بڵاو دەبێتەوە.

=KTML_Bold=جوگرافیا=KTML_End=
شارۆچکەی حەویجە ھاوسنوورە لەگەڵ:
لە باکوورەوە شارۆچکەی مەخموور و شارۆچکەی دووبز.
لە باشوورەوە شارۆچکەی داقووق و شارۆچکەی عەلەم.
لە ڕۆژھەڵاتەوە شارۆچکەی کەرکووک و شارۆچکەی دووبز.
لە ڕۆژاواوە شارۆچکەی بێجی و شارۆچکەی شەرقات.

=KTML_Bold=ڕووبەر=KTML_End=
ڕووبەری ئەم قەزایە (2681کم2)یە لە (26٪) پارێزگای کەرکووک پێکدەھێنێت و (0٫6٪) ئێراق پێکدەھێنێت.

لە ڕووی ڕووبەرەوە لە ئاستی (دووەم)ە لە چوار شارۆچکەی پارێزگای کەرکووکدا.

=KTML_Bold=دانیشتووان=KTML_End=
دانیشتووانی ئەم قەزایە لە عەرەب، کورد و تورکمان پێکھاتووە، بە پێی پێشبینی دەستەی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی حکوومەتی ئێراق بۆ ساڵی 2021 دانیشتووانی ئەم شارەدێیە (316، 870)کەسە. لە (18٫35٪)ی دانیشتووانی پارێزگای کەرکووک و (0٫76٪)ی دانیشتووانی ئێراق پێکدەھێنێت.

لە ڕووی دانیشتووانەوە لەسەر ئاستی (دووەم)ە لە چوار شارۆچکەی پارێزگای کەرکووک.


=KTML_Bold=مێژوو:=KTML_End=

=KTML_Bold=سەردەمی عوسمانی=KTML_End= (1554-1918)

لە ساڵی 1554 کە عوسمانییەکان ئەو ناوچەیەیان داگیر کرد، دەسەڵاتی ناوچەکەیان بەخشی بەو میرە کوردانە کە لەگەڵ حکوومەتی ناوەندیی عوسمانییەکاندا ھاوکارییان ھەبوو. ھەروەھا ئەیالەتی شارەزووریان درووستکرد. کە ئێستا. بەنزیکەیی سنووری باشووری کوردستان دەناسرێت. کەرکووک پایتەختی ئەم ئەیالەتە بووە. بۆیە ڕاستەوخۆ نەخراوەتە ناو سیستەمی کارگێڕی عوسمانییەوە. فەرمانڕەواکان ئەندامی ھۆزە کوردییەکان بوون و تەنیا بە دەگمەن سەربازی عوسمانی لە ئەیالەتەکەدا ھەبوون.

لە سەدەی 18 و نۆزدەھەمدا، ئەیالەتەکە کەوتە ژێر دەستی بنەماڵەی بابان. ئەندامانی ئەم بنەماڵەیە توانیان بە گەرەنتیکردنی ئاساییشی سنوورە ناجێگیرەکانی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لەگەڵ ئێران لە بەرانبەر ئۆتۆنۆمی تەواودا، دەسەڵاتی خۆیان بپارێزن. سنجاقی بابان کە شاری کەرکووکی لەخۆگرتبوو، بەناوی ئەو بنەماڵەیەوە ناونراوە
بابانەکان چاویان لە میرە کوردەکانی میرنشینی ئەردەڵان دەکرد کە بەشەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستانیان لەژێر دەستدابوو، بۆ ئەوەی ببنە ڕکابەری سرووشتییان، و لە ساڵی 1694 سڵێمان بەگ ھێرشی کردە سەر ئێران و شکستی بە میری ئەردەڵانی ھێنا. دوای ساڵی 1784، بابانەکان پایتەختەکەیان گواستەوە بۆ شاری نوێی سلێمانی کە بەناوی دامەزرێنەری خانەدانەکەوە ناونرا. لە ساڵی 1850دا دواجار دەسەڵاتی بابانەکان کۆتایی پێھات. ھەرێمەکە لە ساڵی 1862دا خرایە ژێر کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی ئەیالەتی بەغداوە، کەرکووک بووە سنجاقێکی ئەم ئەیالەتە.


=KTML_Bold=قۆناغی یەکەم: لەنێوان ساڵانی=KTML_End= (1851-1869):
سیستەمی کارگێڕی ئەم قۆناغە لەژێر ھەژموونی دابەشبوونی جوگرافیای ھۆزەکاندا بووە، سنووری ئەم لیوایە و لیوا ھاوسنوورەکانی میراسی ناکۆکی نێوان ھەردوو میرنشینی بابان و میرنشینی سۆران بوو، لەکاتێکدا دەسەڵاتی میر محەمەدی ڕواندز ھەردەھات فراوانتر دەبوو تاگەیشتە سنووری کۆیە و ڕانییە و دەربازی دەستە چەپی زێی بچووکیش بوو. چەندین ناحییەی ئەیالەتی شارەزووری خستە سەر میرنشینەکەی لەوانە شارەدێکانی (عەسکەر، ئاغجەلەر، کێوەچەرمەڵە، چیاسەوز، گڵناغاج، قەسرۆک، گردخەبەر، جبق قلعە و شوان) لەگەڵ مەنگوڕایەتیدا.

ناکۆکی نێوان میرانی بابان ھەر بەردەوام بوو، میر محەمەد بە ھەلی زانی ھێرش بکاتە سەر میرنشینی بابان، وەزیر (عەلی پاشا-والی بەغدا) لەگەڵ حکومەتی ئێراندا ھاوپەیمانییەکی دژی میرنشینی سۆران بەست و ھەردووکیان ھاوکاری سڵێمان پاشای بابانیان کرد، ئەمە لە کاتێکدا ھێزی سۆران لە پێشڕەویدا بوون و گەیشتبوونە سوورداش سوپای ھەردوولا لە قەمچوغە گەیشتنە یەک و شەڕێکی قوورس لەنێوانیاندا ڕوویدا و سوپای سۆران ناچار بوو پاشەکشێ بکات بۆ کۆیە و ھێزی سڵێمان پاشای بابان کەوتە دوای و لە نزیک کۆیە جارێکیتر شەڕ ڕوویدا، ھێزی بابان و ھاوپەیمانەکانی زیانی زۆریان بەرکەوت و ھەردوولا گەیشتنە ڕێکەوتن کە ھێڵی ڕانییە، بتوێن، خەلەکان، چناران تا زێی بچووک و دەربەند ببێتە سنووری نێوانیان. دوای لە ناوچوونی ھەردوو میرنشینەکە (سۆران لە 1836) و (بابان لە 1851)دا ئەم سنوورە وەک خۆی مایەوە.

ئەیالەتی شارەزوور (1554-1862) لە چوار لیوا پێکھاتبوو، لیوای کەرکووک، لیوای زەنگاباد، لیوای ڕەواندزو لیوای سلێمانی. لیوای کەرکووک لەم سەردەمەدا لە (8) شارۆچکە پێکھاتبوو (شارۆچکەی کەرکووک، شارۆچکەی ئاڵتون کۆپری و ھۆزی عوبێد، کە ئەم ھۆزە دەوارنشین بوون، شارۆچکەی ئەربیل، شارۆچکەی بالیسان، شارۆچکەی کۆیە، ھۆزی سن و ئاکۆ و خۆشناو، ھۆزی بڵباس).

دوای ھەڵوەشاندنەوەی ئەیالەتی شارەزوور لە ساڵی 1866دا ناوی لیوای کەرکووک بوو بە لیوای شارەزوور، وەئەم لیوایەش چووە سەر ویلایەتی بەغدا. لە ساڵی 1868دا ناوی یەکەی کارگێڕی (لیوا) گۆڕرا بە (سنجاغ).

لەم قۆناغەدا شارۆچکەکان فرە ناوەند بوون، شارۆچکەی ئاڵتوون کۆپری دوو ناوەندی ھەبوو کە پردێ و مەڵحە بوو، کە سنووری مەڵحە سنووری ئێستای شارۆچکەی حەویجە بوو.

