چیرۆکی پشت درووستکردنی قەڵای #کەرکووک#
شوان خورشید
هەر کە ناوی کەرکووک دێت، قەڵا ڕێک قوت دەبێتەوەو، هاوتەریب لەگەڵ کەرکووک ناوی دەهێنرێت، یان کاتێ دێینە سەر ناوی قەڵا، کەرکووک هاوپێچی دەبێت، کەواتە ئەو گرنگیەیی ئەو دوانەی پێکەوە لکاندوە، بایی ئەوە هەیە هەڵوەستەی لەسەر بکرێت و هەوڵ بدرێت چۆنێتی و سەردەم و لەسەر دەستی کێ و کەی درووستکراوە، جۆرێک لێکۆڵینەوە بە پشت بەستن بەسەر چاوە و لێکۆڵەران ببەسترێت لە چیرۆکی دروسبوونی قەڵاو هاتنە بوونی بەو شێوە گرنگەی کە هەیە.
تا ئێستاشی لەگەڵ دا بێت هیچ سەرچاوەیەکی دیاریکراو نییە کە چۆنێتی درووستکردنی قەڵاو سەردەمەکەی دیاری بکات و بزانێت لەسەر دەستی کێ و چۆن و کەی درووستکراوە؟ بەڵکوو ئەوەی هەیە تەنیا بریتییە لە بۆچونی جۆربەجۆر و هەر یەکە لای خۆیەوە دەیەوێت پەلکێشی بکات و بۆ زەمەن و سەردەمە زمانەوانیەکانی کە نووسەر تێیدا ژیاوە بیگەڕێنێتەوە، هەر وەک وتمان لەسەر درووستکردن و مێژووی (قەڵا-ئال-ئیلانی) زۆر بیروبۆچون هەیە و بۆ ئەوەی بگەینە نزیکترین ئەگەر، تەتەڵەی بیرو بۆچونەکانی چیرۆکی درووستکردنی قەڵا ئاماژە پێ دەدەین تا ئەوەی دەمانەوێت پێی بگەین.
٭ ساڵی 1750ی پێش زاین ناوی ئارابخا واتە کەرکووکی ئێستا هاتووە، لە دەنگوباس و یاداشتەکانی سەردەمی پاشا حامورابی دا، بەڵام بەهیچ شێوەیەک باسی قەڵاو درووستکردنی قەڵا نەکراوە، تا ئەوە بسەلمێت کە لەسەردەمی حامورابی قەڵا بوونی هەبووە، تەنانەت بەڵگەی ئەوەش نییە بە ئارابخا ناوی هاتبێت، بەڵکوو پێی وتراوە (ئال-ئیلانی) .
٭ بۆچونێک پێی وایە درووستکردنی قەڵای کەرکووک دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئاشوریەکان کە دامەزرێنەرەکەی (سەرداناپاڵ) ی کوڕی (سەنحاریب) ی کوڕی پاشای سی و دووەمی (32) ی ئاشوریەکانە، کە لە ساڵەکانی 800ی پێش زاین دەسەڵاتی ناوچەکەی گرتۆتە دەست، بەڵام سەبارەت بە درووست بوونەکەی گوایە (گەرمای- جەرمای) ناوێک، کە یەکێک بووە لە پاشا دەرەبەگەکانی سەر بە (سەرداناپاڵ) فەرمانڕەوای ئەو ناوچەیەی کردووە کە پێی وتراوە (بیث گەرمای) . ئەم هەرێمە لەژێر قەڵەمڕەوی میدیاکان بووە، بۆ هێڕش کردنە سەری لەلایەن فەرماندەکەیانەوە (ئەریاق) تا (سەرداناپاڵ) بگاتە فریای (گەرمای) لەشکرێکی هەزار کەسی ئامادە کردووە لەگەڵ یەکێک لەبەگزادەکان بەناوی (بۆرزین) ، کاتێ ناوچەکەی کۆنتڕۆڵ کرد دەستی کرد بە درووستکردنی سەنگەرێکی بچوک و شورەڕێژکراو، بە شورەیەکی بەهێزی بچوک و درووستکردنی کۆشکێک بۆ پاشاو، یەکێکی تر بۆ فەرمانڕەواو، درووستکردنی پەرستگایەک کە تێی دا کڕنۆش بۆ شێرو باڵندەی ڕەنگاو ڕەنگ دەبرا، لە ماوەی پەنجا ساڵەی فەرمانڕەوای (سەرداناپاڵ) دا.
