AWIR'EK LI SER WÊJEYA K'URDÎ
Aziz Mamoyan.
Wek ku hemû gelên cîhanê, wisa jî gelê #kurd# xwedî şaristanî, çand û kevneşopîya xwe ya net’ewî ye…
Divê bibêjim, ku ez p’eyva ‘çand’ li vira bi wat’eya wê ya berfireh va bi k’ar tînim, bi hemû şax û têgînên wê va. Lewra ku bi bingeha xwe ya destpêkî va ziman û wêje, û, her weha, huner, bi şaxên xwe yên cuda va (awazhunerî/mûzîk, wênegerî û yên dinê), wêjeya zarkî (zargotin) û stranbêjî, r’abûn-r’ûniştina gelêrî a r’ojane û kevneşopîyên gel bi t’omerîya xwe va hema naver’oka çandê bi xwe ne... Hema bi van hemûyan va her net’ewek dibe xwedîya şaristanîyeke xweser û ciyawaz, ya ku wê ji gel û net’ewên dinê cuda dike.
Û bi demê r’a her net’ewek dem bi dem paşva, berbi paşer’oja xwe va dizivir’e, awair’ekî davêje ser wê, dixwaze r’êya xwe ya bihûrî binirxîne, derxe zanebûnê, û bi wî awahî bi r’êya şaristanîya xwe hebûna xwe, wek net’ew, wat’edar bike. Û hema gelên cînar jî hev bi van ciyawazî û t’aybetmendîyan dinirxînin, dinasînin û qîmet dikin.
Û di vî warî da, wêje, wek şaxekî çanda net’ewî, di karê wat’edarkirina şaristanîya her net’ewekê da cîyekî xwe yê t’aybet heye.
Helbet, her çiqas têrmîna ‘wêje’ bi giştî tê wat’eya “berhemên nivîskî” (yên wek: “wêjeya zanistî”, “wêjeya stêrkzanîyê”, “wêjeya bijîşkîyê”, “wêjeya dîrokzanîyê” û yên dinê), lê dîsa jî di nava civaka xwendevan da, dema dibêjin: ‘wêje’, mabest berhemên wêjeyî ne: r’oman, helbest, ç’îr’ok, pîês, poêm, novêl, êssê, û yên dinê. Û ev p’eyva hema bi vê wat’eyê jî di nava civaka xwendevan da hatye p’ejirandin û cîyê xwe girtye...
Eger di nava wan gelên cîhanê da, yên ku xwedî paşeroj û kevneşopîyeke wêjeyî ya dewlemend in, di nava van hemû “wêjeyan” da eva dawîyê (r’oman, helbest, ç’îr’ok, pîês ...) navê xwe heye. Mînak, di nava înglîzan da ji vê wêjeyê r’a dibêjin: “imaginative literature”, an “belletristic literature”, di nava r’ûsan da – “художественная литература”, di nava almanan da – “Die schöngeistige Literatur”, an “die schöne Literatur”, di nava firansûzan da – “belles-lettres”. Ango, ev wêjeya navê xwe yê cuda heye, ya ku wê ji wêjeyên dinê cuda dike. Di nava wêjehez û wêjevanên k’urdên Sovêtê da ji bo vê tîgînê têrmîna “edebyet/wêjeya bedewetîyê” hatye bik’aranîn (eger mirov vê û têrmîna almanî ya “Die schöngeistige Literatur” an “die schöne Literatur” hemberî hev bike, dê dîmenekî balk’êş derê holê!) ... Û, eger mirov van hemûyan di nava govekekê da binirxîne, dikare vê wêjeyê bi hinek mercan va wek “wêjeya hunerî” nav bike ... Û ev wisa jî heye – wêjeya bedewetîyê jî mîna awazhunerîyê/sazbendîyê (mûzîk) û wênegerîyê, şanogerîyê şêwazekî hunerê ye, ew hunermendî ye. Û, eger di warê hunera sazbendîyê/ awazhunerîyê da awaz wek matêrîal tê bik’aranîn, di wênegerîyê da – r’eng, di şanoyê da deng (axavtina zarkî), lê di wêjeya bedewyetîyê da – gotin û bêje û hevsazîyên zimanê nivîskî... Û, lewra jî, dema hinek pênûsê hiltînin û tiştekî dinivîsin, ew nayê wê wat’eyê, ku nivîsên wan berhemên wêjeyî ne, û ew jî nivîsk’ar in. Ango, her kes, ê ku tiştekî dinivîse, nayê wê wat’eyê, ku ew nivîsk’ar e. Kesên nivîskar t’eybetmendîyên xwe yên hunerî hene, ew hunermend in, û pênûsa wana berhemên hunerî diafirîne.
