خانە داجیوەند
یەکێکە لە شاعیرانی کلاسیکی کورد کە لە دەڤەری لەکستان ژیاوە و شیعرەکانیشی بە زاری گۆران تێکەڵ بە لەکی نووسراونەتەوە، کە بەداخەوە ژمارەیەکی کەمیان لە زەبری ڕۆژگار دەربازیان بووە و گەیشتووەتە دەستمان.
ڕەنگە کۆنترین ئاماژە بە ناوی شاعیر نووسراوی سەر کێلی گۆڕەکەی خۆی بێت: خانە خواس ابن فرین. پاشان، مەلا عەوەضعەلی سیاهپووش (کۆتایی سەدەی 19ز) لە چامەی یادی شاعیرانی لەکدا هاوشان بە خانای قوبادی یادی دەکاتەوە:
(خانە) و خانە بەیگ مەعریفەت کەثیر
توڕاب خان زندە تا وە شێخ ئەمیر
خانە: خانەی داجیوەند
خانە بەیگ: خانای قوبادی
هەروەها مەلا عەبدوڵڵای داخی شاعیری هاوچەرخ و هاوڕێی مەولەوی لە نامەشیعرییەکدا بۆ مەولەوی هاوشان لەگەڵ حەوت شاعیری دیکەدا یادی (خانە) دەکاتەوە:
واتەی داجیوەند (خانە)ی دڵ خەمین
فەرموودەی (شەفیع) دەروون ماتەمین
وەکو وتاریش ڕەنگە کۆنترین بابەتێک لەبارەی شاعیرەوە چاپ و بڵاوکرابێتەوە، وتارەکەی یەدوڵڵای ڕەضایی کەڵهوڕی بێت کە ساڵی 1946ز لە گۆڤاری (دەنگی گێتیی تازە) بە ناوی بوێژەکانی لوڕستان (لەکستان، پیشکو، پشتکو)دا بڵاوی کردووەتەوە. نەجمەدینی مەلاش هەر زانیارییەکانی یەدوڵڵا دووبارە دەکاتەوە.
ژیانی شاعیر:
لە سەر کێلی گۆڕەکەی نووسراوە: هذا قبر خانە خواس ابن فرین داجیوند. بەپێی ئەم نووسراوە بێت ناوی (خانە) بووە، بەڵام بەپێی گێرانەوەی دیکە ناوی (خانمیرزا) بووە و (خانە) نازناوی شیعریی ئەوە. هەروەها (خواس: خواص یان ئەگەر مەبەستی وشەی غوّاص-ی عەرەبی بێت) وەکو پەسنێک بۆ ئەو بە واتای شارەزا و لێهاتوو لێکدراوەتەوە و (فرین: فەرین) ناوی باوکی بووە. مامۆستا محێددین صاڵحی-ش باسی شاعیرێک دەکات بە ناوی (موراد داجیوەندی لەک) کە لە سەدەی 13 کۆچیدا ژیاوە، بۆم ساغ نەبووەوە کە مەبەستی هەر ئەمە یان شاعیرێکی دیکەیە. خانە دەدرێتە پاڵ تیرەی جەعفەر بەگی داجیوەند و هەندێک دەڵێن لە تیرەی کەمەرەی هەندێکی دیکەش دەڵێن لە تیرەی عالی بەگی بووە.
ڕەضایی دەڵێت شاعیر پاش (50) ساڵ ژیان لە ساڵی 1915[زایین] لە تەرهان دوامین کۆچی خۆی دەکات. هەروەها دەڵێت خانە برازایەکی لاوی هەیە ئێستاش هەرماوە و شیعری بەرزی هەن. مامۆستا عەلائەددین سەجادی لە مێژووی ئەدەبی کوردی بەشی باخی شاعران ئاماژەی پێ کردووە و دەنووسێت: خانەی داجیوەنی لەک 1711 – 1780[زایین].
هەروەها ئەسفەندیار غەضەنفەری ئیمرایی ساڵی 1313ه.ق / 1895ز بۆ مردنی داناوە. بەڵام هەموو ئەو مێژووانە هەڵەن و ئەوەی تەواوە ئەوەیە کە لە کێلی گۆرەکەی مێژووی مردنی ساڵی 1227ه.ق هەڵکۆڵدراوە، کە بەرانبەرە بە ساڵی 1812ز. کەواتە زۆربەی تەمەنی کەوتووەتە ناو سەدەی 18ی زایینییەوە واتە ساڵانی 1700ەکان.
بە پێی گێڕانەوەکان: خانە مرۆڤێکی کەڵەگەت و هەیکەل ڕێک و ڕوخسار جوان بووە و دەنگیشی خۆش بووە.
ڕەضایی دەڵێت: هاوسەرەکەی ناوی (کەمەرە) بووە و خزمی خۆی بووە. کەمەرە دەمرێت، خانە لە دوای مەرگی ناوەختەی هاوسەرە جوانەمەرگەکەی تووشی شەیدایی دەبێت و پەیمان دەدات لە سەر گۆڕەکەی چادر هەڵبدات و هەتا مردن جێینەهێڵێت. هەرچەند سەرزەنشت دەکرێت و دێنە لای، چارەی ناکەن، تا ڕۆژێک تەماشا دەکەن گیانی دەرچووە. بەڵام ئەم گێڕانەوەیە زیاتر لە هەڵبەستراوی خەڵکی سادەی ئەو سەردەمە دەچێت. وەکو باس دەکرێت شاعیر کوڕ و کچێکی هەبووە.
گۆڕەکەی دەکەوێتە ناو گۆڕستانی مێژوویی و کەونەواری (شاهبداغ : شاه بەیداق) کە دەکەوێتە نێوان (هێرسەم) و (دیزگەران) و (هەلیلان)ەوە. ئەم گۆڕستانە پێشتر گۆڕستانی تیرەی سوورەمیرییەکان بووە. شوێنی ژیانی شاعیر واتە هەلیلان سەربە شارۆچکەی چراودلە لە پارێزگای ئیلام.
بەرهەمەکانی:
دوو ئاماژەی شیعریی خانە کراوەتە پێودانگ بۆ (نەخوێندەوار)بوونی:
یەکەم:
(خانە) بی سەواد گەوهەر شکاوە
ستارەش نە قەعر گیژ گەرداوە
دووەم:
حەیف کە وای دنیە فتنە شیمەوە
(خانە) نەشناسی (واو) ژە (میم)ەوە
ئەوەی ماوەتەوە چەند شیعرێکە زیاتر بابەتی ئەویندارین، بەڵام گێڕانەوەکان ئەوە دەڵێن کە گوایە شیعری سلوک و عیرفانیشی هەبووە. دیمانە شیعریی چوارقۆڵی لەگەڵ شاعیران (مەلا نەجەف) و (تورکەمیر) و (نوورە)دا هەبووە. لەگەڵ ئەوەی هەریەکەو خەڵکی دەڤەرێکن بەڵام شیعر کۆی کردوونەتەوە و پێکەوە گەڕاون و شیعریان بۆ یەک سەندووەتەوە.
جارێک نەجەف و خانە دیمانەشیعری دەکەن، نەجەف دەڵێت ئافرەت لە پێنج ڕوانگەوە جوانە، خانە دەڵێت ئافرەت تەنها لە دوو ڕوانگەوە جوانە: یەکەم چاوەکانی و دووەم لێوەکانی.
نموونەی شیعرەکانی:
1-نزا بۆ چاکبوونەوەی کەمەرە لە نەخۆشی (6 دێڕە):
یا هەق مەرگ و نام فزون و بیشەن
هەردەم لە جەرگم لە جای نۆش نیشەن

