(کە) لە زمانی کوردی دا
لێکۆڵەر: محەمەد ئەحمەد سەعید
گۆڤاری (#ڕۆشنبیری نوێ#) ؛ گۆڤارێکی وەرزی لێکۆڵینەوەیە دەزگای ڕۆشنبیری و بڵاوکردنەوەی کوردی دەریدەکرد.
ژمارە 82؛ لاپەڕە 7-9. [1]
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=575783&document=0001.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی (کە) لە زمانی کوردی دا=KTML_Link_External_End=

وەزیری پەرەوردی تورکیا دەڵێت، تا ئێستا 28 هەزار خوێندکار ناویی خۆیان تۆمارکردووە بۆ خوێندنی کوردی لە تورکیا بەڵام مامۆستا دانامەزرێن بۆ ئەو وانەیە.
ئاوێنەنیوز، ئەنادۆڵ: لەوبارەیەوە، نابی ئاوجی، ئەمڕۆ (سێ شەممە) ڕایگەیاند، لەبەرنامەیاندایە خوێندنی هەڵبژاردە کە وانەی کوردی تێدایە پەرە پێبدەن لەداهاتوودا، بەڵام مامۆستای بۆ دانامەزرێنن.
ئاوجی ئەوەشی ڕونکردەوە کە تا ئێستا 28 هەزار خۆیندکار وانەی کوردیان هەڵبژاردووە لەوانە 27 هەزارو 200 کەسیان خۆیندکاری وانەی شێوەزاری کرمانجین و ئەوانی دیکەش وانەی ئاین و زازاکیان هەڵبژاردووە.
ئەوەشی ڕاگەیاند کە بۆ بەرەو پێشچوونی ئەم پرۆسەیە، لە هەر پۆلێکی خۆیندندا 12 خۆیندکار دادەنێن تا بە باشی فێر ببن.
ئاوجی ڕونیکردەوە کە "بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی قەدەغەی سەرپۆش بووە مایەی ئاسوودەبوونی ژمارەیەکی زۆر لە ژنانی کارمەند، هاوکات ئەو بڕیارە کێشەی بەشێکی زۆری ژنانی لە تورکیا چارەسەر کرد."
وەزیری پەروەردەی تورکیا لە بارەی هەڵوەشاندنەوەی سوێندی نێو قوتابخانەکان گوتی" لە جیهانی ئەمڕۆماندا ئەوانەی کە دەڵێنەوە و ئەوانەیش کە داوای گوتنەوە دەکەن بۆ خۆیان بیر لەوە ناکەنەوە چی دەڵێن و بۆ چی دەڵێن تەنیا خۆیان لەگەڵ هەڵومەرجی ڕۆژدا گونجاندووە."
ئەوەشی ڕاگەیاند، "وەزارەتی پەروەردە مۆڵەتی کردنەوەی قوتابخانەی نوێ بە کەس نادات، بڕیارە پەرلەمان دەست بەگۆڕانکاریی یاسایی بکات، لە چوارچێوەی ئەم گۆڕانکارییانەدا چاوەڕوان دەکرێ پێناسە و یاسایەکی نوێ بۆ ئەو قوتابخانانە دەربکات، تا کۆتایی ساڵ قوتابخانە تایبەتییەکان داناخرێن."
لەبارەی خوێندنگەی تایبەت ناوبراو گوتی "20% ی قوتابخانەکانی ئەمڕۆ مەرجی پێویستیان هەیە تا بکرێنە قوتابخانەی تایبەتی و 80% ی قوتابخانەکانیش بۆ ئەوەی بکرێن بە قوتابخانەی تایبەتی هاوکاریی پێویستیان پێشکەش دەکرێ، دەمانەوێ 70%ی قوتابخانەکان بکرێنە قوتابخانەی تایبەتی و دەوڵەتیش هاوکاری پێشکەشی ئەو قوتابخانانە بکات."
- 08-10-2013

15 ی گوڵان جەژنی زمانی کوردی پیرۆزبێت
زمان مەرجێکی سەرەکیی بوونمانە!


لە دەوڵەت سەری پێشەنگانمان، دایکە پەروەردەکارانمان، دڵسۆزانی زمان و وێژە و فۆلکلۆری کوردی، زمانی کوردی ماوە و هەر و هەر ژیان دەکات. بە گیانی بەرخوردێرێتیی ئه و هەموو نرخ و پایە بەرزانەوە جەژنی زمانی کوردی لە گەلەکەمان پیرۆز دەکەین.
ئەوا سەدان ساڵە، هەر لە سەردەمانی کۆلۆنیالیزم و داگیرکاری لە سەر خاکی کوردستان دەستی پێکردووە، خەڵک، زمان و کولتووی گەلی کورد لە لایەن دەوڵەت و خەلافەتەکانی ئیسلام و سەردەستەکانەوە کەوتۆتە ژێر فشاری بشاوتن ئاسیمیلاسیۆن و سڕینەوە. بە پلان و پراتیک هەوڵیان داوە زمان و کولتووری کوردی بنبڕ بکەن. بەڵام لەبەر ڕەسەنیی و وابەستەبوونی ڕۆحی گەلی کورد بە زمان و کەلتوورە ڕەسەنەکەیەوە، ئەوهەوڵانەی داگیرکەر و دوژمنانیان پووچەڵ کردۆتەوە. بە بەرنگاری بەرخۆدان و ڕەنجی دڵسۆزانی ئەم زمانە شیرینە و کەلتوور و نرخەتایبەتمەندەکانی خۆمان پاراستووه.
