Destpêkeka Şexsî bo Ciwaniyê û Helbesta Wê
#Yehya Omerî#
Çend roj berê gava bi hevalek xwe re li ser vê nivîsê diaxivîm, ev gotin ji devê min derket. Di mijara afirîneriyê de cewhereka zêde ya ciwaniyê heye, lê belê ew cewher bi min re nîne ku wê bi şiklekî fesîh îfade bikim. Ev demeka ne zêde ye ku şa’ir im, xwe şa’ir dibînim û êdî bi saya serê çend risteyên qenc, civata me jî me’meleya şa’iran li min dike. Mala we ava, her hebin. Lê belê demeka dirêjtir e ku têkiliya min a li gel nivîsê axlebe bi lêkirina helbestê re çêbûye, ji lewre çi gava hewl didim berê xwe bidim pexşanê, dibînim ku rengên helbestê pijiqiye metnê û tişta dil dikim bêjim nehatiye cih an jî bi ber bayê xumamiyê ketiye û çûye.
Ez di helbestê de ji tîrbûn û xumamiyê, di pexşanê, xasma di cerebeyê de ji sadebûn û rewaniyê hez dikim. Di ya ewil de derdê min ew e wekî mit bim, ya di dil de bêşerh beyan nekim, lê belê di ya duyem de divêm sivik, fambar û sakar bim. Mesele tev ev e! Dibêjim qey ev problem ji kêmnivîsandinê û ji tirsa xerabnivîsînê tê, ku nahêle ez bi dizî be jî bo xwe binivîsim. Çare ew e ku zêdetir binivîsim, dehfikên ku li ber xwe datînim dîsa bi destên xwe xera bikim. Lewre niha biryar e wekî dev ji van tebî’etan berdim û carê li vê qorziyê hindek tiştan li bêjingê bixim. Îro ez dê li ser ciwaniyê û rezerva zêde ya afrîneriya tê de çend gotinan binivîsim ku ji dîtin, xwendin û tecrubeyên min bi xwe der bûne.
Her kesê biemir, çi şa’ir be çi xwîner be hez dike şîretan li ciwanên şa’ir bike, berê wan bide cihnan û heke zêde zêde jixwe razî be, bi handan û pêşniyazên xwe wan bişibîne xwe, bi kêmanî bike ku berê helbesta şa’irê ciwan, li ya wî be. Ev yek bi rêya edîtkirina berhemên wan jî tê kirin helbet. Bi dîtina min du sedemên vê hene, bes ez ê yekê tenê binivîsim, ya din bila mamika Sfenksî be. Li gor şîretkiroxan, ciwan xeşîm û nezan in, belkî bo dîtina rêya çak kor in. Loma pêdivî bi perwerdekirinê, handanê heye. Di vir de çu tiştek nelirê nîne. Problem ew e ku li gel vê perwerdekirinê şa’irê em bêjin hoste, bi şiklekî poetîkaya xwe li ser ya şa’irê ciwan zal dike, li şûna ku li gor poetîkaya wî taybetmendiyên ku dikarin bibin xweseriya helbesta wî, pê bide naskirin, ew metna xwe, poetîkaya xwe wekî nimûne datîne pêş. Mixabin şa’irê ciwan gelek caran bi ber vî bayî ketine/dikevin. Di heman demê de ev yek şexsiyeta şa’irê ciwan û afrîneriya wî piştguh dike û nahêle zû bi ser rêya xwe ve bibe. Halbukî dewra ciwaniyê, ew dewr e ku mirov tê de ji xwe re li nasnameyekê, li poetîkayekê digere sewa ku xweser û cûda bin ji yên din.
Lê belê tê jibîrkirin ku ciwanî bi xwe xwedî rezerveka muezzem ya afrîneriyê ye. Û her ew xeşîmî ye ku dikare bi çav û dilekî vekirîtir li afirandinê bixebite. Ciwanî dînamîk e û troykaya vê afrîneriyê her ji wê xeşîmiyê tê ku guhnedêr, bimeraq û bêtirs e di warê ceribînên nû, derketina çiyayên qedexe de Ev wêrekî di helbesta şa’irên ciwan de sedema lîrîzma zêde jî rave dike bi min. Hestên dilînî, coş û melankoliya evîne û acizî tev bi kêrî lîrîzmê tên. Anku lîrîzm ji van hemûyan pêk tê. Bêhntengiya ku di bin van mijaran tevan de dixuyê jî bi min bi xeşîmiyê re eleqedar e. Yê xeşîm bêsebeb agresîf e carna. Hin deman ev agresîfî wekî îtirazeka poetîk li miqabil helbestên heyî xwe nîşan dide. Di helbestan de aşkera dibe ev yek, dengê gurr û lezgîniya ku di helbestê de em hest pê dikin, bi wê re eleqedar e.
Ez di helbestê de jixwebawer bûm, wê demê hêj çu sermiyanê min ê poetîk/weşandî tunebû. Niha dikarim bibêjim ku ew şiklekî min ê îtirazê bû, baş an jî xerab wisa bûm. Xwebaweriya di nivîsîna helbestê de bo ciwanan, bi kêmanî bo min nebûye piştgir ku di warên din de sermerselê di pexşanê de, gotina xwe bibêjim, bi kêmanî min di xwe re nedîtiye an jî culhet nekiriye ku li ser helbesta xwe û ya hevalên xwe biaxivim, binivîsim. Rast bêjim, li van deran xwe rehet hîs nakim. Wek yekî ji derve bim, bi dengekî nizm kêm caran. Divêyabû ji zû ve em li ser vê biaxiviyan tew.