2-شیوەننامە بۆ مەرگی کەمەرە (16 دێڕە):
سەرەتا:
کەمەر شکاوە کەمەر شکاوە
شنەفتم فەڵەک مینات شکاوە
کۆتا:
فکر هەنی کەر دونیا فانییە
(خانە) هەر لە فکر باخەوانییە

3-زڵێخام (16 دێڕ):
سەرەتا:
زڵێخام ساندا زڵێخام ساندا
سالار و سەرهەنگ صەهبانان ساندا
کۆتا:
(خانە) پیرۆزە کەنەن وە کاندا
بەخشی وە باڵای پەری جیهاندا

4-شیرین (10 دێڕ):
سەرەتا:
شیرین وەو شەبەن شەه شەڕەوە
پیشانیش وەو شەوق شارق فەڕەوە
کۆتا:
لێش یاوا وەو زێد بەرگ شەڕەوە
(خانە) گڕانش چی نە وەرەوە

5-لەیل (12 دێڕ):
لەیل مەلاوناوە لەیل مەلاوناوە
حوقەی فەم چی لەعل شکاوناوە

6-تەرکیب بەند:
شیرن ئەشهەب بوو شیرین ئەشهەب بوو
چەن دەسی کەڵاف سیان ئەشهەب بوو
ئەم شیعرە لە دیوانەکەی خانای قوبادی لە کۆکردنەوە و لێکۆڵینەوەی کاروان عوسمان خەیات (ڕێبین) 2016ز، دراوەتە پاڵ خانا (ل:306). ئەڵبەتە لەبری (ئەشهەب بوو) (ئەشهەد بوو) هاتووە. کاروان لە پەراوێزی شیعری (نیاز و خانە) دەنووسێت: وەکو بۆی دەچم و پرسیارم کردووە ئەم شیعرە گومان دەکرێ شیعری خانای قوبادی بێت، بەڵام وەکو دیارە و ئاشکرایشە تاکو ئێستا هیچ شاعیرێکی ترمان نییە بە ناوی (خانا) و (خانە). ل: 275. بەپێی دیوانە چاپکراوەکە، خانای قوبادی (16) جار نازناوی (خانا)ی بەکارهێناوە، (3) جار (خانای قوبادی)ی بەکارهێناوە، (10) جار (خانە)ی بەکارهێناوە، (1) جار (خانەی قوبادی)ی بەکارهێناوە، (18)جار نازناو نەهاتووە، ئایا شاعیر خۆی بەکاری نەهێناوە، یان شیعرەکە لێی کەوتووە! ئەڵبەتە تیکەڵبوونی شیعری شاعیرانی کلاسیک تازە نییە. ناو و نازناوەکانی وەکو (خان: خان ئەڵماسی لورستانی، ئەڵماس خانی کەندۆڵەیی)، خانی (خانی هەرسینی)، (خانمیرزا: خانمیرزای داجیوەند، خانمیرزای ئەولادی قوباد) و خانە، دەشێت ئەم تێکەڵییە دروست بکات.
[1]