=KTML_Bold=قۆناغی دووەم؛ لەنێوان ساڵانی=KTML_End= (1869-1872)دا:
قۆناغی (مەدحەت پاشا)یە کە بۆ ماوەی سێ ساڵ والی ویلایەتی بەغدا بوو، ھەرچەندە تەمەنی ئەم قۆناغە کەم بوو، بەڵام تێیدا گۆڕانکاری جەوھەری ئەنجامدرا لەوانە:

ھەڵوەشاندنەوی فرە ناوەندی قەزاکان: بەشێکی زۆری شارۆچکەکان فرە ناوەند بوون و بەشێکی ئەم ناوەندانە بەناوی ھۆزەکانەوە بوو، لەم قۆناغەدا فرە ناوەندەکان ھەڵوەشێنرانەوە و لە جیاتی ئەوە یەک ناوی بۆ دانرا.
کۆکردنەوەی قەزاکان: بەشێک لە شارۆچکەکان کۆکرانەوە لە یەک قەزادا، و یەک ناوی بۆ داندرا.
دابەشکردنی قەزاکان: بەھۆی فراوانبوونی ڕووبەری شارۆچکەی (ئاڵتون کۆپری) حکومەت ئەم قەزاییەی دابەشکردە
سەر ھەردوو شارۆچکەی ئاڵتون کۆپری و مەڵحە.

قۆناغی سێیەم لەنێوان ساڵانی (1873-1918)دا
دەستکاری
لەم قۆناغەدا چەندین گۆڕانکاری سازدرا، لەوانە لیواکانی دەوڵەتی ئێراقی ئێستا کەمکرایەوە بۆ (8)سنجاغ-لیوا، لیواکانی کەش کران بە شارۆچکە و بەشێکی زۆری قەزاکانیش کرانە شارەدێ. یەکە کارگێڕییەکانی باشووری کوردستان دەکەونە سنووری سنجاغەکانی (مووسڵ و شارەزوور و بەغدا). تا پێکھێنانی ویلایەتی مووسڵ لە ساڵی (1296ک-1879ز)دا ھەموو سنجاغەکانی سەرەوە سەر بە ویلایەتی بەغدا بوون و دوای ئەو بەروارە ھەردوو لیوای سلێمانی و شارەزوور خرایە سەر ویلایەتی مووسڵ. خاڵی گرنگی ئەم قۆناغە لەوەدایە کە تۆماری زانیاری وردی یەکە کارگێڕییەکان لە ساڵنامەی ویلایەتەکاندایە، لە قۆناغی دووەمی سەردەمی عوسمانیدا زێی بچووک کرابووە سنووری نێوان ھەردوو لیوای سلێمانی و ڕەواندز، لەم قۆناغەدا چەمی ژاراوە و زێی بچووک بووە سنووری نێوان سنجاغی شارەزوور و سلێمانی، بە واتایەکی تر شارەدێی پشدەر خرایە سەر لیوای سلێمانی و شوێنی ھۆزەکانی (مەنگوڕ و مامش و ڕەمەک) لە پشدەر جیاکرایەوە و خرایە سەر شارۆچکەی ڕانییە و شارەدێی شوانیش گەڕایەوە سەر سنجاغی شارەزوور، ھەرچەندە ماوەی ئەم قۆناغە درێژترە و زانیارییەکانیشی لە ئاستی بەرزدایە، گرنگترین ئەم گۆڕانکارییانە ھەڵوەشاندنەوەی سنجاغی ڕەواندز ھەروەھا سنجاغی ڕەواند بووە شارۆچکەی ڕەواندز و قەزاکانی (سیدەکان، باڵەک و ھەریر) کرانە شارەدێ و خرانە سەر شارۆچکەی ڕەواندز، قەزاکانی (شوان، ئاڵتوون کۆپری، مەڵحە و دووزخورماتوو) کرانە شارەدێ و خرانە سەر شارۆچکەی کەرکووک، شارۆچکەی (داودە و قەرەتەپە) کرانە شارەدێ و خرانە سەر شارۆچکەی سەڵاحیە لەم سەردەمەدا ناوی شارۆچکەی کفری گۆڕرا بە شارۆچکەی سەڵاحیە.

یەکە کارگێڕییەکان لە ساڵی 1875دا:
یەکەی شارەدێی ھاتە ناو یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەتی عوسمانییەوە، یەکە کارگێڕییەکان بەم شێوەیە بوون (گوند، شارەدێ، قەزا، لیوا (سنجاغ) و ویلایەت).
شارۆچکەی کەرکووک لە (شارەدێی شوان، شارەدێی ئاڵتوون کۆپری، شارەدێی مەڵحە، شارەدێی دووزخورماتوو و شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک) پێکھاتبوو.


لە سەردەمی ئینگلیز و پاشایەتییدا (1918 -1958):
یەکێک لە ئەنجامەکانی جەنگی جیھانیی یەکەم، دەوڵەتی عوسمانی زۆربەی ویلایەتەکانی لەدەست دا، لەوانە ویلایەتی بەسڕە، ویلایەتی بەغدا و ویلایەتی مووسڵ، ئینگلیزەکان لە ماوەی ئەو جەنگەدا توانیان خاکی ئەم ویلایەتانە کۆنتڕۆڵ بکەن. لە دەوڵەتی نوێی ئێراقدا کۆیان بکەنەوە و حکومەتێک دابمەزرێنن. حکومەتی تازە پێکھێنراو ھەستا بەڕێکخستنەوەی یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەتی ئێراق، یەکە کارگێڕییەکانی لیوای کەرکووک وەک پێشووی خۆی بوو بە دەستکارییەکی کەمەوە.

=KTML_Bold=قۆناغی یەکەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1918-1925)دا
بە بەیانی وەزارەتی ناوخۆ ژمارە (112) لە #15-10-1922# دا یەکە کارگێڕییەکانی ئێراقی سەرلەنوێ ڕێکخستەوە.
ناوەندی شارەدێی مەڵحە لە گوندی مەڵحەی کۆنەوە گواسترایەوە بۆ گوندی تەل عەلی.
لەم قۆناغەدا شارەدێی مەڵحە گۆڕانکاری بەسەردا نەھات وەک شارەدێیەک لە شارۆچکەی کەرکووکدا مایەوە.

=KTML_Bold=قۆناغی دووەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1926-1936)دا
لەم قۆناغەدا شارەدێی مەڵحە گۆڕانکاری بەسەردا نەھات وەک شارەدێیەک لە شارۆچکەی کەرکووکدا مایەوە.

لە ناوەڕاستی ساڵی سییەکانی سەدەی ڕابردوو (بەکر سدقی)، سەرۆک ئەرکانی سوپای ئەو کاتەی ئێراق بوو، داوای لە بنەماڵەکانی (شێخ مەحموودی حەفید و سەید ئەحمەدی خانەقا و سەید محەمەدی جەباری و کاکەزیادی کۆیە و ئاغاکانی ھۆزی شێخ بزێنی و لە پاشان ئەفەندیییەکانی ھەولێر) و چەندان ھۆزی تری کورد کرد، بچن دەشتی حەویجە و قەراج ئاوەدان بکەنەوە. نوێنەرانی ئەو ھۆز و بنەماڵانە کە چوون بۆ تەماشاکردنی ناوچەکە، بینییان ھیچ ئاوی لێ نییە، پاشگەز بوونەوە و وتیان: ئێمە لەسەر ئەم کانی و ئاوە سازگارەی خۆمان نابزوێین و ناچین، ئەو چۆڵەوانییەی حەویجە نەک مرۆڤ! بەڵکوو مارومۆریش لە تینوودا دەخنکێن. پاشان سەعید قەزاز وتی من ئاوتان بۆ دابین دەکەم، سەرۆک ھۆز و ئاغا و پیاوە ماقووڵە کوردەکانیش وتیان: کەی ئاوی بۆ دابین کرا ئێمە ئاوەدانی دەکەینەوە. ئەوەبوو لە ساڵی 1936 یاسین ھاشمی، ئەو کات سەرۆک وەزیرانی ئێراق بوو، عەرەبێکی شۆڤێنی توندڕەو بوو، وتی من حەویجە ئاوەدان دەکەمەوە، کۆمەڵێ ئەندازیار و پسپۆڕی بواری ئاودێری لە ئێراق و وڵاتە عەرەبییەکانەوە بەسەرپەرشتی ئەندازیارێکی میسری بەناوی (عەبدولوەھاب) ھێنا، ھەموو گیراوەکانی گرتووخانەکانی ئێراقیشی کۆ کردەوە لەناو تەلبەندێکی گەورەدا لە دەشتی حەویجە بەرەڵای کردن و فەرمانی دا جۆگەلە کۆنەکانی پڕۆژە ئاودێرییەکەی عەباسییەکان پاک بکەنەوە کە درێژییەکەی 55 کیلۆمەترە. لە زێی بچووکەوە ئاوی ھێنا.