Xaleka din a balkêş di vê meselê de heye ku civata me ya edebî, bo yên xwedanemir dibêjim, gelek caran xemsar in bo pêşwazîkirina ciwanan. Di civakeka wiha de, ku jixwe bi tenê komikek biçûk bi van xeman radibe, ev sersarî ne normal e. Sedem jî wekî gelek tiştan di bîrbiriya me ya polîtîk de ye ku em bi rêya tercîhên bo nimûne di neqandina weşanxaneyan de li miqabil hev pozîsyonan zeft dikin. Ev nîşana wê yekê ye bê tercîhên me yên edebî çendî angajeyî sekna me ya polîtîk in. Berî her kesî ev dubendî diviyabû di nav edîban de nebûya halbukî. Bi heman şiklî civatê zêde rê nedaye ku ew biaxivin, heta carna bêhnteng in ji ber axaftin an şiroveyên wan.
Berhemên ewil yên gelek şa’iran bi nimûneyên helbestên serkeftî tên naskirin. Gelekên wan paşê nekarîn ji siya wan helbestan derkevin an jî di bîra edebî de her bi wan helbestan man. Di ş’ira cîhanê de şa’irên wekî Rimbaud, Comte de Lautreamont, Mayakovski, Ferrûxzad, şahberhemên xwe di ciwaniyê de nivîsîn û her di ciwaniya xwe de man. Bizavên helbestê yên wekî dadaîzm, surrealîzm, îmajîzm ji teref ciwanan ve tên sazkirin ku helbesta modern li ser milê wan teşe girt. Tesîra van herduyên dawî îro jî di helbesta cîhanê de berdewam e. Şa’irên wan berdewam tên xwendin, wergerandin, nîqaşkirin. Di helbesta me de jî navên wek Kawa Nemir, Rênas Jiyan, Osman Mehmed, Ferîd Xan, Lal Laleş, Gulîzer, di temenên ciwan de bi helbestên mezin dest bi helbestkariya xwe kirine. Helbestên vê dewrê paşê dibe bazeberek ku divê jê biborin. Bo nimûne bi kêmanî bo her sê navê ewil ez dikarim bibêjim ku herçend piştre jî helbestên xweş lê kirin, lê belê çi gava berê xwe bidim helbesta wan, pirtûka wan a ewil tê ber destê min. Ew şiyan û qeweta van helbestkaran hebû ku hêj di berhema ewil de dengekî bo xwe çêkin. Divê li xwe mikur werim ku di destpêkê de vî dengê xurt di destpêka şa’irtiyê li aliyekî bi hawara min ve dihat wekî ez di zimanê me de nimûneyên helbesteka serkeftî nas bikim, lê belê wan ez ditirsandim jî. Belê paşê xeşîmî bi hawara min ve hat, bêyî ku zêde bitirsim û xema kêmketinê bikişînim, min nivîsî. Di xwezaya vê xeşîmiyê de lîrîzmeka barbar heye ku tehmeka cuda dide helbestê. Mebest ji barbariyê ew e ku lîrîzma wê dewrê xam e hêj û hêj nehatiye sîqalkirin. Paşê, dem û tecrubeyên ewil yên weşandina berheman vê yekê hînî mirov dikin.
Di dîwana min a ewil Anatomiya Demsalên Zer de, bo nimûne lîrîzmeka bi vî rengî hebû û niha hest pê dikim ku çendî ku ez bi xebata zêde ya guherîn û çakkirina helbestê hisiyam, min ew lîrîzm ji dest da. Ez dibêm bo şa’irekî jidestdana lîrîzmê ne baş e. Helbet kêmbûn an jî nemana lîrîzmê nayê wê me’nê ku şa’ir ji qidûm ketiye, na, ne wisa ye. Pir pir berê helbesta wî ketiye devereka din. Li ba min jî wisa bû, niha hewl didim piçekî ji wê lîrîzma xeşîm li xwe vegerînim. Hin deman, gava li nîşeyên xwe yên kevn rast têm, ecêbmayî dimînim bê çawa lîrîk bûme û min bo helbestên baş, me’zemeyên baş kom kirine. Me’zemeyên baş mixabin her dem têrê nake ku helbesteka baş derkeve holê. Bo vê yekê, bername û kompozisyoneka baş ya xebata poetîk divê.
Hinek şa’ir hene di ciwantiyê de û di kaltiye de her baş dinivisin, ev ne tenê ji ber şiyana zêde ye, lê belê ev ji ber xîreta zêde ye jî ku bênavber, bi inyad li pey helbesteka baş in, dixwînin, guhdar dikin, digerin. Ji zû ve ye qanih bûme ku bo helbesteka baş ligel şiyana biçûk, xebata zêde, pêdivî bi geryan û tecrubeyên heyatê dibîne, ku îro ro ew li her derê kêm e. Ka em bifikirin, yekî bi kêmanî şahidiya şerekî nekiribe dê çawa karibe helbesta wê binivîse? Jê zêdetir, dê çawa karibe xeyal bike ku yên di şerî de dimirin xewnên xwe yên zindî, gulên xwe yên tî hene? Ji şahidiyê mebesta min ne ew e ku yek ilhes di şer de be; xwendin, guhdarkirin û dîmenên şer jî tecrubeyekê çêdikin. An jî bi heman şiklî şa’irek ku bo carekê be jî bi evînê û cudahiyê neketibe dê çawa li ser van meselan binivîse?
Têbinî:
(1) Di hindek çîrokên folklorî de çiya cihên qedexe ne ku leheng divê ebeden bi stara wê nekeve.[1]