$دامەزراوەیەک بۆ بەرژەوەندییە باڵاکانی هەرێمی کوردستان$
#زوبێر ڕەسوڵ#
#14-01-2021#
‌دامەزراوە سیاسییەکان ئەگەرچی بنەمای سەرەکیی حوکمداریی تەندرووستن لە هەر وڵاتێکدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەندێکجار دەکەونە ژێر کاریگەریی کەسایەتی و دۆخی سیاسی و گۆڕانکارییە سیاسییەکان. زۆرجار دەگوترێت کە کێشەی سەرەکیی هەرێمی کوردستان لەوەدایە کە دامەزراوەکان نین، بەڵام ئەم تێگەیشتنە درووست نییە، چونکە دامەزراوەکان هەن، جۆرێک لە بنەمای دەستووری و سەقامگیریی سیاسیشیان هەیە، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی دامەزراوەکان لاوازن یان وەکوو پێویست ڕۆڵی خۆیان نابینن، ئەمەش هۆکاری خۆی هەیە و نامەوێت لێردا بچمە سەر وردەکارییەکانی. ئەوەی من دەمەوێت لەم بابەتەدا تیشکی بخەمە سەر ئەوەیە کە هەرێمی کوردستان بۆئەوەی بتوانێت هەڵوێست و بڕیاری سیاسیی هەبێت دەبێت پەنا بباتە بەر دامەزراوە سیاسی و یاساییەکانی. بۆ ئەم مەبەستەش زۆر گرنگە بۆ هەرێمی کوردستان دامەزراوەیەکی باڵای نیشتمانیی هەبێت کە بتوانێت بەرژەوەندییە باڵاکانی هەرێمی کوردستان بپارێزێت لە ململانێی نێوخۆی هێزە سیاسییەکاندا. پرسێکی تریش ئەوەیە کە ئەگەر لەدوای 2003 کەسایەتیی بەهێزی کاراکتەرە سیاسییەکانی کورد توانیبێتی ڕۆڵی دامەزراوەکان بگێڕێت، بەڵام ئێستا ئەم کەسایەتییانە زۆربەیان لە گۆڕەپانی سیاسی نەماون، بەگشتی پێگەی نوخبە سیاسییەکەی پێشوو لە ئێراقیشدا ڕوو لە دابەزینە، بۆیە کوردیش دەبێت لەمەودوا بنەمایەکی دامەزراوەییان هەبێت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ بەغدا.
پەرتەوازەیی بڕیاری سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا، بەتایبەت لە پرسی مامەڵەکردن لەگەڵ بەغدا و لایەنە هەرێمیەکاندا، نەک تەنیا زیانی زۆری بە پێگەی هەرێمی کوردستان گەیاندووە، بەڵکوو بە خودی لایەنە سیاسییەکانیش. بۆ نموونە کاتێک لایەنە سیاسییەکان دەیانەوێت هەڵوێستیان هەبێت لە پرسی چارەسەکردنی کێشەکانیان لەگەڵ بەغدا، ئەگەر ئەم هەڵوێستەیان لە چوارچێوەی دامودەزگایەکی فەرمیی حکومەتدا نەبێت ئەوا لەڕاستیدا ئەستەمە کاریگەریی هەبێت، چونکە دواجار لە بەرژەوەندیی پەرتەوازەیی بڕیاری سیاسیی هەرێمی کودرستان و سەرکەوتنی بەغدا یەکلا دەبێتەوە. ئەم دۆخەمان چەندین جار تێبینی کردووە کاتێک لایەنە سیاسییە کوردەکان لە بەغدا بە جیا هەوڵدەدەن پرسێک یەکلابکەنەوە بە دەگمەن وا ڕێکەوتووە ئەگەر پرسەکە لە چوارچێوەی دامەزراوەیەکی سیاسی نەبوبێت دەرەنجامێکی ئەرێنیی لێکەوتبێتەوە. هەرچەندە لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان هەندێکجار ئەو ململانێیەی خۆیان لە بەغدا وەکوو دەستکەوتێک لە هەرێمی کوردستاندا بە لایەنگرەکانیان دەفرۆشنەوە، وەکوو ئەوەی لە بەرژەوەندیی خەڵک بێت، بەڵام لە دژی بەرژەوەندیی پارتەکانی دەسەڵات، بەڵام لەڕاستیدا هەر هەڵوێستێکی پەرش و بڵاوی هێزە کوردییەکان لەدەرەوەی هەڵوێستی حکومەتی هەرێم لە بەغدا تاوەکووئێستا لە دەرەنجامدا نە لە بەرژەوەندیی خەڵک بووە، نە لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستانیش.