بە درێژایی سەرەتای داگیرکاریدا، لەڕێگای ئیسلامی سیاسیەوە کوردستان دوچاری بە عەربکردن بوو. دواتر لە کاتی پارچەکردنی کوردستان بۆ دوو بەشەوە، تووشی بە فارسکردنیش بووەوە. له و سەردەمانەی کوردستان لە ژێر ڕکێفی هەردوو خەلافەتەکەی سەفەوی و عوسمانیەکانەوە بوو زمانی سەردەستی هەردوو دەسەڵاتەکان باڵادەست و کاریگەریی ترسناکی لەناوچوونی بۆ زمانی کوردی هەبوو. بەڵام هەر ئەوکاتیش بوو کە پێسەنگانمان بە نووسینە کوردیەکانیان تۆوی هەبوون و ڕەسەنایەتیی زمانی کوردیان ڕواند. ئەوانەی وەکو تاهیری عوریان، جزیری، حەریری، نالی، سالم، کوردی و هتد. ئەوان بوونە پێشەنگی دەکۆمێنت و بەڵگەی ڕەسەنایەتی زمانی کوردی و هەبوونی نەتەوەی کورد. خانی مەزنیش، پایە و ئه و هێزە ڕەسەنایەتیەی کوردی کردە فەلسەفەیەک و ڕێگاکانی نەجات و ڕزگاری پیشان داین.
لە مێژووی نوێی سەدەی 20 ەم، دیسانەوە مەترسیەکانی سەر زمانی کوردی بە هۆی دابەشبوونیی بەسەر چوار دەوڵەتی داگیرکەرەوە گەورەتر بوون. دەسەڵاتی شۆڤینی و ڕاسیستی دەوڵەتی تورکیا دەستیکرد بە تورک کردنی کوردستان. لە چوار لاوە بە سێ زمانی سەردەستەوە بە (عەرەب، فارس و تورک) کردنی کوردستان ویستیان کورد لەناوببەن. هەمدیس لەژێر چەپۆکی داگیرکاری چوار دەوڵەتی ستەمکار و دەسەڵاتە شۆڤینیەکایانەوە، بە ڕەنج و تێکۆشانی گیانفیدایی و خۆشەویستیی مرۆڤی کورد بۆ ڕەسەنایەتی زمان و کەلتوورەکەی خەونی دوژمنانیان لەگۆڕنا. لێرە نابێ باسی ڕۆل و خەباتی ماڵی میر بەدرخانەکان و ڕۆژنامەی کوردستان هەتا گۆڤاری هەوار هەموو پێشەنگانی تری ڕۆژنامەگەری و نووسین و وێژەی هەر چوار پارچەی کوردستان نموونەی مەحوی، هەکاری، قەدریجان، پیرەمێرد، ئەرەبێ شەمۆ، بریفکانی، گۆران و هەژار و هێمن و جەگەرخوین و هتد نەکرێن. بە تایبەتیش خەبات و ڕەنجی تێکۆشەرانی کۆڕی زانیاری کورد لە باشووری کوردستان.
ئەمڕۆ دوای زیاتر لە 100 ساڵ بەسەر دابەشکردنی کوردستان، ڕەوش و بارودۆخی هەر پارچەیەک لەوەی تر جیایە. بەڵام مەترسیی بۆ سەر زمانی کوردی لە هەموو کوردستان هەیە.ئااسیملاسیۆن و دژبەری و سووککردنی نرخی زمان و چاندی کوردی نیەت و پلانی داگیرکەرانی کوردستان هەروەها ناوەخۆیش لە ئارادایە.
لە باکوری کوردستان، پێشتر هەرچەندە زمان قەدەغە بوو، بەڵام لە گوند و شوێنە دوودەستەکان ترس لەسەر زمان نەبوو. ئەمڕۆ گوند ولادێکان هەمووی خاپورکراون و نەماون و لوبەر زوڵم و زۆری دەوڵەت و بۆ مەبەستی بژێوی ژیان خەڵکی ڕوویان لە شارە گەورەکان کردووە. لەم ساڵانەی دواییدا ڕێکخستن و سازیە کوردیەکان ڕۆر دامەزران و چالاکانە لەسەر پرسی زمان کاریان دەکرد و تا ڕادەیەک ئزاد بوون. لەلایەن دەسەڵاتداریی AKP MHP ه و دەوڵەتی تورکیای فاشیستەوە هەمووی قەدەغەکران و داخران. بۆیه چ لە وڵات و چ لە مەترۆپۆڵەکان هەروەها لە تاراوگەیش ئاسیمیلەبوون هەر دێ و زیادتر و ترسناکتردەبێت. ئەم ئاسمیلیاسیۆنە بە دەستی سازمانەکانی دەسەڵاتدارانەوە دەستی پێکردووە، لەهەمانکاتدا لە ناو خێزانەکاندا خۆمان بە دەستی خۆمان ئەنجام دەدەین. بناغەی ئەم سڕینەوەیە کاریگەری میدیا و ڕاگەیاندنەوەکانەوە سەرچاوە دەگرێ و زیاتریش لە سەر منداڵان کاریگەری بەهێزیرە.
لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دیسان لەبەر ئەوەی کە زمانی کوردی زمانی ژێردەستەیه، لە ڕەوشێکی مەترسیدار دایە. بە داخەوە لەلایەن دەزگا تایبەتیەکانی دەوڵەتەوە چالاکیەکانی زمان و چاندی کوردی بە هەموو شێوەیەک سانسۆرو قەدەغە دەکرێ. بزاڤی ڕۆشنبیری و وێژەیی کوردیش کەوتۆتە ژێر کاریگەری زمانی سەردەستی فارسی.
لە ڕۆژاوای کوردستان، سەڕەڕای ڕەوشی گەرمی شۆڕش و بەرخۆدان، زمانی کوردی و پەروەدە بە فەرمی ڕێوەبەری ئێستا باش بە ڕێوەدەچێ. بەڵام پێویستە ئامادەکاری باشتری بۆ بکرێت و دەستکەوتەکان بپارێزرێن.
لە باشوری کوردستان، هەر چەندە لە زووەوە ستوون و پێگەکانی بزاڤی وێژە و ڕۆشەنگەری و پەروەردە و خوێندن بە زمانی کوردی هەبووە و دانراوە و تا ئێستایش بەردەوامە. دەبوو چاوەڕوانی باشترمان بکردایە و زیاتر لە ڕووی ئەکادێمیکردنی زمانی خوێندن و پەروەردە بەره و پێس چووبایە. لەوێ زمانی کوردی نەک تەنها کەوتۆتە ژێر کاریگەری زمانی عەرەبی، بەڵکوکاریگەری سیاسەتی دەوڵەتی تورکیا و ئێران فارسی و تورکیش زاڵە بە سەریدا. ئەوەی هەرە ترسناکە لە سەر زمان و کلتووری کوردی ئەوەیە کاریگەری میدیا و و ڕاگەیاندنەکانی وەک تەلەڤزیۆن، ڕادیۆ زمانی کوردی شێواندووە.
