ناونیشانی بابەت: #حەسەنکێڤ#، چیرۆکی بەرەنگاربوونەوە
هەزاران ساڵە، ڕووباری #دیجلە# بە خاکی #باکووری کوردستان#دا گوزەر دەکا. بەردی جۆری لایمستۆنی کۆڵیوە و ڕێڕەوی خۆی لێ هەڵکۆڵیوە. 12000 ساڵ لەمەوبەر مرۆڤی چاخی بەردین هەمان بەردی شاخی کۆڵیوە و شوێنی نیشتەجێی خۆی لێ ساز کردووە. ئەوەی لە حەسەنکێڤە نموونەیەکە لە چەند سەد دانەیەک. لەو کاتەوە نیشتەجێی مرۆڤ لەوێ بەردەوام بووە. هەرنەبێ دەرزەنێک کەلتووری جیاجیا شوێن پەنجەیان لە حەسەنکێڤ بەجێهێشتووە. بەشێکی شوێنەوارە مەزنەکانی هەر لە مزگەوت، منارە، کۆشک، ئەشکەوتی هەڵکۆڵدراو و خانووی حەسەنکێڤ، تا ئێستە بە گژ کاتدا دەچنەوە و بە پێوە ماون.
هەڵدێرێکی هەتا بڵێی جوان، بەسەر دۆڵی ڕێڕەوی دیجلەدا دەڕوانێ، نزیکەی 200 گوندی لێیە و 55000 کوردی لێ دەژی. بژێویان بە کشتوکاڵ دابین دەکەن و وەکوو باب و باپیرانیان ژیانێکی سادە بەسەردەبەن. لەبن کێڵگەکانیان مەزەندی هەبوونی 300 شوێنەوار هەیە، تەنیا 14یان هەڵکۆلینی بۆ کراوە. ئەو 14یە سەردەمی بەر لە مێژوویان دووبارە نووسییەوە. لە ساڵی 2013دا، ژیانی بەردەوامی 12000 ساڵ هەڵوەستەی کرد. درووستکردنی #بەنداوی ئیلیسو# دەستی پێکرد، بۆ ماوەی 50 ساڵ نزیکەی 4 ملیار وات/کاتژمێر کارەبا بەرهەم دەهێنێ. زۆربەی ئەو 300 شوێنەوارە دەکەونە تەختی بنی ئاوی بەنداوی ئیلیسو. ئیلیسو بەنداوێکە لە ناو 1400 بەنداودا تورکیا پلانی بۆ داڕشتووە.
بەنداوەکە لە ساڵی 1982 ڕەزامەندی لەسەر درابوو، لەبەر نەبوونی ئاساییش لە ساڵانی نەوەدەکان نەتوانرا دەستی پێبکرێ. لە 2006 بودجەی 1.6 ملیار دۆلاری بۆ تەرخانکرا. ڕێکخراوی (دەستپێشخەری ژیان لە حەسەنکێڤ – IKHA) چالاکانە لە ناو کوردەکاندا دەجووڵایەوە. لە ئابی 2006 نزیکەی 10 هەزار کەس لە ڕێپێوانێکدا، کۆبوونەوە. لە 2007 دروشمی (10 هەزار ساڵ مێژوو بۆ 50 ساڵ وزە تێکمەدەن) یان بەرزکردەوە و دەنگیان گەیشتە ئەوروپا. شوێنەوارناسان، تەلارسازان، مێژووناسان، میژووناسانی هونەر، ژینگە پارێزان و داکۆکیکاران لە مافەکانی مرۆڤ دەنگیان بەرزکردەوە تا وای لێهات لە ساڵی 2007 ڕیکخراوی جیهانی ئابوونەی شوێنەوارەکان (یان سندووقی مۆنیومێنتەکان) ، حەسەنکێڤی خستە ناو لیستی چاودێری خۆی.
لە ساڵی 2007 ئەڵمانیا، سویسرا و نەمسا ڕەزامەندییان دەربڕی لە ڕێگەی بانکی نێودەوڵەتییەوە، قەرزی 450 ملیۆن یورۆ بە پڕۆژەی بەنداوی ئیلیسو بدەن ئەگەر تورکیا مل بۆ مەرجەکانی (گەرەنتی قەرزی دەرەکی) کەچ بکات. بە شێوەیەکی گشتیی، ئەو مەرجانە ئامرازی دارایین بۆ قەرزی پڕۆژەکان لە وڵاتە تازە پێگەیشتووەکان، بەکاردەهێندرێن. بەو ئامرازانە مافی کرێکاران دابین دەکرێ، مافی مرۆڤ و ژینگە دەپارێزرێن. (هەڵبەت کاری بانک نییە ئەو مافانە بپارێزێ، بەڵام نابێ لەو پرۆژانەی ئەوان قەرزی دەدەنێ مافی کرێکار و مرۆڤ پێشێل بکرێن و ژینگە تێکبدرێ) .