=KTML_Bold=قۆناغی سێیەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1936-1947)دا
لە پاش تەواوبوونی پڕۆژەکە لە ساڵی 1939 یاسین ھاشمی نزیکەی 10 ھەزار عەرەبی لە ھۆزی (عوبێد) ئەو کات سەرۆک ھۆزەکەیان ناوی (عاسی ئەلعەلی) بوو، لە شاری بەعقووبە و دەوروبەریەوە بە 100 بار وشتر ھێنا بۆ ئەو شوێنەی کە دواتر ناوی لێ نرا حەویجە، ئەوەش بە بیانووی ئەوەی گوایە دوژمنایەتییان ھەیە لەگەڵ ھۆزی عەرەبی ئال عزە (عەزاوییەکان) و نزیکەی پێنج ھەزار عەرەبی کۆچەری لە ھۆزی (جبوور) ھێنا بۆ دەم زێیەکەی نزیک شارەدێی عەباسی.
ناوەندی شارەدێی مەڵحە، شارەدێی قەرەحەسەن و شارەدێی شوان).

=KTML_Bold=قۆناغی چوارەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1947-1958)دا
لە ساڵی 1956دا، ناوی شارەدێی مەڵحە گۆڕرا بە شارەدێی حەویجە لە شارۆچکەی کەرکووکدا.

لە سەردەمی کۆماریدا (1958-1990)دا:
سەردەمی ئینگلیز و پاشایەتی چل ساڵی خایاند، تێیدا پەیکەری کارگێڕی یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەت جێگیرکرایەوە و زۆربەی گۆڕانکارییە کارگێڕییەکانی بە مەبەستی کارگێڕی بوو. لە ڕێکەوتی #14-07-1958# دا سەردەمێکی نوێ لە ئێراقدا دەستی پێ کرد، سیستەمی پاشایەتی گۆڕرا بە کۆماری، لەم سەردەمەدا زۆرترین گۆڕانکاری لەم وڵاتەدا ئەنجامدرا، لە بواری فکری و سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی. ئەم گۆڕانکارییانەش ڕاستەوخۆ ڕەنگدانەوەی بە سەر بواری کارگێڕیدا ھەبوو، زۆرترین ڕەنگدانەوەشی لە لیوای کەرکووکدا ھەبوو، بۆیە زۆرترین گۆڕانکاری کارگێڕی تیایدا ئەنجامدرا.

ئەم سەردەمە پڕە لە گۆڕانکاری سیاسی، حکومی عەبدولکەریم قاسم (5) ساڵ، نەتەوە پەرستەکان بە سەرکردایەتی عەبدولسەلام عارف، دواتر براکەی عەبدولڕەحمان عارف (5) ساڵ، دەسەڵاتی بەعسییەکان لە دوو قۆناغدا، ئەحمەد حەسەن بەکر (1968-1979) و سەددام حسێن (1979-2003). کاریگەریی ئەم فرە دەسەڵاتە و دەستتێوەردانی وڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لە سیاسەتی ئێراق، لەسەر گۆڕاکارییە کارگێڕییەکان بە زەقی دەردەکەوێت، زۆربەی زۆری ئەو گۆڕانکارییانە سیاسی بوو، ئامانجی لەناوبردنی بزووتنەوەی سیاسی کوردستان بوو، وە گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە ستراتیژییەکان بوو، بەتایبەت ئەوانەی دەوڵەمەند بوون بە سامانە سرووشتییەکان.

=KTML_Bold=قۆناغی یەکەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1958-1965)دا
لە ساڵی 1959 لە سەردەمی حوکمڕانی عەبدولکەریم قاسم سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتەی ئێراق، لەلایەن کۆمپانیای بەڵێندەرە عەرەبەکان (مقاولین ئەلعەرەب) و کۆمپانیای (عوسمان ئەحمەد عوسمان)، جارێکی تر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری حەویجە درا و فراوانیان کرد، ئاویان لە زێی بچووکەوە لە شارۆکەی دووبزەوە بۆ پڕۆژەی ئاودێری حەویجەوە ڕاکێشا. ساڵی 1962 بەسەرکەوتوویی کۆتا بە پڕۆژەکە ھات.

لە سەرەتادا کە عەرەبەکان ھاتن بۆ حەویجە، ھیچیان لەبارەی کشتوکاڵەوە نەدەزانی تەنیا خوێیان دەفرۆشت و گەنمەشامی (زوڕات)یان بەرھەم دەھێنا، بۆیە تا ئەمڕۆش کەرکووکییەکان بە عەرەبی حەویجە دەڵێن: عارەبە زوڕات.

پڕۆژە کۆنەکەی حەویجە لە ساڵی1939تەواو بووە، ئاوی بۆ 150 ھەزار دۆنم زەوی دابین دەکرد، لە سەردەمی حکومڕانی ڕژێمی بەعس بەشێوەیەکی گشتی زیاتر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری کەرکووک درا و فراوان کرایەوە تا گەیشتە سنووری پارێزگای سەڵاحەددین و پارێزگای دیالە، ئینجا درایە دەم پڕۆژەی ئاودێری حەویجە، ئێستە درێژییەکەی 125 کیلۆمەترە، ڕووبەری یەک ملیۆن مەترە و بەشی ئاودێری 500 ھەزار دۆنم زەوی دەکات.

جگە لە حەویجە کەناڵەکانی ئاودێری دەگاتە کۆتای سنوورەکانی
(دووزخورماتوو، عەباسی، زاب، ڕیاز، تازەخورماتوو، داقووق و دووبز). ئەمەش بوو بەھۆی پێشکەوتنی ناوچەکە لە بواری کشتوکاڵ و ئاودێری و ئاژەڵدارییەوە و بووەتە ھاندەر و فاکتەرێکی سەرەکی بۆ ھاتنی عەرەبی زیاتر بۆ ناوچەکە.

(9)کەرتی شارەدێی داقووق و کەرتێکی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک بە شارەدێی حەویجەوە لکێندرا.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (328) لە 29-06-1961دا، (11) کەرتی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک و (19)کەرتی شارەدێی تازەخورماتوو دابڕێنران بۆ ھێنانە کایەی شارەدێی ڕیاز لە سنووری شارۆچکەی کەرکووک، ناوەندەکەی گوندی خسێفی بوو کە لە دوایدا ناوی گۆڕرا بە ڕیاز.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (378) لە #29-07-1961# دا، شارۆچکەی حەویجە لە سنووری پارێزگای کەرکووکدا ھاتە کایەوە و ھەردوو شارەدێی حەویجە و شارەدێی ڕیازی پێوە گرێدرا و ناوەندەکەشی شارۆچکەی حەویجە بوو.

