لە پەندەکانی شێخ محەمەدی خاڵ، مامۆستا بەکر کانی هەمزەیی کردویەتی بە هۆنراوە.[1]

ئەگەر هەموو تەیرێک هەنجیر خۆر بواتە، بەشی خاوەنی نەدەما.
تەیر: باڵندە. کەسێکی کارزانی وردەکار بە کەسێکی ئیش نەزانی بێفەڕ دەڵێت: ئەگەر هەموو کەس ئیشی بزانیایە، کەس پولێکی پەیدانەدەکرد. واتە: لە کۆمەڵگەدا، هەتا کەسێکی دەستڕەنگین دەدۆزیتەوە، کارێکت بۆ بکات، دەیان کەسی دەست و پێ سپی دەبینی، بێکار دانیشتوون.[1]

بارە هەنجیر
لە ڕۆژێکی هاوینا دوو پیاوی خۆشناو بارە هەنجیرێکیان هێنا دیوەخانی شاخەپیسکه، ووتیان: ئەم بارە هەنجیرە مەلا حەوێزئاغای کۆیە ناردوویەتی، کوێخا حەوێزیش ووتی: یاخوا بەخێر بێن مەلا حەوێزئاغا گەورەی ئێمەیە و ئێمەی بەسەر کردەوە و گەورەی کردین، کاتی ڕۆیشتن قەرتاڵە و خەراریان بۆ هێنان کوێخا حەوێز ووتی: چی بکەین لەبەر مەلا حەوێزئاغا ناوێرین شتێک بنێرین مەلا حەوێز ئاغا گەنم و جۆی بۆچی یە؟ پارەی بۆچی یە؟ جا بەخێرهاتن، دەستی ماچ ئەکەین. پیاوەکان باریان کرد و ڕۆیشتن گەیشتنە کەندی(زەویە خرکە) هەر بەدەرنەکەوتن زۆر گیربوون کوێخا حەوێز ووتی: چی بزانم ئێستا وا شەڕە پیاوێکی نارد و کابرا هاتەوە و ووتی: وا شەڕە جنێوە لە ناو خۆیان دووبارە کوێخا حەوێز ناردی بەدوایان کە هاتنەوە لێی پرسین ئه و شەڕەتان لەسەرچی بوو؟ یەکیان ووتی: بەخوا مام کوێخا خەتای ئه و سەگبابەی ڕەفیقم بوو ووتی: ئەگەر بڵێین هەنجیرەکە هی مەلا حەوێزئاغایە حەقەکەمان زۆرتر ئەداتێ لەبەر ئەوە وامان ووت ئەگەرنا هەنجیرەکە هی خۆمانە، ئەمجا کوێخا حەقێکی باشیان ئەداتێ و بەڕێیان ئەکا.
سەرچاوە: #خەم ڕەوێن، بە سەرهات و قسە خۆشەکانی کوێخا حەوێز شاخەپیسکەیی#، نوسینی: مراد شاخە پیسکەیی، هەولێر، چاپخانەی شارەوانی هەولێر، ساڵی 1976ز، لاپەڕە(47-48)[1]

