د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلى*
چ گومان تێدا نینە کە دیاردەیا گەندەلکاریێ بابەتەک ئالۆز و زەحمەتە و شرۆڤەکرنا وێ، وەکی گەلەک ژ دیاردە و بوویەرێن مرۆڤاتیێ، یا بسانەهی نینە، چنکو دروستبوون و سەرهلدان و هەتاکو دووماهیکا وێ ژی گەلەک فاکتەر و بناس کارتێکرنێ تێدا دکەن، و ژبەر ڤێ ئێکێ ژی گوتارەکا هوسا کورت و هەموو لایەنێن وێ نائێخیتە بەرچاڤێن خواندەڤانی، لێ د گەل هندێ دا ژی ئەم دێ ل ڤێرێ ب کێمترێن وشە و دەمدا ئێک ژ مەزنترین بناسێن وێ ڕۆهن و ئاشکرا کەین، کو مل ب ملێ فاکتەرێن دەرەکی یێن وەکی ئابووری، جڤاکی، سیاسی، دیرۆکی، کەلتووری و فەرهەنگی، و. .. هتد، کاردکەن ل سەر هەبوون و بەلاڤبوونا گەندەلکاریێ و ئه و ژی فاکتەرێ دەروونی یان سایکۆلۆژیکە.
ڕاستە د کاودانێن شەڕی و قۆناغێن دەمەکی دا و نەبوونا جێگیرییا سیاسی و ئابووری و دیرۆکی سەقایێ ژیانێ بشێوەیەکێ ئۆتۆماتیک پالێ ب هندەک یان گەلەک مرۆڤان ڤە دنیتن کو چ ژبەر دابینکرن و تێرکرنا پێدڤیاتیێن ماددی و بووژەنی و فیزیۆلۆژیکیێن خوە و یێن کەس و کار و خزمێن خوە بیتن پەنایێ بۆ گەندەلکارێی دببەتن. لێ د جهێ خوە دایە لڤێرێ زانایێ بناڤ و دەنگێ ” عەلی وەردی ” بهێتە بیرا مە کو سەرهلدانا ڤێ دیاردێ ل دەڤەرا مە بۆ هەڤدژییا د ناڤبەرا بۆهایێن جڤاکی دا، ئه و جڤاکا خوە د دوو جۆرێن بۆهایێن شارستانی و یێن بیابانی دا دبینیتن، ددەتن و باوەرا وی ئەوە کو هندەک بۆهایێن وەکی شانازیکرن ب دەستکەفتێن جڤاکی و ئابووری و سیاسی و. .. هتد، وەک پشکەک ژ کەلتور و فەرهەنگێ عەرەبی-بیابانی وی هندا دیتر پالددەتن بۆ شکاندنا سنوورێن ئەخلاقی و جڤاکی و مرۆڤی، کو دبیتن پشکەک ژی بڕێکا کارێن گەندەلیێ جێبەجێ ببیتن. و ئەڤە ژی تشتەک سایکۆلۆژیکە و ئاساییە، وەک چەوا سکینەر (1904-1990) دەروونناسێ بناڤ و دەنگێ ئەمریکی ئاماژەی پێددەتن دەمێ دبێژیتن خۆرتکرن ( التعزیز یان reinforcement) ل دووڤ ڕەفتارەکێ ئەرینی بیتن، ئەڤ چەندە دبیتە پشتەڤانەک بۆ دووبارەبوونا ڕەفتارێن هاوشێوە ل نک وی کەسی. ئانکو ب گوتنەک دیتر دەمێ کەسەک دبینیتن ل بن سیبەرا دەستکەفتێن ماددی و بووژەنی یان یێن ( مەعنەوی ) یێن کارەکێ گەندەلیێ هژمارەکا خەلکی و کەسان ل دۆر کۆم دبن و بەلکو ژی پشتگیرییا وی دکەن ئه و کەس هند دیتر خۆرتتر دبیتن و گەلەک ژ بۆهایێن مرۆڤی و ڕەشتی ژبیر دکەن و ل بەرچاڤ ناگرن و بزاڤێ دکەتن بڕێکێن نەدروست و دوور و ڤاڕێ ژ یاسا و ڕێسا و ڕێنمایێن ئاسایی وان تشتان ب دەستخۆڤە بینیتن، یێن کو د ڕاستیدا نەمافێن