=KTML_Bold=قۆناغی دووەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1965-1977)دا
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (6) لە #02-01-1972# دا، (8)کەرتی شارەدێی ڕیازی سەربە شارۆچکەی حەویجە لکێندرا بە شارەدێی تازەخورماتووی سەربە شارۆچکەی کەرکووک.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (384) لە #04-09-1972# دا، (7) کەرتی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک، (11)کەرتی شارەدێی دووبز، (8)کەرتی شارەدێی تازەخورماتوو و (2)کەرتی شارەدێی ڕیاز دابڕێنران بۆ ھێنانەکایەی شارەدێی یایچی لە سنووری شارۆچکەی کەرکووک، ناوەندەکەی گوندی یایچی بوو.
بە بڕیاری وەزارەتی ناوخۆ لە ساڵی 1974دا، (13)کەرتی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە دابڕێنرا بۆ پێکھێنانی شارەدێی عەباسی لە سنووری شارۆچکەی حەویجە، ناوەندەکەشی گوندی عەباسی بوو.

=KTML_Bold=قۆناغی سێیەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1977-1986)دا
بە بڕیاری حکومی مەحەلی ژمارە (1846) لە ساڵی 1981دا، کەرتێکی شارەدێی عەباسی بە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجەوە لکێندرا.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (514) لە #22-08-1984# دا، شارەدێی زاب لە شارۆچکەی شەرقاتی پارێزگای نەینەوا دابڕێنرا و بە شارۆچکەی حەویجەی پارێزگای کەرکووکەوە لکێندرا.

=KTML_Bold=قۆناغی چوارەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1987-1990)دا
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (911) لە #16-06-1987# دا، ھەر دوو شارەدێی شارۆچکەی حەویجە (شارەدێی زاب و شارەدێی عەباسی) ھەڵوەشێنران و ھە موو کەرتەکانیان بە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجەوە لکێندران.

بە فەرمانی کۆماری ژمارە (434) لە #11-09-1989# دا، گۆڕانکاری گەورە لە سنووری پارێزگای کەرکووکدا ئەنجامدرا و بریتییەلە:

أ:-شارۆچکەی دووبز ھەڵوەشێنراو لە بری ئەو شارەدێی دووبز پێکھێنرا.
ب:-شارۆچکەی داقووق پێکھێنرا و لە سنووردا شارەدێی ڕەشاد ھاتە کایەوە.
ت:-ھەموو کەرتەکانی شارەدێی ئاڵتون کۆپری، کەرتەکانی خوارووی زێی بچووک بە شارەدێی دووبزەوە لکێندران و کەرتەکانی سەرووی زێی بچووک بە پارێزگای ھەولێرەوە لکێندران.
ج:- (42) کەرتی شارۆچکەی دووبز ھەڵوەشێنران و دابڕێنران، (38)کەرتی بە بە شارۆچکەی ھەولێر و (4)کەرتی بە شارۆچکەی حەویجەوە لکێندران.
ح:- (11) کەرتی شارەدێی تازەخورماتوو و (4)کەرتی شارەدێی ڕیاز بە شارەدێی ڕەشادەوە لکێندران.
خ:- (81) کەرتی شارۆچکەی کەرکووک دابڕێنرا، (29)کەرتی بە شارەدێی دووبز، (48)کەرتی بە شارەدێی تازەخورماتوو، کەرتێکی بە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە و (3)کەرتی بە شارەدێی ڕیازەوە لکێندران.

لەنێوان ساڵانی (1990-2003)دا:
بە فەرمانی کۆماری لە ڕێکەوتی #01-01-1997# دا، گەڕانەوە و سەرلەنوێ پێکھێنانەوەی شارەدێی زاب لە شارۆچکەی حەویجە.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (225) لە ڕێکەوتی #01-01-1999# دا، (65) کەرتی پارێزگای سەڵاحەددین دابڕێنرا و لکێندران بە شارەدێی زابی پارێزگای کەرکووکەوە.

شارۆچکەی حەویجە لە پێنج شارەدێ پێکھاتووە: (شارەدێی ناوەندی حەویجە، شارەدێی زاب، شارەدێی ڕیاز، شارەدێی عەباسی و شارەدێی ڕەشاد).

=KTML_Bold=کەشوهەوا=KTML_End=
کەشوھەوای گەرمی ناوچە نیمچە وشکەکان لە ناوچەکەدا زاڵە. تێکڕای پلەی گەرمی 22 پلەی سەدییە. گەرمترین مانگ مانگی تەمموزە کە پلەی گەرمی 35 پلەی سەدییە، ساردترین مانگ مانگی یەکە کە پلەی گەرمی 8 پلەی سەدییە.
تێکڕای باران بارین لە ساڵێکدا 310 ملیمەتر دەبێت. تەڕترین مانگ مانگی نۆڤەمبەرە کە 69 ملیمەتر باران باریوە، وشکترین مانگی حوزەیرانە کە 1 ملیمەتر باران دەبارێت.[1]

ناونیشان: گرێی حەویجە
نووسەر: #هێمن عەبدوڵڵا 2#
ڕۆژی دەرچوون: #13-03-2017#
تا ئۆپەراسیۆنی کۆنترۆڵکردنەوەی موسڵ لە کۆتایی نزیک ببێتەوە، دڵەکوتەی کورد و کەرکووکییەکان بۆگرێی حەویجە زۆرتر دەبێت. حکومەتی ئێراق هیچ پاساوێکی ڕوونی نییە بۆ پەڕاندن و دواخستنی کۆنترۆڵکردنەوەی حەویجە، بەڵام وەک سەرکردەیەکی سەربازیی کورد لە کەرکووک پێیگوتم ڕەنگە کورد لەسەر ڕیشە درێژەکەی حەویجە، سمێڵیشی بنێتە بانی!
حەویجە لە بیرەوەریی کەرکووکییەکاندا سیمبۆڵی سەرکەوتنی سیاسەتی بەعەرەبکردنە. ئەو شارۆچکەیەی جاران هەڕەشە نەبوو لەسەر کوردستانیبوونی کەرکووک، ئێستا ئەگەر گشتپرسییەک لەسەر ڕێژەی نەتەوەکان لەو پارێزگایەدا بکرێت، وادەکات عەرەب پشکێکی گەورەیان بەربکەوێت. زاوزێی زۆری عەرەبی سوننەی هاوردە و خێڵەکی بۆ حەویجە و دەوروبەری وایکردووە کە ڕۆژبەڕۆژ ڕێژەی عەرەب لە کەرکووک بەرزببێتەوە.
لەو ساڵانەدا کە مالیکی فەرمانڕەوای ئێراق بوو، حەویجەییە عەرەبە سوننەکان کەوتنە ژێر زەبروزەنگێکی زۆر و برینداری خۆپیشاندانەکانیان لەلایەن کوردی کەرکووکەوە تیمار دەکران. بەڵام کاتێک #داعش# هات، گەنجی کوردی کەرکووکی بەنێو بازاڕی حەویجەدا ڕاکێشران و بە دیلکراوی بەردباران کران. ئێستاش کوردی کەرکووک ئەو بێوەفاییەیان لەبیرناچێت، بەڵام هەرواش بە سەدان ماڵباتی حەویجەیی لەدەست شەڕ هەڵاتوو، لە کەرکووک حەوێندراونەتەوە.
کوردی کەرکووک لەوەش واوەتر چوون و بەر لە دەستپێکردنی شەڕی موسڵ ئامادەییان پیشاندا کە بەشداربن لە دەرپەڕاندنی داعش و کردنەوەی گرێی حەویجە، بەڵام حکومەتی ئێراق بەبێ پاساوێکی قایلکەر تاوەکوو ئەمڕۆش ئۆپەراسیۆنەکەی دواخستووە.
زۆر کەس دەڵێن کۆنترۆڵکردنەوەی حەویجە پێویستی بە ڕێککەوتنێکی هاوشێوەی موسڵ هەیە لەنێوان #هەولێر# و بەغدا و دەبێ تێیدا ڕۆڵی پێشمەرگە سنووردار بکرێت، بەڵام ئەوەی مرۆڤ لێیدەترسێ، وەڕاستگەڕانی ئەو پێشبینییانەن کە دەڵێن حکومەتی ئێراق بەئەنقەست حەویجەی پەڕاندووە و لەکاتی خۆیدا وا بۆی دەگەڕێتەوە کە کەرکووکیشی پێوە بگرێتەوە و ڕیسی چەند ساڵەی کوردی ناتەبا لەو شارە بکاتەوە خوری.
دوو ساڵە ئەوانەی ئاگاداری ڕەوشی حەویجەن و دەزانن چۆن ئەو گرێیە دەتوانێ لە ئاییندەدا ببێتە پاژنەی ئاشیل بۆ کەرکووک، داد و بێدادیانە. هەموو قسەکەش لەسەر ئەوەیە کە گرتنەوەی حەویجە چەندە شەئنێکی ئێراقی بێت، دووهێندە شەئنێکی کوردستانییە و ناکرێ بە هیچ پاساوێک کۆنترۆڵکردنەوەی دوابخرێ.
هەرچەندە ئەوە ڕاستییە کە حەویجە تەنیا خاکەکەی کوردستانییە و چیدیکە دانیشتوانی کورد نین، بەڵام هەم ئەگەر داعشی تێدابێ دەکرێ چەکدارەکانیان لەوێوە سەرئێشە بۆ کەرکووک درووستبکەن و درووستیشیان کردووە، هەم ئەگەر بەدەست حەشد و سوپای ئێراقیشەوە بێت، کەرکووک ناتوانێ ئارام بێ و دەبێ بەردەوام چاوەڕوانی دەستدرێژی بێت. بۆیە گرنگە لەئێستاوە سەرکردایەتیی کوردستان کەیسی حەویجە بجووڵێنن و ڕێگە لەوە بگرن کە لەئاییندەدا ناچار بین پەڕۆیەک کە ئێستا دەکرێ بچووک بێت، ئەوکات بەگەورەتر لەسەر حەویجە لەسەرمانی ببەستین. [1]

شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە: یەکێکە لە چوار شارەدێی #شارۆچکەی حەویجە# لە پارێزگای #کەرکووک# لە باشووری کوردستان (ناوچە جێناکۆکەکان) لە ئێراق. ناوەندەکەی شارۆچکەی حەویجەیە.

ناو ئەم شارەدێیە لە شارۆچکەی حەویجەوە وەرگیراوە کە ناوەندێتی:
ناوی حەویجە لەو دەوەنە سەوزەوە وەرگیراوە کە لەمبەر و ئەوبەری زێ و ڕووبارەکاندا دەڕوێت گوڵێکی وەک تۆپی زەرد بەرھەم دێنێت. کوردەکانی دەڤەرەکە بە (عەوینجە) واتا (شویت) ناوی دەبەن، لە ئەنجامی بەکارھێنانی لەلایەن چەندان بنەماڵەی ھۆزی دزەییەوە و ئاڵوگۆڕی پیتی (ع) بە (ح) و بە پێچەوانەشەوە وشەی (عەویجە) دەبێتە (حەویجە)، ئیتر لەناو خەڵکی ناوچەکەدا بە عەرەب و کوردەوە بڵاو دەبێتەوە.

شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە ھاوسنوورە لەگەڵ:
لە باکوورەوە شارەدێی سەرگەڕان و شارەدێی زاب.
لە باشوورەوە شارەدێی ڕیاز.
لە ڕۆژھەڵاتەوە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی دووبز و شارەدێی مەلا عەبدوڵڵا.
لە ڕۆژاواوە شارەدێی عەباسی.

=KTML_Bold=ڕووبەر=KTML_End=
ڕووبەری ئەم شارەدێیە (642کم2)یە لە (6٫2٪) پارێزگای کەرکووک پێکدەھێنێت و (23٫9٪) شارۆچکەی حەویجە پێکدەھێنێت.

لە ڕووی ڕووبەرەوە لە ئاستی (دووەم)ە لە چوار شارەدێی شارۆچکەی حەویجەدا.

=KTML_Bold=دانیشتووان=KTML_End=
دانیشتووانی ئەم شارەدێیە لە کورد، تورکمان و عەرەب پێکھاتووە، بە پێی پێشبینی دەستەی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی حکوومەتی ئێراق بۆ ساڵی2021 دانیشتووانی ئەم شارەدێیە (130،386)کەسە. لە (7٫5٪)ی دانیشتووانی پارێزگای کەرکووک و (41٫3٪)ی دانیشتووانی شارۆچکەی حەویجە پێکدەھێنێت.
لە ڕووی دانیشتووانەوە لەسەر ئاستی (یەکەم)ە لە چوار شارەدێی شارۆچکەی حەویجە.

=KTML_Bold=مێژوو=KTML_End=
سەردەمی عوسمانی (1554-1918):
لە ساڵی 1554 کە عوسمانییەکان ئەو ناوچەیەیان داگیر کرد، دەسەڵاتی ناوچەکەیان بەخشی بەو میرە کوردانە کە لەگەڵ حکوومەتی ناوەندیی عوسمانییەکاندا ھاوکارییان ھەبوو. ھەروەھا ئەیالەتی شارەزووریان درووستکرد. کە ئێستا. بەنزیکەیی سنووری باشووری کوردستان دەناسرێت. کەرکووک پایتەختی ئەم ئەیالەتە بووە. بۆیە ڕاستەوخۆ نەخراوەتە ناو سیستەمی کارگێڕی عوسمانییەوە. فەرمانڕەواکان ئەندامی ھۆزە کوردییەکان بوون و تەنیا بە دەگمەن سەربازی عوسمانی لە ئەیالەتەکەدا ھەبوون.
لە سەدەی 18 و نۆزدەھەمدا، ئەیالەتەکە کەوتە ژێر دەستی بنەماڵەی بابان. ئەندامانی ئەم بنەماڵەیە توانیان بە گەرەنتیکردنی ئاساییشی سنوورە ناجێگیرەکانی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لەگەڵ ئێران لە بەرانبەر ئۆتۆنۆمی تەواودا، دەسەڵاتی خۆیان بپارێزن. سنجاقی بابان کە شاری کەرکووکی لەخۆگرتبوو، بەناوی ئەو بنەماڵەیەوە ناونراوە.
بابانەکان چاویان لە میرە کوردەکانی میرنشینی ئەردەڵان دەکرد کە بەشەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستانیان لەژێر دەستدابوو، بۆ ئەوەی ببنە ڕکابەری سرووشتییان، و لە ساڵی 1694 سڵێمان بەگ ھێرشی کردە سەر ئێران و شکستی بە میری ئەردەڵانی ھێنا. دوای ساڵی 1784، بابانەکان پایتەختەکەیان گواستەوە بۆ شاری نوێی سلێمانی کە بەناوی دامەزرێنەری خانەدانەکەوە ناونرا. لە ساڵی 1850دا دواجار دەسەڵاتی بابانەکان کۆتایی پێھات. ھەرێمەکە لە ساڵی 1862دا خرایە ژێر کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی ئەیالەتی بەغداوە، کەرکووک بووە سنجاقێکی ئەم ئەیالەتە.

=KTML_Bold=قۆناغی یەکەم=KTML_End=: لەنێوان ساڵانی (1851-1869)
سیستەمی کارگێڕی ئەم قۆناغە لەژێر ھەژموونی دابەشبوونی جوگرافیای ھۆزەکاندا بووە، سنووری ئەم لیوایە و لیوا ھاوسنوورەکانی میراسی ناکۆکی نێوان ھەردوو میرنشینی بابان و میرنشینی سۆران بوو، لەکاتێکدا دەسەڵاتی میر محەمەدی ڕواندز ھەردەھات فراوانتر دەبوو تاگەیشتە سنووری کۆیە و ڕانییە و دەربازی دەستە چەپی زێی بچووکیش بوو. چەندین ناحییەی ئەیالەتی شارەزووری خستە سەر میرنشینەکەی لەوانە شارەدێکانی (عەسکەر، ئاغجەلەر، کێوەچەرمەڵە، چیاسەوز، گڵناغاج، قەسرۆک، گردخەبەر، جبق قلعە و شوان) لەگەڵ مەنگوڕایەتیدا.

