Ji rewşenbîriya Kurdî Ermenekî Kurdîziman: Nûrî Hîzanî
Di rewşenbiriya Kurdî de biqasî Kurdan carna ji wan zêdetir jî ne Kurdên Kurdîziman bi behremendî û berhemên xwe xwedî cih in. Çi rojhilatnasên biyanî çi Mesihiyên li Kurdistanê bi lêkolînên xwe carna jî bi kilamên xwe kelopora Kurdî dewlemend kirine. Di vê nivîsê de ez ê jî berê xwe bidim Ermenekî Kurdîziman, Nûrî Hîzanî(1) an jî bi navê xwe yî Ermenîkî, Hovakim Margaryan(2). Nûrî Hîzanî, şair, nivîskar û mamosteyê Kurdî ye ku îroroj mirov dikare ji bo wî bêje kesekî jibîrçûyî ye. Em ê jî hewl bidin agahî, dane û belgeyên di destê xwe de her wiha li gorî zanîn û kanîna xwe ji bo ronîkirina jiyan û rewşenbiriya wî berbiheve binivîsin.
Nûrî Hîzanî sala 1896’an li qeza Hîzanê gundê Xakêvê tê dinê. Di Qirkirina Ermenan de ew jî berê xwe dide Ermenistanê. Xwendina xwe ya bilind li Êrêvanê kuta dike. Wê sala 'Texnîkûma Kurdaye Pêdagogîye'(3) nû teşkîl dibe, ew jî tê de wekî dersdar kar dike û gelek kitêban bo Kurdî tercume dike. Di pêşgotina kitêba wî ya Kurdî 'Hub û Xebat' de Ê. Bekoyev ji bo wî dibêje, ''Nûrî bi dil û eşq emrê cimaetê kurdara girêdaîye. Xwendevanêd kurdara Nûrî usa jî eyane çawa nivîskar û şaîr.''
Berhevoka serpêhatiyên wî bi navê 'Şebeqa sibê' di sala 1935’an de çap dibe. Paşê kitêba wî ya diduyan ku helbestên Kurmancî ne, 'Hub û Xebat' di 1962’an de li Êrêvanê ronayî dibîne. Gava ew kitêba wî derdikeve, Emerîkê Serdar derheqa wê de heman salê ji Riya Teze re dinivîse. Emerîkê Serdar li gel rexneyên xwe şabûna xwe ji Nûrî Hîzanî û kitêba wî 'Hub û Xebat' wiha nîşan dide: ''Nûrî Hîzanî hîmlî bi zaravê kurmancî dinivîse, bi kîjanî piranya kurda xeber didin. Vê derecêda ew tiştekî teze, xeberêd teqle baş lîtêratûra meye tezera tîne. Eva yeka, bêftya, tiştekî pesnandinêye.'' Ji ber ku em ê paşê behsa vê kitêbê bikin, çêtir e em vegerin ser jiyana Nûrî Hîzanî.
Nûrî Hîzanî an jî Hovakim Margaryan li gel karê xwe dersdariyê ji Riya Teze re jî gelek helbest û meqale nivîsîne. Ew dilxwazekî çak ê rejîma Sovyetê bû.
Di sala 1966’an de bi minasebeta 70 saliya wî li Êrêvanê ji alî Kurdan ve jê re şahiyeke qedigirtinê tê çêkirin. Hingî Emerîkê Serdar ku li gel niviskariya xwe rojnamavenek bû, xebera vê şahiyê ji Riya Teze re nivisiye. Em ê xebera Emerîkê Serdar ku zêde ne dirêj e, yekser neqil bikin:
''Êvarîya qedirgirtinê
Çendekî pêşda sera mala nvîsk’arêd Ermenîstanêda gelek merî berev bibûn. Ewana hatibûn bona bi hizkirin û qedirgirtin 70-salîa bûyîna şayîr, pêdagog Nûrî Hîzanî (Hovakîm Margeryan) bidne k’ifşê.
Nûrî Hîzanî şayîr û dersdarekî h’izkirîye. Paşî t’estîqbûna qeydê sovêtîê li Ermenîstanê, îlajî salêd 30-sa ewî xebateke hêle kirîe bona pêşdabirin û gulvedana lîtêratûra k’urdaye sovêtîê, hazirkirina dersdarêd k’urd. Xênjî e’frandinêd bedewetîê, ku h’etanî nha bi çend berevokêd başqe neşirbûne, Nûrî Hîzanî usa jî gelek xebatêd başqe-başqe û k’t’êbêd dersa t’erxmeyî zimanê k’urdî kirine, wextêda texnîkûma k’urdaye pêdagogîêda dersdar xebitîye.
Derheqa e’mr û şuxulkirina Nûrî Hîzanîye lîtêratûrîê û pêdagogîêda E’lîê Evdilr’eh’man daklad da.