وینە هەبن و نەهەژی وان تشتانە، و دبیتن ئەڤ چەندە کارەک یان پارەیەک یان باوەرنامەیەک یان هەر تشتەک دیتر بیتن. هەروەسا و ژبلی ڤێ ئەگەری،َ هندەک دەروونناس د وێ باوەرێدانە کو ساخلەتێ گەندەلکاری هاوشێوەی گەلەک ژ وان تایبەتمەندییانە یێن کو د ناڤەرۆکا کەساتیەک سایکۆپاتیک (psychopathic) دا هەی، کو وی هانددەتن بەردەوام ل دژی یاسا و بۆهایێن جڤاکی و ڕەوشتی بیتن و تام و چێژێ ژ ڤان کریارێن خوە یێن نەئاسایی وەرگریتن. هەژی گۆتنێ یە کو بهێتەگۆتن سیگمۆند فرۆید ( 1856-1939) دەروونناسێ بناڤ و دەنگێ جیهانێ پشکەک ژ دروستبوونا کەساتیەک گەندەلکار، وەک پشکەک ژ کەساتیەک نەئاسایی و دەرووننساخ، بۆ وێ پەروەردا خەلەت دزڤڕینیتن کو بۆ قۆناغا زارۆکینیێ و نەخاسمە ( 5-6) سالێن ئێکەمی ژیانێ ڤەدگەڕێتن. فرۆید د وێ باوەرێدایە کو ئەڤ قۆناغا ژیانا مرۆڤی گەلەک گرنگە د دروستبوونا ئێک ژ پێکهاتەیێن سەرەکیێن سایکۆلۆژیایا تاکێ مرۆڤی، کو ناڤێ وێ سوپەر ئیگۆ ( أنا العلیا یان super ego) یان ” منێ بلند “ە. ئەڤ پشکە ژ کەساتیا مرۆڤی ل چارچۆڤەی ئاسایی و سروشتیێ خوە بشێوەیەکێ دروست و ئاسایی پێدگەهیتن و گەشە دکەتن و بۆ ماوێ هەتا هەتایێ جێگیر دبیتن و بڕیارێ ل سەر هەموو ڕەفتار و کریار و هزرێن مرۆڤی ددەتن، بەلێ هەردەمەکێ شەپرزەیی و تێکچوونەک کەفتە د قۆناغێن پێگەهاندنا وی دا هنگی ئەڤ مرۆڤە دێ تووشی ململانێیەکا دەروونی بیتن و بالانسا هەر دوو پێکهاتەیێن دیتر، ئانکۆ ” ئید ” ( هو یان هی یان Id) و هەروەسا ” ئەز ” (ego) ژی دگەلدا تێک دچیتن و ئەڤ کەسە ژ لایەنێ ویژدانی ڤە مرۆڤەک نەگەهشتی و کال و خاڤ و ب کێموکاسی دهێتە هژمارتن و دبیتن ئێک ژ ڕەفتارێن وی یێن نەئاسایی خوە د بزاڤێن وەکی گەندەلکاریێ دا ببینیتن. لێ هەکەر ئەم ڤێ دیاردێ بدیتنا ڕێبازێن دیترێن سایکۆلۆژی، وەک نموونە قوتابخانەیا ” پاڤلۆفی ” شرۆڤە بکەین دێ بینین ئەڤ ڕەفتارە، ئانکۆ گەندەلکاری، خوە د مەرجیبوونەکا کلاسیکی دا دبینیتن کو دیسان بەرهەمێ پەروەردە و خێزان و جڤاکەک نەئاسایی یە.
*مامۆستایێ ئەکادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایکۆلۆژی/زانینگەها زاخۆ.[1]
Αυτό το στοιχείο έχει γραφτεί σε (کرمانجی) γλώσσα, κάντε κλικ στο εικονίδιο
για να ανοίξετε το στοιχείο στην αρχική γλώσσα!
ئەڤ بابەت ب زمانا (کرمانجی) هاتیە نڤیساندن، کلیک ل ئایکۆنا
بکە ژ بو ڤەکرنا ڤی بابەتی ب ڤی زمانا کو پی هاتیە نڤیساندن!
Αυτό το στοιχείο έχει προβληθεί φορές 767
Γράψτε το σχόλιό σας για αυτό το προϊόν!