لە ڕووی پەروەردە و خوێندنی زمانی کوردی بەتایبەتی لە بەشە ئەکادێمیکان و زانستیەکاندا پشتگوێ خراوه. بە شێوەیەکی بەرچاو قوتابخانەی تورکی هەیە و ژمارەیەکی زۆری منداڵان له و قوتابخانانە بە زمانی تورکی دەخوێنن.
هەروەها هەوڵێکی بە هێز هەیە کە زمانی خوێندن و پەروەردە لە باشور بکرێتە زمانی ئینگلیزی، ئەمە ترسێکی مەزنە بۆ سەر پاشەڕۆژی زمانی کوردی و لەهەمان کاتیشدا کەمکردن و لاوازکردنی ئیرادەی نیشتیمانپەروەری و هەستی نەتەوایەتی ئەنجام دەگرێ.
جەژنی زمانی کوردی لە ساڵی 2006 لە لایەن کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستانەوە 15 ی گوڵان وەک ڕۆژی جەژنی زمانی کوردی دیاریکرا و زۆربەی هەرەزۆری هێزە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکان پەسەندیان کرد.
زمانی کوردی بوونی ئێمەیە!
زمانی کوردی ناسنامەمانە!
زمانی کوردی کەرامەتمانە!
دیسانەوە جەژنی زمانی کوردی لە هەموو گەلی کورد و کوردستا پیرۆز بێت.

کۆمیسیۆنی زمان، پەروەردە و کلتوور ی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان
15 ەی گوڵان 2019

#15-05-2019#

Learning Kurdish language
فێربوونی زمانی کوردی
فێربونی زمانی کوردی

#جگەرخوێن#
بەغدا - 1961

لە حەوزەی زانستە کۆمەڵایەتیەکاندا دەکرێت بڵێین زمان زانستێکی تۆکمە و تایبەتە و هەموو کەس و لایەنێک ناتوانن پێی هەستن. زمان و کار تێکردنەکانی لەسەر هەموو جۆرێکی ژیانی مرۆڤ لەوانە ژیانی کۆمەڵایەتی ـ ئابووری و سیاسی و فیکری و هونەری ئەوە دەسەلمێنن ئەم زانستە تۆکمە پێویستی بە کەسانێ لێهاتوو و پسپۆڕ و شارەزا هەیە کە ڕووبەرێکی زۆر لە ژیانی ڕۆژانەیانی بۆ تەرخان بکەن. لەوەی کە زمان پەیوەستە بوونێکی نەپچڕاو بنەڕەتی لەگەڵ هرز و بوونی مرۆڤدا وەک کەسایەتی هەیە و دیارترین و سەرەکیترین ئامرازیشە بۆ جیاوازییەکی نێوان مرۆڤ و بوونەوەر لە ڕووی فیکری و کۆمەڵایەتیەوە بەتایبەت بوونەوەرە گیاندارەکان لە ڕووی فیزیۆلۆژی و سایکۆلۆژییەوە و ئەو دەسەڵاتە دەروونیەی کە زمان بە مرۆڤی تاکی دەبەخشێت و داوای لێدەکات وەکی مرۆڤێکی خاوەن دەسەڵات بوونی خۆی لە کۆمەڵدا بسەلمێنێت، شتێکی گومان لێنەکراوە و زمانناسانی هاوچەرخ پێی لەسەر دادەگرن. لێرەدا هەوڵ دەدەم زمان چ وەک سەرەکیترین ئامرازی جیاکردنەوەی مرۆڤ ـ بوونەوەر ـ چ وەک کەرەستەیەکی عەقڵی و مەعریفی کە ڕۆڵی سەرەکی دەبینێت لە داڕشتن و فۆرم بەخشیندا بە چەمکی نەتەوە و شوناسی نەتەوەیی لە ڕوانگەی دوو بیرمەند و زمانناسی بەناوبانگ لە دوو زەمەنی جیاجیا و دوو شێوازی جیاوازدا بخەمە ڕوو. (ڕنە دێکارت) بیرمەندی فەرانسەوی سەدەی حەڤدەیەم و دووەم (نەوام چامسکی) زمانناس و بیرمەندی ئەمریکی هاوچەرخ. ئەم دوو بیرمەندە لە دوو تەعبیری جیاوازدا لەسەر ئەوەن کە زمانی تایبەتی مرۆڤ بەشێکە لە شوناس و جەوهەری مرۆڤەکان یان زمان جۆرە تەمایوزێکی ڕیشەیی پێک دێنێت لە نێوان مرۆڤ و بوونەوەردا. گەرچی ڕنە دێکارت لە نووسینەکانیدا تەنها ئاماژەیەکی کورتی بە زمان داوە بەڵام هەندێک لە تیۆرەکانی ئەو دەربارەی جەوهەری زمان لە ڕووی زمانناسی و سۆسیۆلۆژی زمانەوە پێگەیەکی ئەساسی و بایەخدارن:
یەک لەو تیۆرانەی کە سەرەنجام دێکارت یان لە حەوزەی فیزیک بەرەو فیزیۆلۆژی و ڕەوانناسی کێشمەکێش کرد و دواتر بوو بە هۆی داهێنان و ئافراندنی نیزامی فیزیۆلۆژی ئۆبجێکت ئەو وزە و تواناییەیە کە مرۆڤ خاوەنیەتی هیچکات ناتوانێت بە بەڵگە و دکۆمێنت دەریان ببڕێت بەڵکوو پێویستی بە ئافراندن و داهێنانی کۆمەڵێک دەستەواژە و وشەی نوێ هەیە بۆ دەربڕینی بیر و هرزێکی نوێ.
