BER BI ENÎYEKA REWŞENBÎRÎ YA SÛRÎYAYÎ VE, JI BO JINÛVEAVAKIRINA HIŞMENDÎ Û NASNAMEYA NIŞTIMANÎ,
BEŞAR EBÛD
Wergera ji zimanê erebî: #Kendal Cûdî#
Eger em karibin rewşenbîrîyê wekî çavkanîya hemû guhartinên di civakê da pênase bikin, nexwe wê demê em nîqaş nakin dema ku em balê dikişînin ser bingeha pirsgirêkên me yên li Sûrîyayê em tê da dijîn, ji ber hebûna alozîyeka kûr a rewşenbîrî ne tenê di nava rewşenbîrên rêjîmê da, lê belê di nava alîgirên şoreşê û yên ku li gel şoreşê sekînin da jî. Mirov dikare bibêje ku hema hema bibêje li tevahîya Sûrîyayê çi ji alîyê dîtinê an jî ji alîyê bandora li ser zanebûna komî da, nîşaneyên valabûnê dîyar dibin. Ev alozî ji alîyê qalîteya ramana ku tê pêşkêşkirin nîşan didin, her wiha balê dikişîne ser kêmbandora rewşenbîrê niştimanî li ser bûyerên ku çêdibin û qad li pêşîya kesên ku dixwazin pirsgirêkê kûrtir bikin û civakê parçe bikin, vedibe. Di encamê da, êdî gel zêde bawerîya xwe bi elîtên heyî yên di qada hizirî da, naîne.
Civaknasê amerîkayî Louis Coser rewşenbîr wekî hebûneka berhemdar ku dikare nakokîyan di civakê da bibîne û di heman demê da banga bêbandorkirina wan nakokîyan û paşguh dike, li ser esasê desthilatdarîya xwe ya rexnegirî, pênase dike. Li gorî vê yekê, em pêşîya du beşên sereke yên xebatên rewşenbîrî da ne: Hilberîna afirînerîyê bi dîtina venasînîya hişk a giştî û berfireh û piştra avakirina xîtabeka giştî ku banga çareserkirina pirsgirêkên neheqî û newekhevîyê dike û kêmasîyên civakê û desthilatdarîyê eşkere bike û ji bo sererastkirina van kêmasîyan kar bike
Tiştê herî giring ku şoreşa Sûrîyayê di deh salên xwe yên dawî da afirandiye, ceribandina çîna xwe ya rewşenbîrî ye û têkçûna rola wê ya sereke di fêmkirina guhartinên şoreşê da eşkere kir. Lewra, gelek rewşenbîran an berê xwe dane dûrxistina ji hevalan an ji xwe di ser gel ra dibînin, an jî bi awayekî tam xwe dûrî dozên exlaqî û parastinê dikin, wekî ku di komkujîya Cindirêsê da çêbûye, dema ku komên terorîst ên ji dagîrkerîya Tirkîyayê ra piştgirî digirtin 4 kurdên sûrîyayî ji ber ku tenê dixwazin bi agirê Newrozê şa bibin, ew qetilkirin. Bêyî ku rewşenbîr bikevin tevgerê, da ku nêrîneka giştî ya niştimanî ava bikin ku vê kiryarê şermezar bikin û banga cezakirina sûcdaran bikin û yên li pişt wan disekinin. Rewşenbîrê sûrîyayî bi awayekî giştî tuneye. An ew bi projeya xwe ya rewşenbîrî ya kesayetî ve mijûl e, an jî li gorî îdyolojîyeka teng an jî mezhebê an jî neteweperestîyê, ber bi alîyekî siyasî ve çûye.
Eger em derbarê awayê afirînerîya ku nexşeya rewşenbîrîyê li Sûrîyayê piştî sala 2011an afirandiye pirs bikin, an jî çend kes bi nêrînên “rewşenbîrên niştimanî” bandor bûne , em ê bê hêvî bibin. Lewra, tu xîtabên yekpar ên ku hemû gelê Sûrîyayê bîne gel hev, tuneye û tevlihevî di nêrîn û analîzeyê da heye. Her wiha, serî li bijardeya felçkirinê û nîqaşên rewşenbîrî bi rêya sazîyên ragihandinê yên ku ji alîyên derve ve têne fînansekirin ku tu bandor li ser rastîya Sûrîyayê ne ji alîyê bandora ku tê xwestin û ne jî di alîyê tevlêbûna girseya gel da, tu bandor nehîşt. Di encamê da, qad li pêşîya xîtabên nefretê û populîzmên berbelav hat vekirin, ku ji ber vê yekê nezanî di nava gel da, zêde bû.