هەنجیر یەکێکە لە سەرنج ڕاکێشترین میوەکانی جیهان. پێش لەوەش مێژوو بنووسرێ، ئەم میوەیە وەکوو خواردنێکی زۆر گرنگی مرۆڤ حەسێبی بۆ کراوە، ماوەیەکێش لەبەر تامە خۆشەکەی سەرنجی زۆر پادشا و ئمپراتووری بۆ لای خۆی ڕاکێشاوە، بەڵام لە دەورانێکیشدا خواردنی سەرەکی باڵندەکان بووە.
لە شیری هەنجیر ئەلکول، مەی و جۆرێک ڕەنگی پارچە ساز دەکرێ. لە گەڵای هەنجیر بۆ ساف و سۆڵ کردنی عاج (ئەندامی هێندێک لە ئاژەڵەکانە بۆ پارێزگاری لە خۆیان) بۆ کەرەستەی تر، کەڵکی لێ وەردەگیرێ. بێجگە لەمانەش لە توێکڵی دار هەنار جۆرێک گوریس دروست دەکرێ.
هەنجیر جۆری زۆرە، بەڵام خۆشترینیان هەنجیری ئەزمیرە کە بەناوی شاری ئەزمیرەوە لە تورکیەدا ناو نراوە، ئەم جۆرە هەنجیرە ئێستا لە کالیفۆرینای ئامریکادا بەرهەم دەهێنرێ.
کاتێک چاو لە هەنجیرێکی گەورەی گۆشتن دەکەین، لە ڕاستیدا تەنیا شتێکی کیسەیی دەبینین کە لە لای مللەکەیەوە تەنگ بووەتەوە. لە نێو ئەم کیسەدا گوڵێک زۆر هەیە کە دەبنە هۆی دروست بوونی گەردێک، ئێمەش بەمانە دەڵێین تۆو، کە لە ڕاستیدا ئەمانە تۆوی هەنجیر نین بەڵکوو خودی میوە سەرەکیەکەی هەنجیرن.
لە هەنجیری ئەزمیر Smyrua دا، کردەوەیەکی زۆر سەیر ڕوو دەدا. ئاوس (لقاح) بوون لە هەنجیری ئەزمیردا تەنیا بە هۆی گەردەی کاپری Capri یەوە ڕوو دەدا. هەرچەندە هەنجیری کاپری گەردەیەکی زۆری تێدایە، بەڵام بۆ ئازاد کردنی ئەم گەردەگەلە و گەیاندنیان بە هەنجیری ئەزمیر، تەنیا بە جۆرە مێشوولەیەکی چووکە دەکرێ کە وەک زەرگەتە (زەردەواڵە) دەچن و هەر بە بۆنەی ئەم کارەشیانەوە ناویان نراوەتە مێشوولەی یان زەرگەتەی هەنجیر.
ئەم جۆرە زەرگەتانە تاکوو هەنجیری کاپری بۆ تۆو (تخمگزاری) کردن ئامادە دەبێ تێیدا دەژین و پاشان هەنجیری کاپری بە جێ دەێڵن و گەردەکەی لەگەڵ خۆیان دەبەن و کاتێک لە سەر هەنجیری ئەزمیر دەنیشنەوە گەردەکان بە سەر گوڵەکانیدا بڵاو دەکەنەوە.
لە "فەرهەنگی بمن بگو چرا"، بەرگی هەوەڵ، ل. 26 و 27.
تێبینی: لە تکستە فارسیەکەیدا نووسراوە ئەزمیر لە تورکیەیە، من نەمویست دەستکاری تکستەکەی بکەم، بەڵام لەم تێبینیەدا دەمهەوێ بڵێم کە ئەزمیر یەکێک لە شارە ناودارەکانی کوردستانی شێر دەستەڵاتی تورکیەیە، بێجگە لە ئەزمیریش لە زۆر شوێنیتری کوردستاندا هەنجیری بەناوبانگ هەیە، بۆ وێنە لە ناوچەی کرماشاندا بەناوبانگترین هەنجیر هی "ڕێژاو"ە. ح.د