ڕنە دێکارت لە تێۆرییەکەیدا بۆ مرۆڤ کە وەکوو تاک ئاماژەی دەداتە سەر لەم چەمکەدا خۆی پیشان دەدات (من بیر دەکەمەوە کە واتە من هەم) گرێدان و پێکەوە بەستنەوەی دوو چەمکی (هزر ـ بوون) لێرەدا ئەو شتەی دەبێتە ئامرازی دەربڕین و ڕاگەیاندنی هزری نوێ جگە لە زمان شتێکی تر نییە، ئەگەر وا بێت ئەو ڕستەیەی دێکارت ڕاستەوخۆ دەبێتەوە بە (من زمان دەزانم کە واتە من هەم) لەبەر ئەوەی بە بەراوردێکی لۆژیکیانە دەگەینە ئەو ئەنجامەی ئەو هاوڕێژەیی (تناسب) و پەیوەستە بونەی لە نێوان هزر ـ بووندا هەیە بە هەمان ڕادەش لە نێوان زمان ـ بووندا، بوونی هەیە چونکە زمان تاقە کەرستەیەکە لەو ڕوویەوە دەتوانرێت هزری نوێی پێ ئاراستە بکرێت و ڕابگەیەندرێت. کە وایە هەمان هاوکێش و هاوڕێژەیی هزر ـ بوون لە نێوان (زمان ـ بوون)دا بەدی دەکرێت.
نەوام چامسکی زمانناسی بەناوبانگی ئەمریکی لە ڕوانگەیەکی ترەوە لەسەر ئەم تیۆرەی (رنە دێکارت) دەوەستێت. ئەو دەڵێت: (ئەگەر بمانهەوێت بڵێین مرۆڤ دەتوانێت خاوەنی زانست بێ ئەم زانستە دەکرێت لە شێوەهایەکی جیاجیادا پۆلێنبەندی بکرێن یەک لەم پۆلێنبەندیانەش جیاکردنەوەی زانستی زمانە لە زانستی غەیری زمان، لەم ڕووەوە دەتوانین بڵێین ئەم پۆلێنبەندیەی نێوان زانستی زمان و زانستی غەیری زمان نەک هەر لە حەوزەی زماننای گشتیدا دەگونجێ بەڵکوو لە زمانناسی هاوچەرخیشدا کە بە سەردەمی (جیهانیهای زمان) ناو دەبرێت درووستە. ئەم پۆلێنبەندییەی نێوان زمان و زانستەکانی تر لە لایەن خودی زمانناسانەوە دانەنراوە بەڵکوو لە ڕاستیدا بونیادی ئەم دابەشکردنە لە داهێنانی زەینی خودی مرۆڤەوەیە. بە تەعبیرێکی تر ئەگەر چی زانستی زمان یەکێکە بە نزامگەلی مەعریفەی بەشەری بەڵام ئەم مێتۆد و ئوسووڵە بنەڕەتیانەی کە بەسەر زماندا حاکمن لە سەرجەم مەعریفەکانی تر جیا دەکاتەوە ئەمەش یەک لەو پێوەرانەیەکە بۆچوونی چامسکی دەربارەی شوناس و جەوهەری زمان لە بۆچوونی بیرمەندانی تر جیا دەکاتەوە. ئەگەر وایە دەتوانین بڵێین زمانی تایبەتی مرۆڤ بەشێکە لە جەوهەر و شوناسی خودی مرۆڤەکان کە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە هزر و بوونی مرۆڤەوە. یان بە تەعبیرێکی تر زمانی زگماکی یەکەمین شوناسی وەرگیراوە ڕیشەدارترین بواری شوناسی کۆمەڵایەتی تاکەکانە، هەوڵ دەدەین لایەنە ئەرێنی و نەرێنیەکانی زمان وەک ژێر خان و بنیاتنانی شوناسی نەتەوەیی، لەڕووی دەروونناسیەوە: یان لایەنە ئیجابی و سەلیبەکانی زمان چ وەک کەرەستەیەکی عەقڵی و مەعریفی و چ وەک ئامرازێکی بنیاتنەر لە درووست کردن و دامەزراندنی ژێر خانی شوناسی نەتەوەیی چ وەک کارتێکەرەکانی زمان و کاریگەرێتی لەسەر گەشەسەندنی تێڕامان و هزر و بیری مرۆڤ و هەروەها کارێگەرێتی لایەنی سەلبی زمان لە حاڵەتی لاواز بوون و تەریک کەوتنەوەی لە ئاست زمانانی بیانی و نێو نەتەوەییدا لەسەر کەسایەتی دەروونی مرۆڤەکان لە ڕووی دەروونناسیەوە تاوتۆی بکەین. بۆ ئەم مەبەستەش سروشتیە کە زمانی (کوردی) و کەسایەتی کورد، وەکوو سوژە هەڵبژێرین.