ناکۆکی نێوان میرانی بابان ھەر بەردەوام بوو، میر محەمەد بە ھەلی زانی ھێرش بکاتە سەر میرنشینی بابان، وەزیر (عەلی پاشا-والی بەغدا) لەگەڵ حکومەتی ئێراندا ھاوپەیمانییەکی دژی میرنشینی سۆران بەست و ھەردووکیان ھاوکاری سڵێمان پاشای بابانیان کرد، ئەمە لە کاتێکدا ھێزی سۆران لە پێشڕەویدا بوون و گەیشتبوونە سوورداش سوپای ھەردوولا لە قەمچوغە گەیشتنە یەک و شەڕێکی قوورس لەنێوانیاندا ڕوویدا و سوپای سۆران ناچار بوو پاشەکشێ بکات بۆ کۆیە و ھێزی سڵێمان پاشای بابان کەوتە دوای و لە نزیک کۆیە جارێکیتر شەڕ ڕوویدا، ھێزی بابان و ھاوپەیمانەکانی زیانی زۆریان بەرکەوت و ھەردوولا گەیشتنە ڕێکەوتن کە ھێڵی ڕانییە، بتوێن، خەلەکان، چناران تا زێی بچووک و دەربەند ببێتە سنووری نێوانیان. دوای لە ناوچوونی ھەردوو میرنشینەکە (سۆران لە 1836) و (بابان لە1851)دا ئەم سنوورە وەک خۆی مایەوە.
ئەیالەتی شارەزوور (1554-1862) لە چوار لیوا پێکھاتبوو، لیوای کەرکووک، لیوای زەنگاباد، لیوای ڕەواندزو لیوای سلێمانی. لیوای کەرکووک لەم سەردەمەدا لە (8) شارۆچکە پێکھاتبوو (شارۆچکەی کەرکووک، شارۆچکەی ئاڵتون کۆپری و ھۆزی عوبێد، کە ئەم ھۆزە دەوارنشین بوون، شارۆچکەی ئەربیل، شارۆچکەی بالیسان، شارۆچکەی کۆیە، ھۆزی سن و ئاکۆ و خۆشناو، ھۆزی بڵباس).
دوای ھەڵوەشاندنەوەی ئەیالەتی شارەزوور لە ساڵی 1866دا ناوی لیوای کەرکووک بوو بە لیوای شارەزوور، وەئەم لیوایەش چووە سەر ویلایەتی بەغدا. لە ساڵی 1868دا ناوی یەکەی کارگێڕی (لیوا) گۆڕرا بە (سنجاغ).
لەم قۆناغەدا شارۆچکەکان فرە ناوەند بوون، شارۆچکەی ئاڵتوون کۆپری دوو ناوەندی ھەبوو کە پردێ و مەڵحە بوو، کە سنووری مەڵحە سنووری ئێستای شارۆچکەی حەویجە بوو.

=KTML_Bold=قۆناغی دووەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1869-1872)دا
قۆناغی (مەدحەت پاشا)یە کە بۆ ماوەی سێ ساڵ والی ویلایەتی بەغدا بوو، ھەرچەندە تەمەنی ئەم قۆناغە کەم بوو، بەڵام تێیدا گۆڕانکاری جەوھەری ئەنجامدرا لەوانە:

ھەڵوەشاندنەوی فرە ناوەندی قەزاکان: بەشێکی زۆری شارۆچکەکان فرە ناوەند بوون و بەشێکی ئەم ناوەندانە بەناوی ھۆزەکانەوە بوو، لەم قۆناغەدا فرە ناوەندەکان ھەڵوەشێنرانەوە و لە جیاتی ئەوە یەک ناوی بۆ دانرا.
کۆکردنەوەی قەزاکان: بەشێک لە شارۆچکەکان کۆکرانەوە لە یەک قەزادا، و یەک ناوی بۆ داندرا.
دابەشکردنی قەزاکان: بەھۆی فراوانبوونی ڕووبەری شارۆچکەی (ئاڵتون کۆپری) حکومەت ئەم قەزاییەی دابەشکردە سەر ھەردوو شارۆچکەی ئاڵتون کۆپری و مەڵحە.

=KTML_Bold=قۆناغی سێیەم=KTML_End=لەنێوان ساڵانی (1873-1918)دا
لەم قۆناغەدا چەندین گۆڕانکاری سازدرا، لەوانە لیواکانی دەوڵەتی ئێراقی ئێستا کەمکرایەوە بۆ (8)سنجاغ-لیوا، لیواکانی کەش کران بە شارۆچکە و بەشێکی زۆری قەزاکانیش کرانە شارەدێ. یەکە کارگێڕییەکانی باشووری کوردستان دەکەونە سنووری سنجاغەکانی (مووسڵ و شارەزوور و بەغدا). تا پێکھێنانی ویلایەتی مووسڵ لە ساڵی1879دا ھەموو سنجاغەکانی سەرەوە سەر بە ویلایەتی بەغدا بوون و دوای ئەو بەروارە ھەردوو لیوای سلێمانی و شارەزوور خرایە سەر ویلایەتی مووسڵ. خاڵی گرنگی ئەم قۆناغە لەوەدایە کە تۆماری زانیاری وردی یەکە کارگێڕییەکان لە ساڵنامەی ویلایەتەکاندایە، لە قۆناغی دووەمی سەردەمی عوسمانیدا زێی بچووک کرابووە سنووری نێوان ھەردوو لیوای سلێمانی و ڕەواندز، لەم قۆناغەدا چەمی ژاراوە و زێی بچووک بووە سنووری نێوان سنجاغی شارەزوور و سلێمانی، بە واتایەکی تر شارەدێی پشدەر خرایە سەر لیوای سلێمانی و شوێنی ھۆزەکانی (مەنگوڕ و مامش و ڕەمەک) لە پشدەر جیاکرایەوە و خرایە سەر شارۆچکەی ڕانییە و شارەدێی شوانیش گەڕایەوە سەر سنجاغی شارەزوور، ھەرچەندە ماوەی ئەم قۆناغە درێژترە و زانیارییەکانیشی لە ئاستی بەرزدایە، گرنگترین ئەم گۆڕانکارییانە ھەڵوەشاندنەوەی سنجاغی ڕەواندز ھەروەھا سنجاغی ڕەواند بووە شارۆچکەی ڕەواندز و قەزاکانی (سیدەکان، باڵەک و ھەریر) کرانە شارەدێ و خرانە سەر شارۆچکەی ڕەواندز، قەزاکانی (شوان، ئاڵتوون کۆپری، مەڵحە و دووزخورماتوو) کرانە شارەدێ و خرانە سەر شارۆچکەی کەرکووک، شارۆچکەی (داودە و قەرەتەپە) کرانە شارەدێ و خرانە سەر شارۆچکەی سەڵاحیە لەم سەردەمەدا ناوی شارۆچکەی کفری گۆڕرا بە شارۆچکەی سەڵاحیە.

یەکە کارگێڕییەکان لە ساڵی 1875دا:
یەکەی شارەدێی ھاتە ناو یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەتی عوسمانییەوە، یەکە کارگێڕییەکان بەم شێوەیە بوون (گوند، شارەدێ، قەزا، لیوا (سنجاغ) و ویلایەت).
شارۆچکەی کەرکووک لە (شارەدێی شوان، شارەدێی ئاڵتوون کۆپری، شارەدێی مەڵحە، شارەدێی دووزخورماتوو و شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک) پێکھاتبوو.

لە سەردەمی ئینگلیز و پاشایەتییدا (1918-1958):
یەکێک لە ئەنجامەکانی جەنگی جیھانیی یەکەم، دەوڵەتی عوسمانی زۆربەی ویلایەتەکانی لەدەست دا، لەوانە ویلایەتی بەسڕە، ویلایەتی بەغدا و ویلایەتی مووسڵ، ئینگلیزەکان لە ماوەی ئەو جەنگەدا توانیان خاکی ئەم ویلایەتانە کۆنتڕۆڵ بکەن. لە دەوڵەتی نوێی ئێراقدا کۆیان بکەنەوە و حکومەتێک دابمەزرێنن. حکومەتی تازە پێکھێنراو ھەستا بەڕێکخستنەوەی یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەتی ئێراق، یەکە کارگێڕییەکانی لیوای کەرکووک وەک پێشووی خۆی بوو بە دەستکارییەکی کەمەوە.