Lê, dîsa jî, heya ku berhemeke wêjeya bedewetîyê bigihîje asta berhema xwendinê, ew divê r’êyeke dûr û dirêj û dijwar derbaz bibe, heya ku bigihîje ber destê xwendevanan.
Lewra jî, dê baş bibe, eger em naha ji vê hêlê va awir’ekî bavêjin ser wêjeya k’urdî – li ser paşer’oja wê, r’oja wê ya îroyîn û pêşer’oja wê.
Îro gelek lêk’olîn û gotarên di derbarê wêje û nivîsk’arîya k’urdî da li holê hene. Her mijarek a her nivîsekê di cîyê xwe da xwedî nirxekî ye, her xudanekî her gotarekê jî ji hêla xwe va babet’ekê yan komek a babet’an hiltîne dest û anegorî zanebûn û derfet’ên xwe yên zanistî wan r’avedike û dinirxîne. Heya, eger hinek pirs, ji ber dijberîyên helwest û nêzîkbûnên xwe, neyên p’ejirandin jî, dîsa ew bi nirxandinên t’omerîya nak’okîyan va dibin bingeh, ku mirov li ser bingeha r’exneya wêjeyî gotebêjan bidomîne û r’astîyê derêne holê...
Gotebêj bi gotebêjan, lê mabesta min li vir tiştekî dinê ye! Ya ku ez li vira dixwazim li ser biaxivim, ew pirsa wêjeyê bi giştî ye, û di nava wê da jî – pirsa t’aybetmendîyên avabûn û pêşketina wêjeya k’urdî, rêyên wê yên berbi xwedîtin, xwewat’edarkirin, xweguhartin û nûjenbûnê va. Ezê hewl bidim di nav goveka pêşketinên civaka k’urdî da li ser avabûn û pêşk’etina wêjeya k’urdî dîtinên xwe bi giştî bînim zimên.
Di dawîyê da ezê li ser r’ewşa wêjeya k’urdî ya vê serdemê, ya zimanê wêjeyî û weşana p’irtûkan jî r’awestim.
Dema di derbarê wêjeya k’urdî da tê axavtin, divê bê zanîn, ku ew wêjeya gelekî bindest e, yê ku heya nav, nasname û hebûna wî bi xwe di bin qedexeyan da ye. Ku, çawa hêzên mêtînger û serdest xwestine gelê k’urd tune bikin, wisa jî her tişt kirine, ku wêjeya wî wek wêjeyeke net’eweke yekgirtî negihîje. R’asttir dibû, ger mirov bigota, ewana her tişt kirine û îro jî dikin, ku wêjeya k’urdî pêk neyê û pêş nek’eve. Wan hewl daye (û îro jî hewl didin!), ku ewê wêjeyê hê di colangê da bifetisînin. Ji ber ku, wek ku ziman bingeha nasnameya net’ewî ye, wêje jî şêwazekî pêkanîna nasnameyê ye di jîyanê da. Wêje eyneya pêşk’evtin û dînamîka civakê ye – bi hêlên wê yên erênî û neyînî va. Ew hêmanek e, ya ku netew bi wê r’aman û dîtin, û nirxên xwe yên jiyanê, hest û ramanên xwe bi hunera wêjeyê tîne zimên, û bi wî awahî xwe baştir nas dike, dide nasandin û di civaka mirovayîyê ya giştî da net’ewbûna xwe dip’arêze û dide p’ejirandin.