لەبەر ئەوەی پێم وایە هیچ یەک لە زماناتی تری دنیا و نەتەوەکانی تر ئەوەندەی زمانی کوردی و کەسایەتیەکەی تووشی خەمۆکی و وترسێکی کوشندە و قووڵ لە داهاتوو و دڵەڕاوکێ و پاشاگەردانی و سەرەڕای هەموو ئەمانەش ڕووبەڕووی تواندنەوە و لە هەمان کاتدا ڕووخانی کەسایەتی و دەروونی نەبوەتەوە کەوابوو زمانی کوردی و کەسایەتیەکەی زمان و کەسایەتیەکی تاک ڕەهەند و تاک مانا نیە و بە چەندها ڕەهەندی جیاواز و ئاقاری مێژووییدا تێدەپەڕێت وەک بەختیار عەلی دەڵێت: کەسایەتی کورد یەک لەو کەسایەتیانەیە کە مێژووییەکی درێژی لەگەڵ خامۆشیدا بردۆتە سەر. کاتێک ئاوڕ لە دوای خۆی دەداتەوە چەندین سەدەی دوور و درێژ لە بێدەنگی لە بەردەمیدا شەپۆل دەدەن، چەندین سەدەی دوور و درێژ لە بێ تێکست، بێ ئاسەوار و بێ شکۆی دەسەڵات لە پشتیەوە بێدەنگ و خامۆش وەستاون. زمانی کوردی تا ئەو شوێنەی تەعبیرە لە جیاوازیی ئێمە لەگەڵ نەتەوەکاتی تردا بە شێوەیەکی چالاک تا ئەو شوێنە تایبەتە بە درووست کردنی هوشیارییەکی نەتەوەیی و گشتی بۆ گۆڕینی دۆخی کەسایەتیەکەی بە زمانی کوردی کاریگەری بینیوە لە لاواز کردنی کار کردن پێیدا بەڵام گۆمانیش لەوەدا نییە زمانی کوردی بەردەوام لە بازنەیەکی کولتووری هێندە تەسکدا بەکار براوە کە توانای لەسەر تەعبیرکردنی ڕووداوەکانی بەگشتی و قەیرانە کۆمەڵایەتی و سیاسی و کولتوورییەکەی بە تایبەتی نییە. خودی ئەم لاوازییەی تەعبیر کردنی زمانی کوردی بەتەنیا بەرهەمی تیرۆرەکانی دەرەوە نیە بەڵکوو لاوازی خودی بەکارهێنانەکەیشی ئەوەندە بگرە زیاتر کاریگەرە. کاتێک بە زمانەکەمان تەعبیر لە ڕووداوێکی جیهانی، یان لۆکاڵی و ناوچەیی دەکەین بە شێوەیەکی تاک ڕەهەند تەعبیری لێ دەکەین و لە یەک گۆشە ڕوانینەوە سەیری قەیرانی وجوودیی و سیاسی خۆمان دەکەین لە یەک زاویە و بە یەک تەعبیر لە کێشە و گرفتەکانمان دەڕوانین، ئەمەش وا دەکات زمانەکەمان زمانێکی تاک ڕەهەند بێت و توانای تەعبیری جیاواز لەسەر ڕووداو و قەیرانەکانمانی پێ نەبێت. کاتێک باس لە زمان دەکەین باس لە کەرستەیەکی عەقڵی و مەعریفی دەکەین لە هەمان کاتدا هەمیشەش ئەبستراکت لە زمانمان ڕاونیوە لەو ڕوانگەیەوە سەیرمان کردووە کە زمان کەرەستە و ئامرازی لە یەکتێگەیشتن و قسەکردنەوە بەس بەڵام زمان کاتێک دەتوانێت لە پرۆژەی درووستکردنی ژێر خانی نەتەویید چالاک بێت کە بووبێتە خەزێنەیەکی مەعریفی، کاتێک دەڵێین زمان ستوونی هەرە گەورەی نەتەوەیە مانای ئەوەیە نەتەوە لە جەوهەردا یەکسانە بەکۆی ئەو زانیاری و هزر و دنیا بینیەی لە زمانەکەیدا هەڵیگرتووە، زمان گەنجینەی مەعلووماتی نەتەوەیە. زمان پەرژین و چوار چێوەیەک نیە نەتەوە بە دەوری خۆیدا بیکێشێت و خۆی تێدا قەتیس بکات، بەچەشنێک لە ناویدا تایبەتمەندییەکانی خۆی تێدا گەمارۆ بیکێشێت و خۆی تێدا قەتیس بکات، بە چەشنێک لە ناویدا تایبەتمەندییەکانی خۆی تێیدا گەمارۆ بدات. زمان کەرەستەیەکە توانای ژیانی نەتەوە دەستنیشان دەکات. ئێمە نابێت خۆمان بەو وتە زایەوە ببەستینەوە کە دەڵێت زمان تەنها ئەمراز و کەرەستەی لێک تێگەیشتن و پێوەندی نێوان فەرهەنگەکان و لە هەمان کاتدا قسەکردنە بەڵکوو دەبێت ئێمە زمان بکەینە پێکهاتەیەکی فرە ڕەهەند بۆ دنیا بینی و هزر و کۆی زانستەکانمان، دەبێ زمانەکەمان فێری تەعبیری جۆراوجۆر و لە هەموو قەیران و کێشەکانمان بکەین، بە زمانەکەمان تەعبیری جیاواز لە ڕووداوەکانی جیهان و خۆمان بکەین، بەر لەوەی بچمە سەر زمان و پەیوەستەبوونی بە ناسنامەی نەتەوەیی و بنیاتنانی ژیرخانی هوشیاری نەتەوەیی دەمەوێت ئەوە بڵێم کە بە چاو خشاندێک بە مێژووی سیاسی و دەوڵەتانی کۆلۆنیالیستی لە سەدەکانی هەژدە، نۆزدە و بە تایبەت لە سەدەی پڕ لە خوێناوی بیستەمدا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە لە سیاسەتی فەرهەنگی کۆلۆنیالیزمدا زمان هەمیشە وەکوو ئامرازێکی کوشندە و ترسناک مامەڵەی لەگەڵدا کراوە. نەتەوەی کۆلۆنیالی و سەردەست بڕێک جار لە گەشەکردنی زمانی نەتەوەی بندەست تۆقیون و بەداسەپاندنی جۆرەها زەبروزەنگ و تەوژم و سەرکوت فەزایەکی