=KTML_Bold=قۆناغی یەکەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1918-1925)دا
بە بەیانی وەزارەتی ناوخۆ ژمارە (112) لە #15-10-1922# دا یەکە کارگێڕییەکانی ئێراقی سەرلەنوێ ڕێکخستەوە.
ناوەندی شارەدێی مەڵحە لە گوندی مەڵحەی کۆنەوە گواسترایەوە بۆ گوندی تەل عەلی.
لەم قۆناغەدا شارەدێی مەڵحە گۆڕانکاری بەسەردا نەھات وەک شارەدێیەک لە شارۆچکەی کەرکووکدا مایەوە.

=KTML_Bold=قۆناغی دووەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1926-1936)دا
لەم قۆناغەدا شارەدێی مەڵحە گۆڕانکاری بەسەردا نەھات وەک شارەدێیەک لە شارۆچکەی کەرکووکدا مایەوە.
لە ناوەڕاستی ساڵی سییەکانی سەدەی ڕابردوو (بەکر سدقی)، سەرۆک ئەرکانی سوپای ئەو کاتەی ئێراق بوو، داوای لە بنەماڵەکانی (شێخ مەحموودی حەفید و سەید ئەحمەدی خانەقا و سەید محەمەدی جەباری و کاکەزیادی کۆیە و ئاغاکانی ھۆزی شێخ بزێنی و لە پاشان ئەفەندیییەکانی ھەولێر) و چەندان ھۆزی تری کورد کرد، بچن دەشتی حەویجە و قەراج ئاوەدان بکەنەوە. نوێنەرانی ئەو ھۆز و بنەماڵانە کە چوون بۆ تەماشاکردنی ناوچەکە، بینییان ھیچ ئاوی لێ نییە، پاشگەز بوونەوە و وتیان: ئێمە لەسەر ئەم کانی و ئاوە سازگارەی خۆمان نابزوێین و ناچین، ئەو چۆڵەوانییەی حەویجە نەک مرۆڤ! بەڵکوو مارومۆریش لە تینوودا دەخنکێن. پاشان سەعید قەزاز وتی من ئاوتان بۆ دابین دەکەم، سەرۆک ھۆز و ئاغا و پیاوە ماقووڵە کوردەکانیش وتیان: کەی ئاوی بۆ دابین کرا ئێمە ئاوەدانی دەکەینەوە. ئەوەبوو لە ساڵی 1936 یاسین ھاشمی، ئەو کات سەرۆک وەزیرانی ئێراق بوو، عەرەبێکی شۆڤێنی توندڕەو بوو، وتی من حەویجە ئاوەدان دەکەمەوە، کۆمەڵێ ئەندازیار و پسپۆڕی بواری ئاودێری لە ئێراق و وڵاتە عەرەبییەکانەوە بەسەرپەرشتی ئەندازیارێکی میسری بەناوی (عەبدولوەھاب) ھێنا، ھەموو گیراوەکانی گرتووخانەکانی ئێراقیشی کۆ کردەوە لەناو تەلبەندێکی گەورەدا لە دەشتی حەویجە بەرەڵای کردن و فەرمانی دا جۆگەلە کۆنەکانی پڕۆژە ئاودێرییەکەی عەباسییەکان پاک بکەنەوە کە درێژییەکەی 55 کیلۆمەترە. لە زێی بچووکەوە ئاوی ھێنا.

=KTML_Bold=قۆناغی سێیەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1936-1947)دا
لە پاش تەواوبوونی پڕۆژەکە لە ساڵی1939 یاسین ھاشمی نزیکەی 10 ھەزار عەرەبی لە ھۆزی (عوبێد) ئەو کات سەرۆک ھۆزەکەیان ناوی (عاسی ئەلعەلی) بوو، لە شاری بەعقووبە و دەوروبەریەوە بە 100 بار وشتر ھێنا بۆ ئەو شوێنەی کە دواتر ناوی لێ نرا حەویجە، ئەوەش بە بیانووی ئەوەی گوایە دوژمنایەتییان ھەیە لەگەڵ ھۆزی عەرەبی ئال عزە (عەزاوییەکان) و نزیکەی پێنج ھەزار عەرەبی کۆچەری لە ھۆزی (جبوور) ھێنا بۆ دەم زێیەکەی نزیک شارەدێی عەباسی.
ناوەندی شارەدێی مەڵحە لە گوندی تەل عەلییەوە گواسترایەوە بۆ پڕۆژەی حەویجە، بە بەیانی وەزارەتی ناوخۆ ژمارە (5714) لە ساڵی 1943دا.
بە ئیرادەی مەلەکی ژمارە (564) لە #27-11-1945# دا، شارۆچکەی کەرکووک لەم شارەدێیانە پێکھاتبوو (شارەدێی ئاڵتون کۆپری، شارەدێی مەڵحە، شارەدێی قەرەحەسەن و شارەدێی شوان).

=KTML_Bold=قۆناغی چوارەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1947-1958)دا
لە ساڵی 1956دا، ناوی شارەدێی مەڵحە گۆڕرا بە شارەدێی حەویجە لە شارۆچکەی کەرکووکدا.

لە سەردەمی کۆماریدا (1958-1990)دا:
سەردەمی ئینگلیز و پاشایەتی چل ساڵی خایاند، تێیدا پەیکەری کارگێڕی یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەت جێگیرکرایەوە و زۆربەی گۆڕانکارییە کارگێڕییەکانی بە مەبەستی کارگێڕی بوو. لە ڕێکەوتی #14\7\1958#دا سەردەمێکی نوێ لە ئێراقدا دەستی پێ کرد، سیستەمی پاشایەتی گۆڕرا بە کۆماری، لەم سەردەمەدا زۆرترین گۆڕانکاری لەم وڵاتەدا ئەنجامدرا، لە بواری فکری و سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی. ئەم گۆڕانکارییانەش ڕاستەوخۆ ڕەنگدانەوەی بە سەر بواری کارگێڕیدا ھەبوو، زۆرترین ڕەنگدانەوەشی لە لیوای کەرکووکدا ھەبوو، بۆیە زۆرترین گۆڕانکاری کارگێڕی تیایدا ئەنجامدرا.

ئەم سەردەمە پڕە لە گۆڕانکاری سیاسی، حکومی عەبدولکەریم قاسم (5) ساڵ، نەتەوە پەرستەکان بە سەرکردایەتی عەبدولسەلام عارف، دواتر براکەی عەبدولڕەحمان عارف (5) ساڵ، دەسەڵاتی بەعسییەکان لە دوو قۆناغدا، ئەحمەد حەسەن بەکر (1968-1979) و سەددام حسێن (1979-2003). کاریگەریی ئەم فرە دەسەڵاتە و دەستتێوەردانی وڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لە سیاسەتی ئێراق، لەسەر گۆڕاکارییە کارگێڕییەکان بە زەقی دەردەکەوێت، زۆربەی زۆری ئەو گۆڕانکارییانە سیاسی بوو، ئامانجی لەناوبردنی بزووتنەوەی سیاسی کوردستان بوو، وە گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە ستراتیژییەکان بوو، بەتایبەت ئەوانەی دەوڵەمەند بوون بە سامانە سرووشتییەکان.

=KTML_Bold=قۆناغی یەکەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1958-1965)دا
لە ساڵی 1959 لە سەردەمی حوکمڕانی عەبدولکەریم قاسم سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتەی ئێراق، لەلایەن کۆمپانیای بەڵێندەرە عەرەبەکان (مقاولین ئەلعەرەب) و کۆمپانیای (عوسمان ئەحمەد عوسمان)، جارێکی تر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری حەویجە درا و فراوانیان کرد، ئاویان لە زێی بچووکەوە لە شارۆکەی دووبزەوە بۆ پڕۆژەی ئاودێری حەویجەوە ڕاکێشا. ساڵی 1962 بەسەرکەوتوویی کۆتا بە پڕۆژەکە ھات.