بەرهەمی هەنجیر لە باشووری کوردستان
هانی موڕتەزا

هەنجیر یەکێکە لەو میوە شیرین و بەتامانەی کە لە وەرزی هاویندا پێدەگات و بەرهەمدێت. لە هەرێمی کوردستان بەرووبومی میوە و بەتایبەتیش هەنجیر لە کاتی پێگەیشتنی دەخرێتە بازاڕەکانەوە. بڕی بەرهەمی هەنجیری کوردستان نزیک بووەتەوە لە ئاستی خۆبژێوی، بە جۆرێک ئەو هەنجیرەی لە چەند ساڵی ڕابردوو لە هەرێمی کوردستان بەکاربراوە زیاتر لە 91%ی بەرهەمی خۆماڵی بووە.
بە پێی ئەو داتا گومرگیانەی لە هەرێمی کوردستان پشتیان پێ بەستراوە، لە چەند ساڵی ڕابردوودا 40 هەزار و 334 تۆن هەنجیر لە کوردستان بەکارهێنراوە کە 36 هەزار و 521 تۆنی بەرهەمی خۆماڵیی کوردستان بووە.
بەم پێیەش بە بەراورد بە میوەکانی دیکە لە هەرێمی کوردستان، کەمترین ڕێژی هەنجیر بۆ ناو هەرێمی کوردستان هاوردە کراوە و پشت بە ساخکردنەوەی بەرووبومی ناوخۆ بەستراوە.
هەنجیر یەکێکە لەو میوە گرنگانەی بۆ تەندرووستیی مرۆڤیش خاسییەتێکی گرنگی هەیە. سەرچاوەیەکی خۆراکیی پڕ لە چەندین جۆر ڤیتامینی بەسوود بۆ تەندرووستیی مرۆڤە و یارمەتیدەرێکی باشی کۆنتڕۆڵکردنی کێشی جەستەیە و ڕێگری لە بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن دەکات.

$جۆرەکانی هەنجیر لە هەرێمی کوردستان$
ئەم هەنجیرانە بەناوبانگترین جۆرەکانی هەنجیرن لە هەرێمی کوردستان: زەردە، #ئاکرێ#ی، ئەزمیری، کونجی دۆشاوی، میرانی، شینکە، شۆشی، ڕەیحانی، بەڕۆنە، تەوسکەی کێوی، یەحیا بەگی، شاکری، پایزە، بەگی، #تەقتەق#، بێناتی، #بجیل# ، #هەڵشۆ# و مەرگە.
لە سەرجەم پارێزگا و شارۆچکەکانی هەرێمی کوردستان هەنجیر نەک تەنیا وەک میوەیەک دەخورێت و خواستی لەسەرە، بەڵکوو بە شێوازی دیکەش هەنجیر ئامادە دەکرێت و دەخورێت وەک: هەنجیری وشک کراو، مرەبای هەنجیر، زۆرجاریش لەگەڵ چەرەس هەنجیر بەکاردێت. لە وەرزی پێگەیشتنیدا ڕۆژانە زیاتر لە 3000 سندوق هەنجیر لە پارێزگای #هەولێر# دەفرۆشرێت.
بەپێی ئاماری وەزارەتی کشتوکاڵ لە ساڵی 2019 زۆرترین بڕی بەرهەمی هەنجیر لە پارێزگای #سلێمانی# تۆمارکراوە، کە 8 هەزار و 80 تۆن بووە. لە چوار ساڵی ڕابردووش ئەم پارێزگایە کەمترین هەنجیری هاوردە کردووە.
لە شارەکانی هەرێمی کوردستان بە تایبەت لە سلێمانی و #کەرکووک# لە وەرزی هاویندا، هەنجیری خاڵۆبازیانی زۆرترین خواستی لەسەرە ئەوەش بەهۆی شیرینی و زەردیی ڕەنگەکەیەوە.
هەنجیری ئەم گوندە بۆ سەرجەم شارەکانی هەرێم و ئێراق هەناردە دەکرێت. ئەوەی هەنجیری خاڵۆبازیانی لە هەنجیری ئاسایی جیادەکاتەوە گەورەییی قەبارەی هەنجیرەکەیە. هەروەها شیرینی و زەردییەکی تۆخی هەنجیرکەیە، بە پیت بوونی خاکی گوندەکەش هۆکارە بۆ باشیی بەرهەمی هەنجیری خاڵۆبازیانی. ساڵانە زۆرترین ڕێژەی فرۆشتنی هەنجیر لەم گوندە تۆمار دەکرێت.
ساڵی 2022 لە شارەدێی تەقتەقیش بە ئامادەبوونی ژمارەیەک لە جووتیار و خاوەن باخەکان، فیستیڤاڵی هەنجیر بەڕێوەچوو.
مەبەست لەم فیستیڤاڵە ئاشنا کردنی هەنجیری شارەدێی تەقتەقە بە ناوچەکانی تری کوردستان. بەرهەمی هەنجیر لەم ناوچەیەدا لە ڕووی جۆر و بڕیشەوە کواڵیتیییەکی بەرزی هەیە و لە زۆربەی بازاڕەکانی دەوروبەریدا خواستێکی زۆری لەسەرە. ئەمساڵیش 2023 فیستیڤاڵی هەنجیر لە شارەدێی تەقتەقی سەر بە پارێزگای هەولێر ڕێکخرا.