لەبەرانبەردا گشت ئەو هەڵوێستانەی بەغدا لەبەرانبەر هەرێمی کوردستاندا، یاخود بۆ گوشار خستنە سەر هەرێمی کوردستان بە پێچەوانەی هێزە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان، هەمیشە لە ڕێگەی دامەزراوەکانی وەکوو حکومەت و پەڕڵەمان یان دامەزراوەی یاسادانان بووە. بۆ نموونە کاتێک لە ساڵی 2010 مالیکی بودجەی هەرێمی کوردستانی بڕی و دواتریش عەبادی بەردەوامیی دا بەم سیاسەتە، ئەم دوو گوشارە لەڕاستیدا هەردووکیان هەوڵی شەخسی نەبوون، بەڵکوو لە ڕێگەی دامەزراوەی سەرۆکایەتیی ئەنجوومەنی وەزیرانی ئێراقەوە بوون. واتە هەڵوێستی کەسی و لابەلا نەبوون، بەڵکوو وەکوو بڕیاری حکومەت و هەڵوێستی حکومەتی ئێراق مامەڵەیان لەگەڵ کرا، تاوەکووئەو ئاستەی کە نە عادل عەبدولمەهدی و نە مستەفا کازمیش نەیانتوانی کۆتایی پیبهێنن؛ ئەمە لەکاتێکدایە کە خۆشیان دەزانن ئەو هەڵوێستەی حکومەتی ئێراق هەڵوێستێکی دادپەروەرانە نییە، بەڵام لەبەر ئەوەی لە چوارچێوەی دامەزراوەیەکی سەرەکیی حکومەتی ئێراقدا بووە، ئیتر بووەتە هەڵوێستی حکومەت و بڕیاری سیاسی و دەستکاریکردنیشی زەحمەت بووە.
هەڵبەت ئەمە بۆ هەرێمی کوردستانیش درووستە، تاوەکووئێستا ئەو هەوڵانەی کە لە ڕێگەی دامەزراوەکانی حکومەتی هەرێم دراون، کاریگەریی سیاسی و یاساییان بەهێزتر بووە لە هەڵوێستی لابەلا و پەرشوبڵاویی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان. هەڵبەتە لەوانەیە لایەنە سیاسییەکانی دەرەوەی دەسەڵات پاساویان ئەوەبێت کە ئەوان بەشێکیان ئۆپۆزسیۆنن، یان جیاوازییان زۆرە لەگەڵ پارتەکانی دەسەڵات؛ بەڵام لەگەڵ ئەوەش، دەکرێت گشت لایەنە سیاسییەکان لە ڕێگەی دامەزراوەی سەرۆکایەتیی هەرێم سەرەڕای جیاوازییەکانیان لەپێناو بەرژەوەندیی گشتیی هەرێمی کوردستان ئەو هەنگاوە بنێن. خۆ ناکرێت خەڵک بەهۆی بوونی جیاوازیی سیاسی هەتاسەر باجی ئەو ململانێیەی هێزە سیاسییەکان بدات. دواتر ئەگەر لایەنە سیاسییەکانی هەرێم چاوەڕێی ئەوەبن ڕۆژێک بێت هەموویان تەبا و کۆک بن لەسەر فۆرمێکی سیاسەت و حکومەتداری، ئەوا دڵنیابن