قەدەغەکراویان بۆ گەشەکردنی زمانی نەتەوەی بندەست درووست کردووە، بڕێک جاریش لە زمان وەک ئامراز و چەکێکی کوشندە بۆ تواندنەوەی شوناسی نەتەوەیی بە کۆلۆنیکراو کەڵکیان وەرگرتووە. زمان بەشێکی هەرە سەرەکی لە شوناسی نەتەوەیی هەر گەلێک پێک دەهێنێت. یان بە تەعبیرێکی تر زمان بەشێکی دانەبڕاو و جیا هەڵنەگرە لە شوناسی نەتەوەیی بە چەشنێک دابەزینی ئاستی هوشیاری نەتەوەیی هەر نەتەوەیەک پەیوەندییەکی ڕاستەخۆی لەگەڵ لاواز بوون و تەریککەوتنەوەی زمانەکەیدا هەیە. پێچەوانەکەشی ڕاستە. ئاستی هوشیاری نەتەوەیی هەر نەتەوەیەک ئەوە دەردەخات تا چەندە ئەو نەتەوەیە بایەخ بە زمانەکەی دەدات و بەشێک لە ژیانی خۆی بۆ گەشە پێدان و پێشکەوتنی زمان و ئەدەبی نەتەوەکەی تەرخان دەکات. لەو سەردەمەوە زمان وەکوو ئامرازێکی کوشندە بۆ سست کردنی هوشیاری نەتەوەیی و تواندنەوەی ناسنامەی نەتەوەیی هاتۆتە نێو فەرهەنگی دەوڵەتانی کۆلۆنیالی. ئێمە فێربووین چۆن چۆنی بەرگری بکەین لە زمان و ئەدەبی نەتەوەیمان. چونکە ئەوان باشی دەزانن کاتێک نەتەوەی بندەست لە هەمبەر نەتەوەی سەردەستدا هەست بە لاواز بوون و تەریک کەوتنەی زمانەکەی دەکات بێ گومان دەست بە لاواز بوونی ناسنامە و هەبوونی خۆیشی دەکات. لە ڕووی سایکۆلۆژیاوە ئەمە ڕاستە کاتێک منی بندەست لە هەمبەر ئەویتری باڵادەستدا هەست بە کەمی و لاوازی دەکەم ئەم حاڵەتە گەرچی نائاساییە بەڵام لە چەندین جار دووبارە بوونەوەیدا بۆ منی (تاک) دەبێتە حاڵەتێکی ئاسایی، لێرەیشەوەیە کە هەر جۆرە هەوڵ و تەقالایەک بۆ (منی) تاک لە گۆڕاندن و نوێ کردنەوە و خۆ دەربازکردن لەو حاڵەتە نائاساییەی کە بەرۆکی گرتووم دەبێتە شتێکی مەحاڵ و لە هەموو حاڵەتێکدا ئاسایی و نائاسایی لە موراعاتی ئەوی باڵا دەستدام ئەمەش وام لێدەکات هیچ جۆرە باوڕێکم بە خۆم نەمێنێت و هیچ کاتیش لە هەوڵی نوێ کردنەوە و گۆڕاندا نەبم. ئەمە لە حاڵەتێکی گشتیدا و لە ڕەهەندێکی بەرفراواندا دەکرێت لە تاکێکی بندەستەوە بۆ کۆمەڵە خەڵکانێکی بەکۆلۆنیکراو نەتەوەیەکی ژێر دەستەش بەکار ببرێت.
لێرەدا زمانی کوردی لە ناو زماناتی تری زیندووی دنیادا و لە ئاستی نێو نەتەوەییدا دەخەینە بەر باس و ئاوڕێک لە سەرەکیترین کێشە و گرفتەکانی دەدەینەوە.
دەمەوێت لەو پرسیارەوە دەست پێدەکەم کێش و قورسایی زمانی کوردی لە نێو زمانانی تردا لە ئاست جیهانیدا لە چ ڕادەیەک دایە؟
بە پێی شیکاریی بیرمەندێکی کانادایی 6600 زمان لە دونیادا لە حاڵی قسە پێکردن و ئاخاوتن دان. ئەگەر ئەم زمانانە بە پێی (کۆمەڵ) واتە (جمعیت)ی ئەو خەڵکانەی کە قسەیان پێ دەکەن بەراورد بکرێت دەتوانین بڵێین زمانی کوردی لە ڕەدەی 32ی زمانەکانی دنیادایە بەو پێیەی کە 40 میلیون خەڵکی قسەی پێدەکەن. ئەمە لە کاتێکدایە کە زیاتر لەو ژمارەیە بەو زمانە قسە دەکەن بەم پێیە ڕادەی زمانەکە لەوە کەمتر مەزندەی بۆ دەکرێت. بە پێی ئەم شیکارییە دەکرێت بڵێین زمانی کوردی لە زۆربەی زمانەکانی سوێدی، دانمارکی و هۆڵەندی، بە کورتی هەموو ئەو زمانە لۆکاڵانەی کە لە ئوروپادا قسەی پێ دەکرێت بە نیسبەت زمانی کوردییەوە لە پلەکانی خوارتر دان، بەڵام لە ڕووی فەرهەنگیەوە زمانی کوردی توانای کێبەرکێ و ڕەقابەتی زمانە ئوروپیەکانی نیە. لێرەدا خۆم دەرگیری هیچ یەک لەو بوارانە ناکەم لەبەر ئەوەی دەکرێت بەدەیان کتێب و نووسراوەی بۆ تەرخان بکرێت. تەنها لەو گرفتە سەرکیەی دەدوێم کە ئەمڕۆ لە بەردەم چاخی زانست و تەکنۆلۆژیادا زمانی کوردی ڕووبەرووی بۆتەوە ئەوەش بە هۆی کەم‌کاری و سستی خۆمانەوەیە.
یەک لەو کێشە هەرە سەرەکیانەی کە ڕووبەرووی زمانی کوردی بۆتەوە و دەبێتەوە نەبوونی فەرهەنگستان یان بونیادێکی لەبارە کە لەسەر زمانی کوردی بکۆڵێتەوە. ئەمەش پەیوەستە بە هەبوونی دەوڵەتێکی یەکپارچە و نالۆکاڵی کە لە ئێستادا ئێمە نیمانە، لە باشووری کوردستانیشدا بە هەبوونی پشتگیری دەوڵەتەوە پێویستی بە بونیادێکی کوردناسی هەیە کە بە شێوەیەکی تۆکمە و تایبەت لەسەر زمانی کوردی بکۆڵێتەوە لە زانکۆکان و شوێنە ئاکادیمیکیەکاندا کە تاکوو ئێستا درووست نەکراوە.