هەنجیری ئاکرێ لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان ناوبانگێکی زۆری هەیە. بەپێی داتاکان، لەو شارۆچکەیەدا زیاتر لە 6 هەزار داری هەنجیر هەیە و بەرهەمی ساڵانەیان دەگاتە نزیکەی 800 تۆن. بەهۆی زیادبوونی ڕووبەری باخەکانیش بەردەوام بەرهەمی ئەم شارۆچکەیە لە زیادبووندایە و بۆ زۆربەی ناوچە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان ڕەوانە دەکرێت و تەنانەت کەسانی بیانییش هەنجیری ئاکرێ لەگەڵ خۆیان دەبەنەوە. لە دەڤەری ئاکرێ زیاتر لە پێنج جۆر ھەنجیری ھەیە، لەگەڵ ئەوەشدا باخەوانانی ئاکرێ ساڵانە دەیان تۆن ھەنجیر وشک دەکەنەوە بۆ ئەوەی ھاووڵاتییان لە شەوچەرەی وەرزی زستاناندا سفرەکانیانی پێ بڕازێننەوە.

هەنجیری دەڤەری پشدەر، لە تەواوی شارەکانی کوردستان خواستی لەسەرە و جیاوازە لە هەنجیری ناوچەکانی دیکەی کوردستان. بەگوێرەی ئامارەکانیش، ساڵانە زیاتر لە 500 تۆن هەنجیر لەم ناوچەیەدا و بەتایبەتیش لە گوندی هەڵشۆ بەرهەم دەهێنرێت. هەنجیری سنووری پشدەر لە کۆتاییەکانی مانگی حەوتەوە وردەوردە پێ دەگات، تاوەکوو سەرەتای مانگی 9 دەمێنێت.[1]

هەنجیر یەکێک لە میوە بەتامە هاوینەییەکان، لەبەر ئەوەی لە وەرزەکانی دیکەدا نییە، باشترین ڕێگە ئەوەیە لە هاویندا وشکی بکەیتەوە و لە وەرزەکانی دیکەی ساڵدا بیخۆیت.
=KTML_Bold=ڕێگەی جیاواز هەیە بۆ وشککردنەوەی هەنجیر، دەتوانیت کەڵک لەم ڕێگایە ببینیت کە هەنجیرەکە بۆ ماوەیەکی زۆر دەمێنێتەوە.=KTML_End=