H’ecîê Cndî, Mîroê Esed, Aramê Çaçan, Tîtal Mûradov derheqa wê komekdarîya dostîê û pizmamtîêda xeberdan, ku wekîlêd cmae’ta emenîaye bra dane bona pêşdabirina lîtêratûra û kûltûra k’urdaye sovêtîê. Wana nlahî derheqa emekê Nûrî Hîzanîda bi dilovanî xeberdan û jêr’a e’mrekî drêj xwestin. Lê şayîr Fêrîkê Ûsiv ew şiêra xwe xwend, ku p’êşk’êşî 70-salîa Nûrî Hîzanî kirîe.
K’utasîê Hobêlîar xeberda û r’azîbûna xweye bi alavî da hazira. Ewî usa jî çend kerî ji şuxulêd xweye bedewetîêye t’ezenvîsî xwend.’’ (R’ya TEZE, 24ê Fêvralê Sala 1966-a)
Ew xebera hanê dide kifşê ku Nûrî Hîzanî di nav civata Kurdan de kesekî hezkirî bûye, û Kurdan kar û xebatên wî yên bi û bo Kurdî şikirandine. Di Riya Teze de nivîsek 'Qewmandina Kûltûrîêye Meşûr’ de (R’ya Teze, 9-ê yanvarê sala 1966-a) bi hûrgilî qala -bi şiklê nivîsara Kurdên Sovyetê- 'Texnîkûma Kurdaye Pêdagogîye' tê kirin. Di vê nivîsêde jî navê Nûrî Hîzanî - di nivîsê de wekî Nûrî Margaryan hatiye nivîsîn- heye. Ew yek ji dersdarên pêşî ê 'Texnîkûma Kurdaye Pêdagogîye' bûye ku wê hingê dersdarên Kurdî jî pirr kêm in. Di vê mektebê de li gel Ereb Şamîlov, Emînê Evdal û Hecîyê Cindî û çend kesên dîtir dersdariyê dike. Ew mekteba ku li vir em nikarin bi hûrgilî qala wê bikin, Kurdan jê gelek sûd wergirtiye.
Hub û Xebat
Di kitêba wî 'Hub û Xebat’ de 16 helbest hene ku giş bi Kurmancî ne. Helbestên wî li eşq, hezkirina welat, pêşketina endîsturiyê, zilma Tirkan, şerê Kurdan û portreyên Kurdan e. Divê mirov vê jî bêje; di warê edebî de helbestên wî zêde ne xurt in, lê temayên helbestên wî balkêş in. Mînak helbesta wî 'Kerîk ji poêma Dêrsim' yek ji wan helbestên wî ye ku hêja ye mirov qala wê bike. Di helbestê de behs dike ka çawa û çima li Dêrsimê Kurd li dijî dewleta Tırk şer dikin, her wiha pesnê qehremaniya xort û qîzên Dêrsîmê dide. Di helbestê de du nav hene ku têra xwe balkêş in. Nexasim di helbestên Kurdî ên dîtir de ên ku li Sovyetan hatine nivîsin mirov rastî wan navan nayê:
'Roj û sal pey hev diçin, şeveq vebû ser Mûnzûr-Dag,
Qîz û xort evîndar bûn, kulîlkvedan parêz û bag.
Koçer derketin zozanan, eşq kete nav war û bêrî,
Bûk û xort û bêrîvan dikin henek û laqirdî.
Ew cotê law bûne xwendî bi serbestî vegeryan mal,
Yek doxtirê veterînar, yek bû şaîrê Mircan-Dag.’
Di helbesta wî de Nûrî Dersimî
Wekî xwendevanan jî texmîn kirî, ’doxtirê veterînar’ Nûrî Dersimî, 'şaîrê Mircan-Dag’ jî Elîşêr e. Jixwe piştî çend ristan em pêrgî navê Elîşer tên, lê wekî nav 'Nûrî Dersîmî' tê de tine.
''Geryane li gund û zozanan, bi serbestî eşq xeberdan,
Ku eyankin kêye dijmin, çiqas xweşin erd û wetan.
Ew Elîşêr bi sazê zêrîn stra halê hemû kurdan.
Got: - Dêrsim, tu dilê zazî feta nabî sal û zeman.
Li ax û erd û sîngê te hatin û çûn fars û hûnan,
Ereb, aîsor, hat û mongol, ew Îskender û Têmûrlan. ''
Di dewama helbestê de şair jî êdî xwe nagire û dibêje: ’Dêrsim gerek tim serbestbe’
''Hatin welat kirin bindest, lê Dêrsim bi çem û zozan,
Mane dilşa mane serbest, ew welatê wan merxasan
Lê tirk dikin zor û zulmê, qebûlnakin qanûnê wan,
Dêrsim gerek tim serbestbe, bi gund û mal çem û zozan.’’