ئەو خوێندنەوانەی تاکوو ئێستا لەسەر زمانی کوردی بە شێوەیەکی تایبەت ئەنجام دراون خوێندوەهایەکی خەوش و سەقەتن، لەبەر ئەوەی زمانی کوردییان لە چوارچۆوەی خوێندنەوەی (ئێران ناسیدا) تاوتۆی کردووە. ئەمڕۆ دەبێ پسپۆڕان و ئەوانەی بە شێوەیەکی ئاکادمیک و زانستی لەسەر زمانی کوردی کار دەکەن ئەو زمانە بەرەو ناوەندی خوێندنەوەی خۆی بگۆڕن و خوێندنەوەی ئێران ناسی بە پرۆسەی کوردناسی بگۆڕن. ئەوانەی بە شێوەیەکی ئاکادمیک و زانستانە کاریان لەسەر زمانی کوردی کردووە و خوێندوویانەتەوە لەو چوارچێوەیەدا واتە (ئێران ناسی) هەڵیان سەنگاندووە و مامەڵەیان لەگەڵ کردووە ئەمەش وادەکات زمانی کوردی، ئەگەرچی سەر بەلقی زمانە ئێرانیەکانە (فاکتێکی تایبەت بە خۆی نەبێت یان زمانێکی هاوبەش بێت لەگەڵ سەرجەم زمانە ئێرانییەکاندا. یان ئەوەی کە جیاوازییەکان ئەوەندە زۆر نەبن ببنە هۆی پێکهێنانی فاکتهایەکی تایبەت بە زمانی کوردی. پرۆفسۆر (جەماڵ نەبەز) لە کونفرانسی نێو نەتەوەیی ساڵی 2000 لە ئاڵماندا کە لەسەر زمانی کوردی خوێندنەوەی هەبوو، ئاگادارمان دەکاتەوە و کە تاکوو زمانی کوردی وەکوو خۆی و بەو فاکتەرە تایبەتیانەیەوە نەخوێندرێتەوە و مامەڵەی لەگەڵ نەکرێت و لە حەوزەی موتالەعاتی (ئێران شناسی) نەهێنرێتە دەرەوە و ڕێکخراوێکی زانستیانەی کوردناسی لە زانکۆکان و شوێنە ئاکادیمیکەکاندا بۆ دانەمەزرێت بێ‌گومان گیر و گرفتەکانی بەو ئاسانیە چارەسەر ناکرێ و بەردەوام لەگەڵ گرفتە ناوخۆییەکاندا ڕووبەڕوو دەبێتەوە. سستی و کەم کاری ئێمە لەمەڕ گەشەسەندن و ئەورۆیی کردنی زمانەکەمان ڕیشەیەکی مێژووی چەندین ساڵەی هەیە. بیرمەند و شاعیری گەورەی کورد ئەحمەدی خانی لە چیرۆکە بەناوبانگەکەیدا (مەم و زین) ڕەخنەکانی زۆرتر ڕوو لە ڕووناکبیران و خوێندەوارانی کورد ەکات لەوەی کە هیچ جۆرە بایەخێکیان بە زمانی کوردی نەداوە و ئەمەش بۆتە هۆی لەبیرچوونەوە و فەرامۆش کردنی زمانی کوردی لە ئاست نووسیندا. ڕاستیەکی حاشا هەڵنەگرە، ئێمە بە سەدان و بگرە هەزاران خوێندەواری ئاکادمیک و بەناو ڕووناکبیرمان هەیە، بەڵام ئەوانەی کە لەسەر زمانی نەتەوەی و زمانی دایکی بەو شێوەیە چالاک کاریان کردووە و کار دەکەن لە قامکی دەست تێناپەڕن. ئێمە خۆمان کۆسپی هەرەگەورەین لە بەردەم گەشە سەندن و مودێڕنێزە بوونی زمانەکەماندا.لە حەوزەی زانستە کۆمەڵایەتیەکاندا دەکرێت بڵێین زمان زانستێکی تۆکمە و تایبەتە و هەموو کەس و لایەنێک ناتوانن پێی هەستن. زمان و کار تێکردنەکانی لەسەر هەموو جۆرێکی ژیانی مرۆڤ لەوانە ژیانی کۆمەڵایەتی ـ ئابووری و سیاسی و فیکری و هونەری ئەوە دەسەلمێنن ئەم زانستە تۆکمە پێویستی بە کەسانێ لێهاتوو و پسپۆڕ و شارەزا هەیە کە ڕووبەرێکی زۆر لە ژیانی ڕۆژانەیانی بۆ تەرخان بکەن. لەوەی کە زمان پەیوەستە بوونێکی نەپچڕاو بنەڕەتی لەگەڵ هرز و بوونی مرۆڤدا وەک کەسایەتی هەیە و دیارترین و سەرەکیترین ئامرازیشە بۆ جیاوازییەکی نێوان مرۆڤ و بوونەوەر لە ڕووی فیکری و کۆمەڵایەتیەوە بەتایبەت بوونەوەرە گیاندارەکان لە ڕووی فیزیۆلۆژی و سایکۆلۆژییەوە و ئەو دەسەڵاتە دەروونیەی کە زمان بە مرۆڤی تاکی دەبەخشێت و داوای لێدەکات وەکی مرۆڤێکی خاوەن دەسەڵات بوونی خۆی لە کۆمەڵدا بسەلمێنێت، شتێکی گومان لێنەکراوە و زمانناسانی هاوچەرخ پێی لەسەر دادەگرن. لێرەدا هەوڵ دەدەم زمان چ وەک سەرەکیترین ئامرازی جیاکردنەوەی مرۆڤ ـ بوونەوەر ـ چ وەک کەرەستەیەکی عەقڵی و مەعریفی کە ڕۆڵی سەرەکی دەبینێت لە داڕشتن و فۆرم بەخشیندا بە چەمکی نەتەوە و شوناسی نەتەوەیی لە ڕوانگەی دوو بیرمەند و زمانناسی بەناوبانگ لە دوو زەمەنی جیاجیا و دوو شێوازی جیاوازدا بخەمە ڕوو. (ڕنە دێکارت) بیرمەندی فەرانسەوی سەدەی حەڤدەیەم و دووەم (نەوام چامسکی) زمانناس و بیرمەندی ئەمریکی هاوچەرخ. ئەم دوو بیرمەندە لە دوو تەعبیری جیاوازدا لەسەر ئەوەن کە زمانی تایبەتی مرۆڤ بەشێکە لە شوناس و جەوهەری مرۆڤەکان یان زمان جۆرە تەمایوزێکی ڕیشەیی پێک دێنێت لە نێوان مرۆڤ و بوونەوەردا. گەرچی ڕنە دێکارت لە نووسینەکانیدا تەنها ئاماژەیەکی کورتی بە زمان داوە بەڵام هەندێک لە تیۆرەکانی ئەو دەربارەی جەوهەری زمان لە ڕووی زمانناسی و سۆسیۆلۆژی زمانەوە پێگەیەکی ئەساسی و بایەخدارن:
یەک لەو تیۆرانەی کە سەرەنجام دێکارت یان لە حەوزەی فیزیک بەرەو فیزیۆلۆژی و ڕەوانناسی کێشمەکێش کرد و دواتر بوو بە هۆی داهێنان و ئافراندنی نیزامی فیزیۆلۆژی ئۆبجێکت ئەو وزە و تواناییەیە کە مرۆڤ خاوەنیەتی هیچکات ناتوانێت بە بەڵگە و دکۆمێنت دەریان ببڕێت بەڵکوو پێویستی بە ئافراندن و داهێنانی کۆمەڵێک دەستەواژە و وشەی نوێ هەیە بۆ دەربڕینی بیر و هرزێکی نوێ.