A ku rewş xerabtir kir jî, derbasbûna rewşenbîrê sûrîyayî ya nava lîstoka opozîsyona siyasî da, ku ji ber lawazîya pisporîya siyasî, êdî bû wekî balindayekî ku baskên wî şikestî, ne dikare bifire û ne jî dikare wekî tê xwestin bimeşe. Her wiha, di nava rasteqînîya siyasî û radestbûna xwe li hemberî siyaseta ku tê xwestin û di navbera pîşeya xwe ya sembolîk a li ser esasê rexne û rûbirûbûnê û nêrîna xwe ya pêşketin, reform û ronakbîrîyê da, winda bûye.
Lewra, divê em li xwe mukir werin ku şoreşê tu rewşenbîrên ku dikarin zanebûneka komî ya niştimanî ya giştî ava bikin, çênekir. Sûrîya, wekî ku di rêwîtîya salên dawî da eşkere bû, welatekî pircivak e, ne tekcivak e û hizira tevlîbûna niştimanî ji tevlîbûna nava mezbehî, an jî etnîkî an jî partîtî, pir lawaz e. Her wiha, derbarê nirxê hevbeş ku me di sala 2011an da, ji xwe ra xeyal dikir, rastîyê tekez kir ku ew ji bo hemû gelê Sûrîyayê ne yek e. Dibe ku ev yek ji sedemên ku rewşenbîrîya organîk li ser asta niştimanî hebûneka xwe ya girîng tune be. Ji ber ku hawirdora Sûrîyayê ne wekî hev in û rewşenbîr ku wekî afirînerê raya giştî ye, nikarîbûn di têkbirina vê cudahîyê da kûr bibe, ku li ser vî esasî xîtabekî niştimanî pêşkêş bike û bandora xwe li çîneka mezin a gelê Sûrîyayê bike.
Şopdarê tevgera rewşenbîrî ya Sûrîyayê pêwîst nake ku kedeka mezin bide da ku zanibe tu helwesteka yekalî ku hemû rewşenbîrên Sûrîyayê bîne gel hev tuneye û piranîya projeyên “ronakbîrîyê” eger navlêkirin rast be, hemû pêkhateyan di nav xwe da nahewîne. Ev yek dîyar dike ku rewşenbîr heta niha “girêdayî” mezheb an jî partîya xwe ye. Ji ber vê yekê, em li pêşîya kêmasîyeka mezin di yek ji dîyarkerên herî giring ên rewşenbîrîyê da ne, rewşenbîrî têgeheka kûr e û di wateya xwe ya berfireh da sînorê alîgirîyên neniştimanî derbas dike.
Li ser vî esasî, em dikarin bibêjin ku şoreşê du cureyên ji rewşenbîrên sûrîyayî afirandin; yek vegerîya qada xwe ya destpêkê û civaka xwe ya teng û xîtaba wî daket asta gelêrî. Rewşenbîrê duyem jî ku xema niştimanî ya giştî bi xwe ra rakiriye, di sînorê koma xwe ya elîtîst ku xîtabê wî çend kesan derbas nake, maye. Gelê Sûrîyayê bi awayekî aqilane ev yek fêm kir, lewra li rewşenbîran wekî ku ev pîşeyê li ser esasê berjewendîyên koma xwe ya teng digirtin dest, dinêre, ne ji ber ku ew çîneka taybet ya giştî ye ku li ser esasê xema giştî, bi rewşenbîrîyê mijûl e.