٭ لە بۆچونی دوو پەڕتووکی کلدانی کۆن دا لەسەر مێژووی قەڵای کەرکووک، لەو دوو سەرچاوەیە باسی کەرکووک هاتووە، کە پاشای ئاشوریەکان (سەرداناپاڵ- ئاشور ناسر باڵی) دووەم (884-858) ی پێش زاین هەستاوە بەدرووستکردنی قەڵای کەرکووک، گوایە یەکێک لە سەرکردەکانی مادییەکان بە ناوی (ئەرباق) دژی دەسەڵاتی ئاشوریەکان ئەوەستێتەوەو دەست بەسەر (گەرمای-باجەرمی) لەنێوان #شارەزوور# و زێی بچوک دەگرێت، بۆیە پاشای ئاشوریەکان کەسێک بەناوی (گەرمی) لە شوێنی دانا، بڕیاریدا بەدرووستکردنی قەڵایەکی بەهێز لە (کورا باجەرمی) کە دەکاتە کەرکووکی ئێستا و هەزار کەسی لە دەسو پەیوەندەکانی هێناو لەوناوچەیەی نیشتەجێ کردن، ئەوەش وای کرد ئەو شوێنە ببێتە قەڵایەکی قایم و بەرگری بەهێز دژی هێڕشی مادییەکان و هاوپەیمانەکانی، تا لەدوای دا وەک ناوچەیەکی سەربەخۆ لە ئاشوریەکان جودا بوەوە، تەنیا بۆ ڕاوێژ و هەندی پرسی گرنگ لەگەڵ ئاشوریەکان یەکیان دەبینی و دەچونە سەردانیان.
٭ سەرچاوەیەکی تر لەباسی درووستکردنی قەڵادا هاتووە کە درووستکردنی قەڵا لەسەر دەستی (سەرداناپاڵ) ئاشور پانیپاڵ 681-668ی پێش زاین یەکێک لە فەرماندەکانی بە ناوی (گەرمی) لە سەدەی نۆزدەهەم دا بە (گەرمی) و (گەرمای) بەناوبانگ بووە، پێ دەچێت ناوی لە فەرماندەکەیەوە هاتبێت، چونکە ئەم ناوچەیە شۆێنێکی گرنگی ئاشوریەکان بووە، هەروەک لە 911-891ی پێش زاین (ئەدەد-نەراری دووەم ) باسی گرنگی شارەکەی کردووە بەوەی ناوچەیەکی سەربازی گرنگ بووە و فراوانی کردووە، بە جۆرێک پاشای ئاشوری (تەجلات پلاسەری سێیەم) ساڵی 745-727ی پێش زاین خۆی و دارو دەستەو هێزەکەی وەک و بنکەیەکی سەربازی بەکاریهێناوە، هەندێ سەرچاوە جەخت لەوە دەکەنەوە گوایە (نەبوخوزنەسر) کوڕی (ئابۆبلاسەر) ی پاشای بابلیەکان ئەم شارو قەڵایەی درووستکردووە لە 605-562ی پێش زاین، دوای ڕوخانی نەینەوا لە ساڵی 612ی پێش زاین.
٭ لە پەڕتووکی مێژووی گشتی ئێرانی، سێرجان مەلکن هاتووە گوایە دامەزرێنەری کەرکووک (بەخت نەسر-بختنسر) بووە، کە دەکاتە پاشای بابلی نەبوخوزنەسر، کە تاڵانی جوولەکەی کرد و ژمارەیەکی زۆریانی لێ بەدیل گرت و هێنایانی بۆ بابل، ئەگەری ئەم ڕووداوە لە ڕاستییەوە نزیکە، چونکە لەهەندێک لە سەرچاوە و پەڕتووکی جوولەکەکان دا باسی ئاگر و گڕی بابەگوڕکوڕ دەکرێت، لە سەردەمی نەبوخوزنەسر لە ساڵەکانی 550ی پێش زاین.
٭ چیرۆکێکی ترباس لەوە دەکات کە درووستکردنی قەڵا یان کەرکووک دەگەڕێتەوە بۆ 550ی پێش زاین وەک پێشتر ئاماژەی بۆ کراوە، لە سەردەمی نەبوخوزنەسر کە دەکاتە کوڕی ئابۆبلاسەری سەرکردەی سوپای ئاشوریەکان، قەڵاکە زنجیرەیەک گردی بچوک بووە، بە فەرمانی نەبوخوزنەسر زنجیرەگردەکان پڕکرانەوە و تەخت کران و بووە دەشتێکی پان، تا لە دوای دا کەوتنە قایم کردنی وەک بنکەیەکی پیرۆز، زیارەتکەران دەهاتن بۆ سەردانی، بۆیە بەردەوامی دا بە فراوانکردن و بیناکردنی ئەو شوێنە بۆ زیارەتکەرەکان.