Her çendî em dikarin bibêjin, ku di dema xwe da serbilindîyên net’ewî yên wek Meleyê Batêyî, Elîyê Herîrî, Meleyê Cizîrî, Ahmedê Xanî, Goran, Cegerxwîn û yên wek wan ji nava gelê me derk’etine, dîsa jî, ji bo xatirê r’astîyê, divê bê gotin, ku wêjeya me wek şêwazekî mitalekirina (r’amankirina) civakî nivîşkan û lewaz maye. Û ev jî, wek ku li jorê jî hate gotin, ji ber wê ye, ku hêzên dagirker û serdest hemû r’êyên pêşk’etina civakî li ber gelê me girtine. Ji ber ku gelê me bi xwe bindest bûye, r’aman û wêjeya wî nikaribûye azad be. Û, eger ji nava gelê me heçeyên wêje û r’amanê yên mezin derk’etine, ewana wek vulkanekê dane der. Ewana ji bin derxûn , ber û zinaran, ên ku dijmin danîbûn ser devê beroşa r’aman û mitala net’ewî, bilqîn kirine û derk’etine r’onahîyê. Û, eger ew mezinayî, yên ku me li jorê behsa wan kir, derk’etine jî, t’u derfet û r’ê ji bo wan venebûne, ku ew bibin hebûn û nirxên civaka giştî ya mirovayîyê. Ew demeke dirêj ji gelê.
k’urd û civaka cîhanê r’a veşartî mane, wek wan zêr’ û kevirên buha, yên ku bi sedsalan di bin axê da veşartî dimînin.
Em îro dikarin bibêjin, ku heya nîveka sedsala XX yên ku navê wan Mezinên me
dizanibûne (an bihîstibûne), mirovê bikaribûya li ser t’ilîyên destekî bihejmarta. Û, ji ber ku di nav civaka k’urdî da, t’u kesî nikaribû bi zimanê dê û li ser bingeha çand û wêjeya net’ewî p’erwerde bidîta, gelek lawên gelê me, yên ku p’erwerdeya xwe bi zimanên bîyanî dîtine, bûne hebûn û serbilindîya net’ewên dinê (Baba Tahêr, Nîzamî, Ahmed Şewqî, Yaşar Kemal, Selîm Bereket û gelekên dinê). Di dema xwe da r’ojhilatzanê sovêtî yê mezin Îosîf Orbêlî hê di nîveka sedsala XX da nivîsye, ku gelê k’urd k’eda xwe kirye nava xezîna şaristanîya cîhanî, ku vî gelî di bin navê îranîyan (farsan), t’irkan, ereban, ermenîyan da gelek lawên xwe winda kirine, yên ku îro, wek helbestvan, sazbend (mûzîsîan), serleşker ên bi nav û deng, dîroka wan gelan dixemilînin.
Belê, gelê k’urd k’eda xwe kirye nava xezîna şaristanîya cîhanî. Belê, gelek lawên wî îro jî dîroka gelên cînar dixemilînin, lê mêtînger û serdestan bi her awayî r’ê li pêşîya wan girtine, ku ew nikaribin bi zimanê xwe, li ser bingeha çand û hunera net’ewî pêşbikevin, ji ber ku... Lê, her çendî r’ewş û mercên dîrokî wisa bûne jî, gelê k’urd di nav xwe da hêz û derfet dîtine, ku r’aman û gîyana net’ewî di nava xwe da zêndî bihêle û nehêle, ku ew vemire. Dibe ku ev bi t’evgerî nînbûye jî, lê di bingeha xwe ya xwezayî da çand û hunera gelê k’urd ewqasî bi hêz bûye, ku qedexe û t’evkujîyan (ên r’eş û sipî!) nikaribûne r’ê li pêşîya r’ûdana çandî û hunerî bigirin. Mêtîngeran wêjeya nivîskî qedexe kirine, gelê k’urd ya zarkî kirye altêrnatîv, û bi zargotina gelêrî r’a t’evayî gelek helbest û destaneyên helbestvanên k’urd ên sedsalên navîn bi zarkî di nav gel da ger’yane (p’arç’eyên destaneya helbestvanê bênav yê sedsala VII (ç’ermk’axeta Silêmanîyê), berhemên Feqîyê Teyran, Ahmedê Xanî, Meleyê Cizîrî û yên dinê).