Şerê Dersimê li dijî dewleta Tirk di salên 1937 û 1938’ê de gurr dibe bes em nizanin Nûrî Hîzanî ew helbesta hanê kengî nivîsiye. Dibe ku gava şer hebû nivîsîbe lê mumkin e paşê jî nivîsîbe. Çend helbestên dîtir de tarîxa lêkirina helbestê heye lê di binê vê helbestê de ti tarîx tine. Ji vê helbestê em fêhm dikin ku Nûrî Hîzanî, ji şer û peşengên Kurdan ên hingî têra xwe haydar e û li gorî şairên Kurd ên li Sovyetan serbesttir qala şerê Kurdan kiriye.
Nûrî Hîzanî û Wezîrê Nadir
Navê helbesteke wî jî 'Wezîrra' ye, wekî ji navê helbestê xuyaye qala Wezîrê Nadir dike. Pesnê dostanî û welatparêziya Wezîrê Nadir dide û wiha behsa Wezîrê Nadir dike:
''Tu geryayî li Kurdistana Îran, Cizîr,
Te dît zulmê Rom, cendirme, aga û mîr.
Zelûl mane gundî kurmancêd wan deran,
Nîvî koçer, heta niha, mane çîyan.’’
Biqasî em dizanin Wezîrê Nadir, dîplomatekî Sovyetê bû û ji bo vî karî jî çûye Rojhilatê Kurdistanê. Her wiha behsa hezkirina Wezîrê Nadir ji zimanê Kurdî, dike:
''Te digot: -Nûrî, zimanê kurdî pir şîrîne,
Mîna kilamê wan şaîran reng zêrîne,
Mîna kanyêd Bîngol, Sîpan, deng bilbile,
Mîna kilamêd yar û dostan, xweş tê ji dile.
Ew zimanê Feqyê Teyran û Cizîrî,
Zimanê Xanî û yê Wezîrê Nadirî’’
Desxetê Feqî
Helbesteke wî a din jî 'Feqîyê Teyranra’ ye. Ji helbestê kifş e Nûrî Hîzanî gelek ji helbestvaniya Feqiyê Teyran hez dike, lê bi ya min ew helbest têra xwe balkêş e:
''Destxetê te, dur û mircan,
Ma nav kunc û gozê xanyan,
Ew çend qurnê zelûlî bûn,
Hatin û çûn ser Kurdistan.’’
Bi 'Destxetê te' behsa destnivîsên Feqî dike, dibe ku Nûrî Hîzanî pêrgî destnivîsên Feqî hatibe, helbestên wî ji vir xwendibe. Gava dibêje, 'Ma nav kunc û gozê xanyan', dilê xwe bi wendabûna vê destnivîsê dişewitîne. Jixwe me di serî de got, Nûrî Hîzanî jî ji ber dewleta Osmanî derbasî alî Ûris dibe. Bes ez baş nizanim kîjan tarîxê derbas bûye mumkin e gava fermana qirrkirina Ermeniyan hatibû dayîn, yanî di navbera salên 1915-1917’an de çûbe Êrîvanê û dîsa mumkin e di dema vê êrîşa dewleta Osmanî de destnivîsên Feqî jî wenda bûbin, û ew jî bûbe şahidê vê wendabûnê.
Derheqa jiyana Nûrî Hîzanî de zêde agahî bi dest min neketin, nexasim min çer kir jî bi ser agahiya ka kîjan salê miriye, venebûm. Belkî piştî vê nivîsê derheqa jiyana wî de hin xalên ku me behsa wan nekir, ronî bibin. Her wiha kitêba Nûrî Hîzanî 'Hub û Xebat' li gorî min vekolaye, mirov dikare bêje yekem kitêba bi temamî Kurdî ye ku ji alî kesekî ne Kurd ve hatiye nivîsîn.
Armanca vê nivîsê ew bû ku dêhna xwendavanên Kurdî bide ser Ermenekî Kurdîziman û Serhedî ku jiyana wî bi Kurdan re û bi Kurdî re bihuriye. Kitêba wî bi herfên Latînî ji bo çapeke nû hazir e, ger li hev were wê çap bibe. Mirov qîmeta wê a edebî deyne alikî, qîmeteke xwe ya tarîxî û her wiha manewî jî heye loma jî bi ya min hêja ye ji nû ve çap bibe.
1.Navê wî yê Kurdî li hin ciha wekî 'Nûrîyê Hîzanî' jî derbas dibe.
2.Li hin cihan jî navê wî yê Ermenîkî wekî 'Hovakim Markaryan' hatiye nivîsîn.
3. Sala 1930’an li Ermenistanê ji bo perwerdekirina kadroyên dersdar li gundên Komarên Pişkafkasyayê hatiye vekirin.[1]