خاتوو خورشید کچی شێخ مارفی(کەولوس) و لە ساداتی"تەرراتەوەن" بووە. چەپۆکی ڕۆژگار ماڵی باوکی خاتوو خۆرەشیدی فرێ داوەتە شاری "سنە". خاتوو خۆرەشید بە مناڵی لە لای "فاتیمە خانی" ئەردەڵانی مەشهوور نراوەتە بەر خوێندن، وە لە فارسیدا مۆنتەها دەرەجەی قودرەت بووە. پایەی مەعلووماتیشی لە عیلمی "نحو" صرف" و "بەیان" و منطق" و "عاقید" دا زۆر بووە. خوو ڕەوشتێکی بە زووانی فارسی تصنیف کردووە کە ناوی "تربیەی مادران ایندە" لە کتێبەکەی خۆیدا بۆ پارستنی ساوا و بە خێو کردنی منال دەستوورێکی داناوە کە بە بۆچوونی زۆر لێکۆڵێنەوەر لە ئاستێکی بەرزدایە وە پێیان وایە کە مەگەر کەسێک دوکتۆرای تەربیەی بێت بتوانێت کتێبێکی ئاواها بنووسێت.وە دیوانێکی لە پاش خۆی بە جێ ماوە زۆر لە دیوانی "مەستوورە کوردستانی" مەشهوور و جووانتر و بەرزترە، بەڵام چوونکە خاتوو خۆرەشید لە ناو عەشایر دا دەورەی ژیانی بە سەر بردووە بڵاو نەبووەتەوە. وە لە عیلمی قاڵی بافی یان قاڵی تەنین و "دیزاین" بۆ نەقشی قاڵی کە پێ دەڵێن "تەوەن گەری" یەکەمین ئۆستادی زەمانەی خۆی بووە، تەنانەت چەند نەخشێکی لە قاڵیدا کە بە بیری خۆی درووستی کردووە وە ناوی ناون "خۆرەشیدی" ئێستەش لە ناو تەوەن گەرەکانی ئێران و کوردستان بە بە هەمان ناو ناسراوە.
شاعیرێک کە زۆر زولمی لێ چوو، هەژاری پشتی شکاند و نەیتوانی خۆی بناسینێت بە کۆمەڵگای کوردی کۆمەڵێک هۆکار بوو بە دەلیل کە خاتوو خورشید نەیتوانی خۆی وەک خۆی بە کۆمەڵگای بناسینیت،
خاتوو خورشید خەڵکی ئاوای پیرانە کۆن (لادێەک سەر بە شاری مەریوان) ڕەنگە ئەگەر خاتوو خورشید کچە ئاغا بووایه، ئیستە وەک مەستوورەی ئەردەڵان باسیان بکردایه، هەڵبەت خاتوو خورشید لە هونەری قاڵی چنین دا لە هەمووی ئیران دا ناوبانگی هەیە و لە قالی چنین دا تەرحێک هەیە بە ناو، تەرحی خورشیدی کە خاتوو خورشید دروست کەری بووه، و کتێبێکی لە سەر تەربیتی منداڵ نووسیوه.
شایانی باسە کە خاتوو خورشید لە سەردەمی مەستوورە خانی ئەردەلان دا ژیاوە.
مامۆستا قانیع لە سەر پێنج خشتەکی یکی خاتوو خورشید شیعری گووتووە
کە ئەمە دەقی، پێنج خشتەکیەکە.
کچ کە کەوتە چواردەساڵه، هەر کوری لاوی ئەوێ
پەرچەمی چین چین و لوول و ئەگریجەی خاوی ئەوێ
پەلکەیی شۆڕ و درێژ و زۆلفی قرتاوی ئەوێ
هێندە کچ بێ تەجرەبە سووراو و سپیاوی ئەوێ
مێخەک و عەتر و بخور و سێوی نەخشاوی ئەوێ
بێ ئەوەی ئێشێ بکا،خاو و خلیچک و مانووە
بۆ وەڵامی دایک و بابی، پڕ بەهانە و بیانووە
دەوریەی کۆڵانان و حەسحەسی سەر خانووە
بیر لەوە ناکاتەوە ساڵێکی تر کەیبانووە
دائیما سەیر و سەفا و بەزم و شەو ڕاوی ئەوێ
قەت دڵی ڕاناچڵەکێ بێژی لای پیاو تاڵ ئەبم
بەینێ تر مەسئوولی تەربیەی منداڵ ئەبم
دەستەپاچەی ناو ژنان و بێ بەها و بێحاڵ ئەبم
ناڵێ من بەینیکی تر، کۆیخا و سەرۆکی ماڵ ئەبم
ئەو کەسانەی وا سەرۆکن،عەقڵی گونجاوی ئەوێ
دائیما هەر هەوڵ ئەدا بۆ تەوق و گوڵ بیدا لە سەر
دەرکی لێ قایم بکەی سەر لە کون دێنێتە دەر
هەر خەریکی هیچ و پوچ و ئێشی بێ جێگە و سەمەر
هەر ئەڵێ بە خوا کراسی سوور نەبێ نایکەمە بەر
ژێر چەناخە و کرمەک و گوارە و کلی چاوی ئەوێ
زۆر کچی وامان هەیە ئایا لە دێ یا خود لە شار
سەیر ئەکەی چەن شۆخ و شەنگە جوانە وەک دەنکی هەنار
خاوەنی زانین و بیر و کانی نامووس و ویقار
هەندێکیش دڵ مردەیە و ژیرە لە سەر هەر ئیش و کار
تف لە زەوق و برق ئەکات و شۆرەت و ناوی ئەوێ
رۆژ لە ڕۆژ ئیشکەرتر و زاناتر و پڕ خێر ئەبێ
بۆ جوانیش دەم بە دەم هەروەک گوڵی زەنوێر ئەبێ
دەربەسی شوو نایە ئایا زوو ئەبێ یا دێر ئەبێ
هەر تەماشای دەستی دایکی خۆ ئەکا تا فێر ئەبێ
پاش هەموو عەقڵ و شعوورێ خزمەتی پیاوی ئەوێ
هەوڵ ئەدا بۆ پیاوی ژیر و تێگەشتوو و خوێندەوار
چابوک و بێ فیز و ئێش کەر، کاسبێکی بێ دەمار
دوژمنی قڕکا بە نرکە هەر وەکوو شێری شکار
نانواڕێ بۆ کورێکی قنج و قێت و مشکی لار
پیاوێکی پر هۆش و بێر و، خاوەنی ناوی ئەوێ
نانواڕێ بۆ یەکێکی سەرسەری و بێ ئێش و کار
نایەوێ گەنجی تەمەڵ بێ و دەس سپی بێ و زار و خوار
یاخۆ مایل بێ بە ئارەق یا حەشیشە یا قومار
نایەوی مێردی گەزەندە و پێس بێ هەر وەکو کوێرە مار
کاسبێکی گورج و گوڵ و بێ بەن و باوی ئەوێ
ئەی کچم ئامان بفامە ئابروی خۆت بۆ ئەبێ
بۆ بە ناحەقە خۆت لە پێش چاوی هەموو گەنجێ ئەخەی ؟
دەوری تێ کۆشینە ئەمرۆ تۆش وەرە تێکۆشە دەی
سەیری خۆرەشید کە کچم،ئەمجا ئەزانی چی ئەکەی
چون حەیا و نامووسی خۆی و هۆزی فەوتاوی ئەوی