Di r’ewşeke weha da wêjeya k’urdî, bi wat’eya p’eyva ‘Wêje’ ya t’am va, nikaribû bighîşta wê astê, ya ku ji bo net’ewekê tê xwestin. Lê ew t’oxim, ên ku di nava sedê salan da hatibûn r’eşandin, zîl girtibûn û hatibûn gîhandin, bûn bingeh, ku di sedsala XX da wêjeya k’urdî jinûva vejîyan bibe. Guher’tinên di cîhanê da û p’êla t’evgerên azadîxwaz ên k’urdî bi xwe ra pêwîstîya jinûva xwendin û anegorî serdema nû wat’edarkirina efrandinên klasîkên wêjeya k’urdî derxistin holê. Û, dîsa jî, ji ber ku di welatê me da her tiştê me yê net’ewî bi astengî û qedexeyan r’a r’ûbirû bûn, dawîya sedsala XIX, destpêka sedsala XX zanista di derbarê k’urd û K’urdistanê da, wêje û çapemenîya k’urdî li derveyî Welêt r’êyên pêşk’etinê ger’yan (li Bexdayê, Yêrêvanê, Qahîrê, Moskovayê, Romayê, Sankt-Pêtêrbûrgê, Şamê û li deverên dinê)...
*
* *
Helbet, her beşekî mijara vesazbûn û pêşvaçûna wêjeya k’urdî hêjeyî lêger’înên k’ûr û p’ir’alî ye. Û ji bo vê jî ezê vê mijarê bi t’omerîya wê va ji lêk’olînerên dihatûyê r’a bihêlim û ji vir û pêva li ser pirsgirêkên wêjeya k’urdî r’awestim – bi giştî, li ser r’êya wêjebûnê.
Eger bê xwastin, ku mirov li ser wêjeya k’urdî bi nirxandinekê t’omar bike, ango, bi nivîskî dîmenekî wê yê t’am derîne holê, dikare bibêje, ku di nav me da nivîs p’ir’ in, heya gelek p’irtûkên stûr jî hatine û tên weşandin..., lê wêje kêm e. Belê, p’irtûk p’ir’ in, lê wêje kêm e! Û, ji bo ku wêjeya me xwe bigihîne asta pêwîst, ew divê hê r’êyeke dûr a dirêj derbaz bibe.
Çima?
Çima, em bibêjin, di nav me da hema r’omaneke li ser r’adeya “Memedê bejnzirav” ya Yaşar K’emal jî nîne. Êdî ez di derbarê efrandinên nivîsk’arên wek Hyûgo, Balzak, Tolstoy, Drayzêr, Şoloxov, Hêmêngûyêy û yên dinê da nabêjim.
Çima? – Dema mirov nivîsên nivîsk’arên bîyanî yên bi net’ewa xwe va k’urd dixwîne, bi dilêşî vê pirsê dide xwe û bersîvekê diger’e, ya ku bikaribe r’astîya wêjeya me derîne holê...
Îro “nexweşîya tişteknivîsandîn û tiştekweşandinê” di nav beşekî gelê me da (r’ewşenbîr-ne rewşenbîr, xwendî-nîvxwendî an nexwendî!) belav bûye. Hinek, dê her tiştî bikin, ji bo xatirê wê, ku tiştekî bi navê xwe biweşînin. Dibe ku li vir hinek xeyd û gazinên xwe jî bidin xuyan – hem ên ku bi r’astî nivîsk’ar in, hem jî, ew, ên ku bi hezarê kîlomêtran ji wêjeyê û nivîsk’arîyê dûr in. Helwest li hemberî vê çawa dibin, bila bibin, lê r’astîya me îro ev e! Û sedemên vê r’ewşê yên obyêktîv û sûbyêktîv li holê ne.