٭ هەرچەندە ئەم شارە ئاوەدان بووە لە سەردەمی (ئەشبی-ئەرا) ساڵی 297ی پێش زاین کە پاشماوەی سەلالەتی ئوری سێیەمی لێ بەدی کراوە، ئەمە ئەو ڕاستییە دەرەخات، کە شاری کەرکووک و قەڵاکەی زۆر لە ئاشور پانیپاڵ کۆنتر بووە بە نزیکەی چوار سەدە پێش ئەو.
٭ کاتی دۆزینەوەی 51ڕەقەمی قوڕی لە ساڵی 1923کە بریتییە لە دەسنووسی مێخی، ئەودەسنووسانە بۆ هەزارەی دووەمی پێش زاین دەگەڕێتەوە، لە شیکردنەوەی ئەو ژمارە دەسنووسە قوڕێنییە دەگەینە ئەو ڕاستییەی کە شاری ئارابخا پێی وەتراوە ئال-ئیلانی بە زمانی ئەکەدی واتە شار یان گەڕەک یان خوداوەند دەگەیەنێت.
٭لێکۆڵەر (س.ج.کاد) لە گۆڤاری ئاشورییان و زانستی شوێنەواری ڕۆژهەڵات ساڵی 1926لە ئەنجامی لێکۆڵینەوەی پەنجاو یەک ڕەقەمی قوڕینیەکە کە لە گردی کەرکووک دۆزراوەتەوە نووسیویەتی، کەرکووک بریتی بووە لە شارێکی کۆن بەناوی ئارابها -ئارابخا، بەگشتی پێی وتراوە ئەرابها، پایتەختەکەی لەناو کەرکووک بووە، بە شاری خوداوەند ناوزەد کراوە.
٭ چیرۆکێکیتر هەیە گوایە یەکێک لە پاشاکانی بەناوبانگی ئێرانی لەدەست زوڵم و زۆری پاشای ئێرانیەکان لە وڵاتی فارس، ناوچەکەی خۆی جێهێشتوە، لەگەڵ دارو دەستەکەی بەم ناوچەیەدا تێدەپەڕن، کاتێ دەبینن ئاو و هەوایەکی لەباری هەیە و بۆ ژیان گونجاوە، جگە لەگڕی ئاگرەکەی سەرنجیان ڕادەکێشێ، بڕیاری ئەوە ئەدەن لەوێ دا بارگەی خۆیان بخەن و لێی نیشتەجێ بن، بۆیە بڕیاری درووستکردنی ئەو قەڵایەی ئێستای داوە، سەرەتا هەڵساوە بە درووستکردنی چاڵ بە پانی پەنجا پێ و بە قوڵیەکی وا بگاتە ئاو لە شێوەی بازنەیی، پاشان کەڵەکە کردنی خۆڵ لە دەوری بازنەکان، بەوەش سەرەتایەکی بۆ قەڵاکە فەراهەم کرد، لە دوایدا دەستی کرد بە درووستکردنی بورج و سەنگەری قایم، تا بووە قەڵایەکی سەربازی بەهێز، لەگەڵ ئەوەش دا خانویان لەسەر قەڵاکە درووست کرد، بۆ نیشتەجێ بوونی دارو دەستەکەی، شوێنێکیشی درووست کرد بۆ ئەو کەسانەی ئاگریان دەپەرست و دێن بۆ زیارەت، لە پای ئەم کارە باجیان لە زیارەتکەران دەسەند و بەم ئیشەشیان دەوت کارکۆک، واتا کاری کۆک یان قوورس.
ئەوەی دەیبین هەموو لێکۆڵینەوەکان و چاوگی سەرچاوەکان زۆر ئاڵۆزن تا بتوانن مێژووی درووستکردنی شارو قەڵای کەرکووک دەسنیشان بکەن، بەڵکوو هەر یەکە هەوڵ دەدات بۆ سەردەم و بیروبۆچونی خۆی بگەڕێنێتەوە، بەڵام ئەوەی ڕاستی حاشاهەڵنەگرە کەرکووک زۆر لەوە دێرینترە کە لێکدانەوەی بۆ کراوە چونکە شوێنی جوگرافیایی وای کردووە، خەڵک و دەسەڵاتداران بە پەرۆشەوە ڵێی نیشتەجێ بن و بیخەنە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەڵاتیانەوە، ئەو ئاڵۆزیەی کە ئێستاش شارەکەی تەنیوە لە پێکهاتەی جیاوازوو بیروباوەڕی ئایینی جیاواز دەگەڕێتەوە بۆ گرنگی ناوچەکەو دابینکردنی ژیانی داهاتوی دانیشتووانەکەی.[1]
تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!