لە سەرەتادا کە عەرەبەکان ھاتن بۆ حەویجە، ھیچیان لەبارەی کشتوکاڵەوە نەدەزانی تەنیا خوێیان دەفرۆشت و گەنمەشامی (زوڕات)یان بەرھەم دەھێنا، بۆیە تا ئەمڕۆش کەرکووکییەکان بە عەرەبی حەویجە دەڵێن: عارەبە زوڕات.

پڕۆژە کۆنەکەی حەویجە لە ساڵی 1939 تەواو بووە، ئاوی بۆ 150 ھەزار دۆنم زەوی دابین دەکرد، لە سەردەمی حکومڕانی ڕژێمی بەعس بەشێوەیەکی گشتی زیاتر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری کەرکووک درا و فراوان کرایەوە تا گەیشتە سنووری پارێزگای سەڵاحەددین و پارێزگای دیالە، ئینجا درایە دەم پڕۆژەی ئاودێری حەویجە، ئێستە درێژییەکەی 125 کیلۆمەترە، ڕووبەری یەک ملیۆن مەترە و بەشی ئاودێری 500 ھەزار دۆنم زەوی دەکات.

جگە لە حەویجە کەناڵەکانی ئاودێری دەگاتە کۆتای سنوورەکانی (دووزخورماتوو، عەباسی، زاب، ڕیاز، تازەخورماتوو، داقووق و دووبز). ئەمەش بوو بەھۆی پێشکەوتنی ناوچەکە لە بواری کشتوکاڵ و ئاودێری و ئاژەڵدارییەوە و بووەتە ھاندەر و فاکتەرێکی سەرەکی بۆ ھاتنی عەرەبی زیاتر بۆ ناوچەکە.

(9)کەرتی شارەدێی داقووق و کەرتێکی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک بە شارەدێی حەویجەوە لکێندرا.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (328) لە #29-06-1961# دا، (11) کەرتی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک و (19)کەرتی شارەدێی تازەخورماتوو دابڕێنران بۆ ھێنانە کایەی شارەدێی ڕیاز لە سنووری شارۆچکەی کەرکووک، ناوەندەکەی گوندی خسێفی بوو کە لە دوایدا ناوی گۆڕرا بە ڕیاز.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (378) لە #29-07-1961# دا، شارۆچکەی حەویجە لە سنووری پارێزگای کەرکووکدا ھاتە کایەوە و ھەردوو شارەدێی حەویجە و شارەدێی ڕیازی پێوە گرێدرا و ناوەندەکەشی شارۆچکەی حەویجە بوو.

=KTML_Bold=قۆناغی دووەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1965-1977)دا
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (6) لە #02-01-1972# دا، (8)کەرتی شارەدێی ڕیازی سەربە شارۆچکەی حەویجە لکێندرا بە شارەدێی تازەخورماتووی سەربە شارۆچکەی کەرکووک.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (384) لە #04-09-1972# دا، (7) کەرتی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک، (11)کەرتی شارەدێی دووبز، (8)کەرتی شارەدێی تازەخورماتوو و (2)کەرتی شارەدێی ڕیاز دابڕێنران بۆ ھێنانەکایەی شارەدێی یایچی لە سنووری شارۆچکەی کەرکووک، ناوەندەکەی گوندی یایچی بوو.
بە بڕیاری وەزارەتی ناوخۆ لە ساڵی 1974دا، (13)کەرتی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە دابڕێنرا بۆ پێکھێنانی شارەدێی عەباسی لە سنووری شارۆچکەی حەویجە، ناوەندەکەشی گوندی عەباسی بوو.

=KTML_Bold=قۆناغی سێیەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1977-1986)دا
بە بڕیاری حکومی مەحەلی ژمارە (1846) لە ساڵی 1981دا، کەرتێکی شارەدێی عەباسی بە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجەوە لکێندرا.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (514) لە #22-08-1984# دا، شارەدێی زاب لە شارۆچکەی شەرقاتی پارێزگای نەینەوا دابڕێنرا و بە شارۆچکەی حەویجەی پارێزگای کەرکووکەوە لکێندرا.

=KTML_Bold=قۆناغی چوارەم=KTML_End=؛ لەنێوان ساڵانی (1987-1990)دا
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (911) لە #16-06-1987# دا، ھەر دوو شارەدێی شارۆچکەی حەویجە (شارەدێی زاب و شارەدێی عەباسی) ھەڵوەشێنران و ھە موو کەرتەکانیان بە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجەوە لکێندران.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (434) لە #11-09-1989# دا، گۆڕانکاری گەورە لە سنووری پارێزگای کەرکووکدا ئەنجامدرا و بریتییەلە:
أ:-شارۆچکەی دووبز ھەڵوەشێنراو لە بری ئەو شارەدێی دووبز پێکھێنرا.
ب:-شارۆچکەی داقووق پێکھێنرا و لە سنووردا شارەدێی ڕەشاد ھاتە کایەوە.
ت:-ھەموو کەرتەکانی شارەدێی ئاڵتون کۆپری، کەرتەکانی خوارووی زێی بچووک بە شارەدێی دووبزەوە لکێندران و کەرتەکانی سەرووی زێی بچووک بە پارێزگای ھەولێرەوە لکێندران.
ج:- (42) کەرتی شارۆچکەی دووبز ھەڵوەشێنران و دابڕێنران، (38)کەرتی بە بە شارۆچکەی ھەولێر و (4)کەرتی بە شارۆچکەی حەویجەوە لکێندران.
ح:- (11) کەرتی شارەدێی تازەخورماتوو و (4)کەرتی شارەدێی ڕیاز بە شارەدێی ڕەشادەوە لکێندران.
خ:- (81) کەرتی شارۆچکەی کەرکووک دابڕێنرا، (29)کەرتی بە شارەدێی دووبز، (48)کەرتی بە شارەدێی تازەخورماتوو، کەرتێکی بە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە و (3)کەرتی بە شارەدێی ڕیازەوە لکێندران.

لەنێوان ساڵانی (1990-2003)دا
بە فەرمانی کۆماری لە ڕێکەوتی 01-01-1997دا، گەڕانەوە و سەرلەنوێ پێکھێنانەوەی شارەدێی زاب لە شارۆچکەی حەویجە.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (225) لە ڕێکەوتی #01-01-1999# دا، (65) کەرتی پارێزگای سەڵاحەددین دابڕێنرا و لکێندران بە شارەدێی زابی پارێزگای کەرکووکەوە.
=KTML_Bold=کارگێڕی=KTML_End=
شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە لە ڕووی کارگێڕییەوە پێکھاتووەلە (72) گوند:
حەویجە (ناوەند)
ئامینە
ئەبوو جیس
ئەبوو سەخڕە
ئوم دونیا
بابوجان
بەتمە
بورغەلیە
بوسل
تەل حەول
جبوریە
جەدیدە، حەویجە
حسێنییە
حەلاوە
حەواس
خالیدیە
خان جەدیدە
خان، حەویجە
خربە حەسەن
خزێفی
داغیە
دەحام
ڕەسوڵیە
ڕومانە
زوھدیە
سالحیە
سڵێمان غەرب
سەدر نەھر
سەغیرەی خواروو
سەغیرەی سەروو
سەقف، حەویجە
سەلامیە
سەید حەبەش
سەید خەڵەف حسێن
سون زوبان
شاغیرات
شەلالە
شەملان
عاکولە
عەباسیە
عەبوش
عەزیزی خواروو
عەزیزی سەروو
عەزیزی غەریبە
عەزیزی
عەزیزیە
عەلوشە
عەلیاوە، حەویجە
عەمارە، حەویجە
عیسات
عیسڵانییە
غازیە
قاسمیە
قەبزوعە
قودس، حەویجە
کازمیە، حەویجە
لزاکە
لیزاکە
ماحوز
مەحموودیە
مەزموریە
مەستافیە
مەسنەعە
مەعتاس
مەنزەلە
مەنسووریە
مەنسووریە
نافیلە
نکار جەدیدە
نکار
نەحاتییە
ھەیازعیە
ھور سفون[1]