ناڤ: ئەحمەد
ناسناڤ: مەلایێ جزیری
ناڤێ بابێ: شێخ محەممەد
ساڵا ژدایکبوونێ: 1570
ساڵا مرنێ: 1640
جهێ ژ دایکبوونێ: جزیرا بۆتان
جهێ مرنێ: جزیرا بۆتان
$ژیاننامە$
شێخ ئەحمەدێ جزیری یێ بەرنیاس ب مەلایێ جزیری (ل ساڵا 1570 ژدایکبوویە و ل ساڵا 1640 کۆچا داوی کرییە). هەلبەستڤانەکە کلاسیکێ کوردە کو ب دامەزرێنەرێ ئەدەبیاتا کلاسیزما کرمانجیا ژووری، سەر ب شێوەزارێ بۆتانی دهێتە هەژمار. جزیری ژ گرنگترین هەلبەستڤانێن کوردە و دگەل ئەحمەدێ خانێ، فەقیێ تەیران، مەلایێ باتەیی کو ب گرنگترین و کەڤنترین هەلبەستڤانێن کورمانجی دهێنە دانان. ناڤێ وی یێ تەواو «شێخ ئەحمەد کوڕێ شێخ محەممەدێ جزیری»یە. پەیڤا جزیری دناڤێ ویدا ئاماژە ب جزیرا بۆتان دکەت. ل ساڵا 1570 ل جزیرا بۆتان هاتییە دنیایێ کو سەردەمێ «ئەمیر شەڕەفخانێ کوڕێ ئەمیر ئەبدال» بوو. د ژیێ 10 ساڵیێ دا هەر لدەف بابێ خوە دەست ب خواندنێ کریە، پاشان ژلایێ زانایێن بناڤودەنگێن جزیرێ ڤە فێری زانست و زانینێ بوویە. ب فەقێیەتی ل هەموو دەڤەرێن جزیرێ، هەکاریێ، ئامێدیێ، دیاربەکرێ، عەمادیێ گەڕیایە. ل ژیێ 32 ساڵیێ باوەڕناما مەلایەتیێ وەرگرتییە، پاشان بوویە مەڵا و پتری دەمێ خوە ژ بۆ وانەبێژیێ تەرخانکرییە.
شێخ محەممەدێ بابێ وی ژ ماڵباتا شێخێن بەرماڵی بوویە و هەروەسا گەلەک حەز ژ خواندنێ کرییە. د پەرتووکا مێژووییا کورد و کوردستانێ یا #محەمەد ئەمین زەکی بەگ# وەسا هاتیە: «ناڤێ مەلایێ جزیری شێخ ئەحمەدە و ل جزیرا ئیبن عمر ل نیڤا پشتی سەدەیێ شەشێ هجری ل سەردەمێ عیماددەین حاکمێ موسڵێ دا ژیایە».
هەروەسا جزیرییێ مەزن سۆفییەک ژ ڕێبازا نەقشەبەندییان بوو. وەکی زانایێن سەردەمێ خوە دەربارەی ڤەکۆلین لسەر قورئان و فەلسەفە و ستێرناسی و کیمیا و فیزیک و پزشکیێ خوەندەڤانی هەبوو. هەروەها ڕەهوانییەکا باش د زمانێن تورکی، عەرەبی، فارسیدا هەبوو. مەلایێ جزیری ل ساڵا 1640 ل جزیرا بۆتان چوویە بەر دلۆڤانیا خودێ. ناسناڤێ هەلبەستڤانی
ژبەر وێ چەندێ کو ل باژارێ جزیرا بۆتان ژدایکبوویە، ناسناڤێ جزیری داینە پال، لێ بخوە د هەلبەستێن خوە دا ناسناڤێ مەلا ئان مەلێ ئان دهندەک جهاندا نیشانی بکارئینایە. د هندەک هەلبەستێن خوەدا ژی ناڤێ خوە یێ ڕاستەقینە کو ئەحمەد بوو بکارئینایە.
$ناڤەڕۆکا هەلبەستێ وی$
بەهرا پتریا هەلبەستێن وی د ڕەوانن. دەربارەی دلداری، تەسەوف، ڕاستی, خودێ پەڕستی، پەسن و سروشتی نە. ژ بلی ڤان مەلا هەڤپەیڤینێن شعری دگەل عیماددەینێ جزیری و فەقیێ تەیران دا هەبووینە. مەلایێ جزیری خوە ب هەلبەستڤانێ بۆتان و هەمی کوردستانێ زانییە و د بەیتەکێ دا دبێژیت:
«گولێ باغێ ئیرەمێ بۆتانم
شەبچراغێ شەبێ کوردستانم»
دیوانا جزیری هەلبەستێن مەلایێ جزیری تێدانە کو ب شێوەزارێ کورمانجینە. ڕوژهەلاتناسێ ئەڵمانی مارتین هارتمان(Martin Hartmann) ل ساڵا 1904 دیوانا جزیری ل بەرلین و هەولێر و تەهران و بەغدا و قامشلۆ چاپکرییە و وی بخوە پێشەکی بۆ نڤێسییە و د چاپا قامشلۆدا دیوانا وی ب زمانێ عەرەبی کۆمکریە. مامۆستا هەژار ژی ئەڤ دیوانە هەلبەستە ب سۆرانی شڕوڤەکریە.
$قاڵب و وەزن$
قاڵبێ هەلبەستێن جزیری ب ڕێژەیەکا زۆر غەزەلن، هەرەها تەرجیعەبەند و ڕباعینە و موەششحا ئەندەلوسی ژی هەیە.
کێشا هەلبەستێن وی ژی پتر عەرووزن.
$مەبەستا هەلبەستا وی$
دلداری و ئەڤینی.
خودێ ناسی و عیرفانی.
وەسفکرنا کوردستانێ.
پەسنا میرێ بۆتانی.
باسێن گرێدای هێڕشێن مەغۆل وتەتەرا. [1]