R’ojekê divê em di nava xwe da wêrekîyê bibînin, r’astîya xwe bip’ejirînin û ji hev r’a bibêjin – ew çiqas tel dibe, bila bibe.
Tiştê ku wêrekîyê dide yên dûrî wêjeyê, ku ew ç’epilan hildin û bik’evin govenda nivîsk’arîya k’urdî û vîalî-wîalî p’ê li nigên der-dorên xwe bikin, ew e, ku:
– bi sîstêmî p’erwerdeyeke bi zimanê k’urdî nîne, û îro her k’urdek zimanê bîynî û serdestan ji zimanê xwe yê dê baştir dizane (bêguman, ev yek bêhtir tragêdîya wan e, ne ku sûcê wan);
– nexwendîtîya zimanê k’urdî, ya ku bi dîrokî di nava me da bûye “desthilatdar”, hê jî serdest e, û di warê nezanîna zimanê k’urdî da yên zane û nezan weke hev tên dîtin;
– gelê me heya vê dawîyê bi sê alfabêyan dinivîsî û dixwend (ew jî – wey li wê nivîsandin û xwendinê!);
– ji ber ku pirsgirêkên alfabêya heyî nehatine ç’areserkirin û di r’êzimana k’urdî da qanûnên r’astnivîsandin û r’astaxavtinê hê bi zanistî nehatine şêwazdarkirin û cîyê xwe negirtine, dema xwendin û nivîsînê mirov dik’evin tengasîyê û şaşîyan têberdidin ;
– di nava me da înstîtûta (sazî) r’êdaktekirina p’irtûkan a berî weşandinê nîne, û di weşangerîya k’urdî da r’êdaktekirin û serer’astkirina berhemên nivîsk’aran nebûye çandekê: k’î çawa dinivîse, nivîsa wî wisa jî tê weşandin;
– r’exneya wêjeyî di nava me da negihîştye û nebûye t’ore û çand.
Dibe ku mirov bikaribe r’êze sedemên dinê jî bîne, lê ev jî bes in, kû mirov têbigihîje, k’a divê çi di nav nivîsandin, xwendin û pergala wêjegerîya me da bê guhartin û pêş bikeve, ji bo ku wêjeya me bi r’astî bibe Wêje.
Wek ku tê zanîn, wêje ji bo wê tê nivîsîn, ji bo ku hinekên dinê wê bixwînin. Wek ku artîst (şanoger), hozan û dengbêj hewceyê bînêran û guhdaran in, ji wan hêzê werdigirin, wisa jî nivîskar pêdivî bi xwendina berhemên xwe hene...
Ji bo ku xwendevanên me hebin, divê yên ku bi k’urdî dixwînin hebin. Û ev yek divê bi grseyî be – li seranserê welêt. Wek ku min li jorê jî anî zimên, dewletên serdestî K’urdistanê (ên mêtînger) li şûna merc û derfetan ji bo pêşk’etinan biefirînin, berovajî vê, her tiştê ku ji destê wan hatye, kirine (û îro jî dikin!), ku gelê me di tarîyê da bimîne.
Di vê r’ewşê da k’î divê îro bi vê p’eywirê r’abin?
Sazî û r’êxistinên me, k’om û k’omeleyên me yên civakî û çandî hene, çapemanî, r’adîo–têlêvîzîon, r’ojnamegerî û weşanên me hene. Yêkîtîyên nivîsk’aran, ên hunermendan, mamostayan û r’ojnamegeran hene. Dawîya dawîyê, û ya sereke, malbetên k’urd hene.
Eger zimanê dê mercê sereke yê hebûna her net’ewekê ye, wêje jî hêmana p’arastin, dewlemendkirin û pêşxistana wî mercî ye – mercê hebûna net’ewî!.
[1]