ئەو ڕۆژە قەت نایەت. بۆیە لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان دەبێت چوارچێوەیەکی دامەزراوەیی بدۆزنەوە بۆ ڕێکخستنی جیاوازییە سیاسییەکانیان لە چوارچێوەی دامەزراوەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ پاراستنی بەرژەوەنییە باڵاکانی هەرێمی کوردستان. لە ئێستاشدا، سەرەرای کەموکووڕییەکان، بەڵام دامەزراوەی سەرۆکایەتیی هەرێم دەکرێت ئەو سەکۆیە بێت. بەتایبەت کەسایەتیی سەرۆکی هەرێم وەکوو کاراکتەرێکی میانڕەو کە تاڕادەیەکی باش پەیوەندیی باشی لەگەڵ گشت لایەنە سەرەکییەکانی هەرێمی کوردستاندا هەیە، دەکرێت ئەو ڕۆڵە ببینێت. هەڵبەتە ئەمەش لەبەر ڕۆشنایی ڕۆڵی ئەم دامەزراوەیە لە چەند وێستگەیەکی سیاسیی ڕووداوەکانی هەرێمی کوردستاندا کە سەرۆکایەتیی هەرێم ئەم ڕۆڵەی بینیوە، کە دەتوانین لە چەند وێستگەیەکدا ئاماژەی پێبدەین.
لەسەر ئاستی هەرێمی: لەدوای نسکۆی 16ی ئۆکتۆبەر، هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی دامەزراوەی سەرۆکایەتیی حکومەت، توانیی بە وتارێکی هێمنانە ئەو گرژیەی کە لەگەڵ بەغدا و تورکیا و ئێراندا هەبوو، خاو بکاتەوە. لە هەمان کاتدا ئەو ئابڵوقە سیاسیەی کە لەسەر هەرێمیش بوو، بەجۆریک لە جۆرەکان تێکبشکێنێت. هەڵبەتە ئەگەر ئەم هەوڵانە هەوڵی تاکە کەسی و لایەنە سیاسییەکان بووان لەدەرەوەی دامەزراوەی سەرۆکایەتیی هەرێم، ئەستەمە هیچ دەرەنجامێکی هەبووایە، چونکە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زیاتر مامەڵە لەگەڵ دامەزراوەی فەرمی دەکات وەک لەگەڵ کەسایەتی و لایەنێکی سیاسی.
لەسەر ئاستی ناوخۆ: بە هەمان شێوە تاوەکووئێستا چەندین جار دامەزراوەی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان هەوڵیداوە وەکوو سەکۆیەکی نیشتمانی لە ڕێگەی دەسپێشخەری، گرژییە ناوخۆییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی و گۆڕان تاوەکووئاستێکی باش خاوبکاتەوە؛ یان ڕێکخستنی کۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێم لەسەر پرسە ستراتیجی و هەستیارەکاندا.