Ez vê jî bipirsim: Gelo çima enîyeka me ya rewşenbîrî ya niştîmanî tuneye ku bikare rewşenbîran derxe pêş ku karibin pêşengîya tevaya gelê Sûrîyayê bikin, mîna Montesquieu, Voltaire û Rousseau yên ku kolanên Fransayê dijî xwedîtîya mutleq har kirin? Çima şoreşa Sûrîyayê kesayetên wiha berhem nedan mîna Emile Zola yê ku li dawiya sedsala 19an li gel komek rewşenbîrên nû yên fransiz ra berevanî di ber leşekerê fransiz yê bi eslê xwe cihû ye, Alfirêd Dirîvos berevanî kir, her wiha Zola bi gotina xwe ya navdar “ez tawanbar dikim” karîbû gendelîya desthilata komara sêyem eşkere bike û paşê Dirîvos bêrî derxist? Gelo niha sûrîyayî ne bi hacet in ku enîyeka pêşverû û hinên wekî Emile Zola çêbikin?
Çima rewşenbîrê sûrîyayî nikare bi qasî oldarekî bandorê bike? Ma rewşenbîr ji wî oldarê ku tenê xwe dispêre bûyerên dîrokê bihtire ne serwextî ziman û çanda vê dewranê ye? Naxwe, çima yê rewşenbîr nikare bandorê bike û xelk li dora şêx û oldaran kom dibin? Çima rewşenbîrekî ku xelk xwe bidin dora wî li cem me nîne, weke wî weke mele, hunermend û kesên ku falan vedikin? Gelo çareserîya vê alozîyê ku her roj zêde dibe û astengîyên ku civaka sûrîyayî rûbirûyî wan e, çi ye?
Ev pirs me digihînin wê yekê ku em bibêjin, divê rewşenbîrên sûrîyayî bibin xwedî nêrîneka hevbeş li ser pirsgirêkên ku van çend salên dawî derketin holê. Ango ne pêkan e ku çareserîya pirsgirêkên 2023yan li gor zihnîyeta 2011an be. Ji ber ku guherînên ku di gewhera civakê da çêbûn, jîyana hemwelatîyan di hemû waran da guhart; û berî ku bersiv ji wan ra were dayîn divê baş bên xwendin û fêmkirin.
A herî xirab di rewşa Sûrîyayê ya niha da, ew e ku tu asoyên çareserîyê nînin. Guhartinên ku di zihnîyeta giştî da çêdibin mirov nîgeran dikin û tu hêvîyê bi pêşerojeka nû nadin. Xelk ji bilî ku ji jîyana xwe nerazî ne, li ser siberoja xwe jî ditirsin. Lewra tevî vê tirsê pêşengên raya giştî jî xwedî nêrînên tevlihev in û ji her kesî ra xuya ye ku ya pêwîst ew e ku ew li ber lîstokên desthilata siyasî û dabûnerîten neyînî yên civakê, xwedî rol û helwest bin.
Dibe ku ji ber parçebûna Sûrîyayê ya halê hazir, rewşenbîr jî parçe ne û ne li ser nêrînekê ne. Lê heger em ji hêleka din ve lê binêrin, dibe ku ev parçebûn bihêle ku bêhtir bi pirsyarîya xwe rabin ku li ser esasinên nû ji nû ve zihnîyet û raya giştî her wiha netewperwerîyê ava bikin.
Gelê Sûrîyayê ji berê ve û heta niha êşa desthilata siyasî ya serwer dikişîne. Her wiha ji ber rikberîya siyasî ya li dij vê desthilatê azaran dikşîne, jixwe dabûnerîtên kevn jî vê êşê zêde dikin. Gerek e ev hemû ji rewşenbîran ra bibe motîv ku rola xwe bizanin û van şaşîtîyan eşkere bikin, wan çareser bikin û dûrî parçbûna fikirî, siyasî û cografî, hêvîyêkê bi mirovan ra çêbikin.
Xelasîya gelê Sûrîyayê ji vê tevlihevîyê di wê yekê da ye ku enîyeka rewşenbîrî ya rexnker hebe ku bikare xwedî bandor be û li hember parçebûnên ku desthilata siyasî wan çêdike, rabe. Enîyeka wiha ku bibe bingeh ji bo peydabûna kadirekî rewşenbîrî yê xwegir û yê ku endamên wê enîyê digihîne hev niştîmanperwerî û pêşxistin û geşkirina şaristanîya mirovî be. Ev, yek ji bingeh û pîvanên karê rewşenbîrî yê niştimanperwer yê herî giring e ku di van çend salên borî da me ji dest dabû.[1]