1. فڕنەکەت پێشتر لە ماڵەوە داگیرسێرنە و بیکەرە سەر پلەی گەرمی 60، تا پلەی گەرمییەکەی نزمتر بێت، هەنجیرەکە باشتر وشک دەبێتەوە.
2. هەنجیرەکە بشۆرەوە بۆ ئەوەی پیسی پێوە نەمێنێت.
3. بە پارچەیەک خاولی یان کلێنیکس هەنجیرەکە وشک بکەرەوە بۆ ئەوەی ئاوی پێوە نەمێنێت، پاشان هەنجیرەکە بکە بە دوو بەشەوە.
4. لەناو سینی فڕنەکەدا کاغەزی تایبەت بە فڕن دابنێ، پاشان هەنجیرەکەی لەسەر دابنێ.
5. هەنجیرەکە بکەرە فڕنەکەوە لەسەر ئەو پلە گەرمییە بۆ ماوەی ڕۆژ و نیوێک، واتە 36 کاتژمێر، لە ماوەی ئەو کاتەدا جارجارە هەنجیرەکە دەربکە و هەڵیبگێڕەوە تا بە تەواوی وشک دەبێتەوە.
6. پاشان هەنجیرەکە دەربکە و چاوەڕێ بکە سارد بێتەوە، پاشان لەناو نایلۆن دابنێ کە هەوای تێنەچێت، بیکەرە سەلاجە یان بەفرگرەوە، ئەگەر لەناو بەفرگر دایبنێیت، دەتوانیت بۆماوەی 2 ساڵ هەڵیبگریت و تامە شیرینەکەی وەکوو خۆی بێت. [1]

هەنجیری تازە 80%ی لە ئاو پێکهاتووە، هەروەها بڕێکی زۆر لە ڤیتامین و کانزاکانی وەک پۆتاسیۆم و مەگنیسیۆم و فۆسفۆڕ و ئاسنی لەخۆگرتووە، هەروەک بەهۆی ئەو بڕە زۆرە لە ڕیشاڵ و شەکرەی لەناو هەنجیردایە، گونجاوە بۆ ئەو کەسانەی بەدەست قەبزیەوە دەناڵێنن.
هەنجیر لەو میوانەیە کە تەنیا دەبێت چەند ڕۆژێکی کەم لەناو بەفرگردا هەڵبگیرێت، هەر بۆیە دەبێت بەزوویی بخورێت.

وەک جێگرەوەیەک بۆ هەنجیری تازە، دەتوانرێت هەنجیری وشککراوە بخورێت، هەروەها باشترە ئەو هەنجیری وشککراوە بکڕدرێت کە بەشێوەیەکی سرووشتیی و بێ بوونی هیچ مادەیەکی پارێزەر هەڵگیراوە، چونکە هیچ مادەیەکی کیمیایی تێدانییە.
بەگوێرەی گۆڤاری ئاڕتیکڵ ماگازینی ئەڵمانی، هەنجیری وشککراوە شەش هێندەی هەنجیری تازە کالۆری تێدایە، چونکە نزیکە لەوەی هیچ ئاوێکی تێدانەبێت، لە کاتێکدا ڕێژەی ڤیتامین E و ڤیتامین B تێیدا سێ هێندە زیاترە لە هەنجیری تازە، هەروەها تامەکەشی زۆر شیرینترە.
بۆیە پسپۆڕانی بواری خۆراکی ڕێنمایی ئەوە دەدەن، لەبری شوکوڵاتە و شیرینی و ئەو خۆراکانەی تر کە شەکری زیادکراویان تێدایە، هەنجیری وشککراو بخورێت. [1]

پەپکە هەنجیر
ئەو هەنجیرەی زۆر گەيووە و بەرگەی ئەوه ناگرێ که بخرێته بەرچنەوە، وەک کولێره پانی دەکەنەوە و لەسەر شتێک دادەنرێ تا وشک دەبێتەوە، له وەرزی زستاندا بەکارهێنراوه بۆخواردن.[1]

ترێ بە دارەوە، هەنجیر بە بارەوە.
ترێ و هەنجیر دوو جۆر میوەی وڵاتی کوردەوارن، جووتیاران ساڵانە بەرهەمی دێنن، پەندەکە مەبەستی لەوەیە کە ترێ لە داری مێو کرایەوە بخورێت خۆشە، زۆر نەمێنێتەوە، هەروەها هەنجیر شەوێک لە باردا بێ و شل ببێتەوە پاشان بخورێت خۆشە. واتە: شت بە تازەیی خۆشە.[1]

زرە هەنجیر. شتى تەواو ووشك .[1]