بۆ ئەو مەبەستە ئەو 3 وڵاتە 153 مەرجیان دانا. دەبوایە حوکوومەتی تورکیا مافی قەرەبووکردنەوەی زەویەکانیان و زانیاری لەسەر پڕۆژەکە بداتە خەڵکی ناوچەکە و شوێنەوارەکان بگوازێتەوە. دەبێ زەوی بە پیتی وەکوو ئەوەی خۆیانیان بداتێ، دەبوایە لەگەڵیان بکەوێتە گفتوگۆ و ڕێککەوتن وکەلتوور و شوێنەوارەکانیان بپارێزێ. بۆ دڵنیایی لەوەی تورکیا بەڵێنەکانی دەباتە سەر، باجدەرانی ئەو سێ وڵاتە لەگەڵ IKHA کەوتنە هاریکاری و نامەیان بۆ هەرسێ حوکوومەت و بانک نووسی. لە ساڵی 2007 لیژنەی تایبەت لەو سێ وڵاتەوە هاتنە گوندەکانی دەورووبەری ئیلیسو. بۆیان دەرکەوت تورکیا هیچ زانیاری لەسەر بەنداوەکە بە خەڵک نەداوە، زەویەکانی لێ کڕیون و پێیان گوتوون لە حەسەنکێڤی نوێ زەویان دەدەنێ. لیژنەکە ئاشکرای کرد، زەوی حەسەنکێڤی تازە، بەردەڵان و هەڵدێرە! وشکانی و بێ ئاوە. قەرەبووی وەریانگرتووە نەیدەکردە نیوەی پارەی زەوی و خانووی نوێ. بێ زەوی و بێ خانوو کرابوون.
خۆپیشاندان لە بەردەم بانکی یونی کرێدت، بانکی نەمسا و دێکەبانک لە 11 شاری ئەڵمانیا سازدرا. لە 2008 لیژنەکە ویستیان بڕۆنەوە بۆ حەسەنکێڤ، سەرباز بە درێژایی ڕیگەکەیان هەبوون، نەیانهێشت بگەنە ئەو گوندانە. ڕاپۆرتەکانی لیژنەی گەڕان بەدوای ڕاستییەکاندا هێندە بەهێزبوون، ئەو سێ وڵاتە قەرزەکانیان ڕاگرت و 6 مانگ مۆڵەتیان دایە تورکیا بەڵێنەکانی بەجێ بگەیەنێ. لە ساڵی 2009 لە کۆنفرانسی بەنداوی ئیلیسو لە بەرلین ڕۆبەرت گوودلاند، نووسەری ستانداردی کۆمەڵگە و ژینگەی بانکی نێودەوڵەتیی داوای کرد بانکەکە قەرزەکەی ڕاگرێ. چونکە تورکیا هەنگاوی بۆ پاراستنی 60 هەزار کەس، نەناوە. ئینجا دەرکەوت گواستنەوەی شوێنەوارەکانی حەسەنکێڤ کاری نەکردەیە، تەنیا چوار شوێنەواری کەم بایەخ لە چاو ئەوانی دیکە دەکرێ بگوازرێنەوە. هەموو ئەوانی دیکە، هەر دەستیان بۆ ببرێ لەناودەچن.
لەو 153 مەرجە، تورکیا تەنیا بە ڕێژەی 80٪ بەڵێنەکانی بەجێگەیاندبوو. لە ئەنجامدا قەرزەکە ڕاوەستا و پڕۆژەکە تەگەرەی تێکەوت. ئەوە یەکەم جار بوو قەرزی بانکی نێودەوڵەتیی لەبەر هۆکاری مافی مرۆڤ و ژینگە ڕابگیرێ. لە ئەیلولی 2009 وەزیری دارایی تورکیا چووە چین، بەڵام نەیتوانی قەرزی چین وەرگرێ.
تورکیا بڕیاری دا بە بەکارهێنانی قەرزی بانکەکانی خۆی یاکبانک و گەرەنتی بانک (25٪ی سەر بە بانکی BBVAی ئیسپانیایە) ، پڕۆژەکە تەواو بکات. دوای یەک هەفتە هەردوو قایمقامی باتمان و ئامەدی بە تۆمەتی دژایەتی پڕۆژەکە، گرت. ئینجا تۆمەتی پەکەکە بوونی دایە پاڵ ئەوانەی دژایەتی پڕۆژەکە دەکەن. لەگەڵ تیرۆر لەیەکی گرێدان.
لینکی سەرچاوە سەرەکییەکی ئەم بابەتە: https://www.academia.edu/.../Hasankeyf_A_Story_of... https://www.fame2012.org/.../2019-05-27_Ilisu-Report_HYG...
[1]