لە ئاستی نێودەوڵەتی: وێستگەیەکی دیکەی کاریگەریی سەرۆکایەتیی هەرێمی، چەند مانگێک پێش ئێستا بوو، کاتێک پەڕڵەمانی ئێراق بەبێ ئامادەبوونی پەڕڵەمانتارانی کورد یاسای کوورتهێنانی بودجەی تێپەڕاند و ئەوەش کاردانەوەی بەرپرسانی باڵای هەرێمی کوردستانی لێکەوتەوە. ئەمەش وایکرد گشت هێزە کوردییەکان لە پەڕڵەمانی ئێراق کاردانەوەیان هەبێت. کە دواجار لە ڕێگەی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان هەڵوێستی فەرمیی حکومەتی هەرێمی لێکەوتەوە؛ بەتایەبت کاتێک سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە ڕاستەوخۆ داوای لە نەتەوە یەکگرتووەکان کرد کە ڕۆلی سەرەکیی هەبێت لەم پرسە. تاوەکووئەو ئاستەی جینین پلاسخارت، نوێنەری تایبەتی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئێراق لە ڕاپۆرتی ڕێکخراوەکە لەبارەی دوایین پێشهاتەکانی ئێراق ڕاستەوخۆ ئاماژە بەو پرسە بکات وەکوو پرسێکی هەستیار لە ئێراقدا. هەڵبەتە ئەگەر ئەم پرسە کۆدەنگیی گشت لایەنەکانی لەسەر نەبوایە و لە ڕێگەی دامەزراوەیەکی فەرمیی حکومەتی هەرێم داوا لە نەتەوە یەکگرتووەکان نەکرابووایە، ئەستەم بوو ببێتە پرسێکی سەرەکی لە ئەجێندای نوێنەری سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئێراق؛ بۆیە لایەنە سیاسییەکانی کورد دەبێت لەو ڕاستییە تێبگەن ئەگەر هەموو پرسێک ببەستنەوە بە بەرژەوەندییە تەسک و جیاوازەکانی خۆیان، ئەوە ناتوانرێت هیچ دەستکەوتێکی گەورە بەدەستبهێنرێت.
بە درێژایی مێژووی سیاسیی کورد، هەمیشە خاڵی لاوازی هێزە کوردییەکان ئەوە بووە کە نەیانتوانیوە چوارچێوەیەکی هاوبەشیان هەبێت بۆ درووستکردنی بڕیاری سیاسی. ئێستاش دوای ئەم هەموو ئەزموونە سیاسییە، هەمان ئەو کێشەیە خەریکە ڕەنجی ئەزموونێک بەهەدەرە دەدات. بۆیە درووستکردنی ئەم ناوەندە پێویستییەکی سیاسییە کە دەکرێت لە چوارچێوەی حکومەتی هەرێم بێت، بۆئەوەی پێگەیەکی فەرمیی هەبێت و دانپێدانانێکی سیاسیی یاسایی بە بڕیارەکان ببەخشێت، هەڵبەتە پێشتریش هەوڵی درووستکردنی ناوەندێکی بڕیاری لەو شێوەیە دراوە، بەڵام لە چوارچێوەی حکومەتێکی فەرمیی دانپێدانراو نەبووە. لەڕاستیدا پێگەی هەرێمی کوردستان بەرگەی ئەو هەموو ململانێ ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەی کە لە ناوچەکە و ئێراقدا هەیە ناگرێت، ئەگەر کورد ناوماڵی خۆی کۆنەکاتەوە ڕێکنەکەوێت لەسەر هەندێک پرسی نیشتمانی، نەک تەنیا بۆ هەرێمی کوردستان، بەڵکوو بۆ بەشەکانی دیکەی دەرەوەی هەرێمی کوردستانیش.
ئەمە جگە لەوەی بوونی ئەم دامەزراوەیە دەتوانێت هاوسەنگییەک درووستبکات هەم لەنێوان دامەزراوە سیاسی و یاساییەکانی تردا، هەمیش لەنێوان هێزە سیاسییەکانی هەرێمدا. ئەگەر لە ڕابردوو دامەزراوەکان نەیانتوانیبێت ئەو ڕۆڵە بگێڕن لە پرسە ناوخۆییەکانی هەرێمدا، دەکرێت لە ئێستاوە کاری بۆ بکرێت و دەرفەتیش لەبارە. ئەم هەوڵە دەکرێت جۆرێک لە سەقامگیری بۆ بڕیاری سیاسی و دۆخی سیاسیی هەرێمی کوردستانیش درووستبکات، کە دواجار لە خزمەتی بەرژەوەندییە باڵاکانی هەرێمی کوردستان بێت.
[1]