ڕنە دێکارت لە تێۆرییەکەیدا بۆ مرۆڤ کە وەکوو تاک ئاماژەی دەداتە سەر لەم چەمکەدا خۆی پیشان دەدات (من بیر دەکەمەوە کە واتە من هەم) گرێدان و پێکەوە بەستنەوەی دوو چەمکی (هزر ـ بوون) لێرەدا ئەو شتەی دەبێتە ئامرازی دەربڕین و ڕاگەیاندنی هزری نوێ جگە لە زمان شتێکی تر نییە، ئەگەر وا بێت ئەو ڕستەیەی دێکارت ڕاستەوخۆ دەبێتەوە بە (من زمان دەزانم کە واتە من هەم) لەبەر ئەوەی بە بەراوردێکی لۆژیکیانە دەگەینە ئەو ئەنجامەی ئەو هاوڕێژەیی (تناسب) و پەیوەستە بونەی لە نێوان هزر ـ بووندا هەیە بە هەمان ڕادەش لە نێوان زمان ـ بووندا، بوونی هەیە چونکە زمان تاقە کەرستەیەکە لەو ڕوویەوە دەتوانرێت هزری نوێی پێ ئاراستە بکرێت و ڕابگەیەندرێت. کە وایە هەمان هاوکێش و هاوڕێژەیی هزر ـ بوون لە نێوان (زمان ـ بوون)دا بەدی دەکرێت.
نەوام چامسکی زمانناسی بەناوبانگی ئەمریکی لە ڕوانگەیەکی ترەوە لەسەر ئەم تیۆرەی (رنە دێکارت) دەوەستێت. ئەو دەڵێت: (ئەگەر بمانهەوێت بڵێین مرۆڤ دەتوانێت خاوەنی زانست بێ ئەم زانستە دەکرێت لە شێوەهایەکی جیاجیادا پۆلێنبەندی بکرێن یەک لەم پۆلێنبەندیانەش جیاکردنەوەی زانستی زمانە لە زانستی غەیری زمان، لەم ڕووەوە دەتوانین بڵێین ئەم پۆلێنبەندیەی نێوان زانستی زمان و زانستی غەیری زمان نەک هەر لە حەوزەی زماننای گشتیدا دەگونجێ بەڵکوو لە زمانناسی هاوچەرخیشدا کە بە سەردەمی (جیهانیهای زمان) ناو دەبرێت درووستە. ئەم پۆلێنبەندییەی نێوان زمان و زانستەکانی تر لە لایەن خودی زمانناسانەوە دانەنراوە بەڵکوو لە ڕاستیدا بونیادی ئەم دابەشکردنە لە داهێنانی زەینی خودی مرۆڤەوەیە. بە تەعبیرێکی تر ئەگەر چی زانستی زمان یەکێکە بە نزامگەلی مەعریفەی بەشەری بەڵام ئەم مێتۆد و ئوسووڵە بنەڕەتیانەی کە بەسەر زماندا حاکمن لە سەرجەم مەعریفەکانی تر جیا دەکاتەوە ئەمەش یەک لەو پێوەرانەیەکە بۆچوونی چامسکی دەربارەی شوناس و جەوهەری زمان لە بۆچوونی بیرمەندانی تر جیا دەکاتەوە. ئەگەر وایە دەتوانین بڵێین زمانی تایبەتی مرۆڤ بەشێکە لە جەوهەر و شوناسی خودی مرۆڤەکان کە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە هزر و بوونی مرۆڤەوە. یان بە تەعبیرێکی تر زمانی زگماکی یەکەمین شوناسی وەرگیراوە ڕیشەدارترین بواری شوناسی کۆمەڵایەتی تاکەکانە، هەوڵ دەدەین لایەنە ئەرێنی و نەرێنیەکانی زمان وەک ژێر خان و بنیاتنانی شوناسی نەتەوەیی، لەڕووی دەروونناسیەوە: یان لایەنە ئیجابی و سەلیبەکانی زمان چ وەک کەرەستەیەکی عەقڵی و مەعریفی و چ وەک ئامرازێکی بنیاتنەر لە درووست کردن و دامەزراندنی ژێر خانی شوناسی نەتەوەیی چ وەک کارتێکەرەکانی زمان و کاریگەرێتی لەسەر گەشەسەندنی تێڕامان و هزر و بیری مرۆڤ و هەروەها کارێگەرێتی لایەنی سەلبی زمان لە حاڵەتی لاواز بوون و تەریک کەوتنەوەی لە ئاست زمانانی بیانی و نێو نەتەوەییدا لەسەر کەسایەتی دەروونی مرۆڤەکان لە ڕووی دەروونناسیەوە تاوتۆی بکەین. بۆ ئەم مەبەستەش سروشتیە کە زمانی (کوردی) و کەسایەتی کورد، وەکوو سوژە هەڵبژێرین.
لەبەر ئەوەی پێم وایە هیچ یەک لە زماناتی تری دنیا و نەتەوەکانی تر ئەوەندەی زمانی کوردی و کەسایەتیەکەی تووشی خەمۆکی و وترسێکی کوشندە و قووڵ لە داهاتوو و دڵەڕاوکێ و پاشاگەردانی و سەرەڕای هەموو ئەمانەش ڕووبەڕووی تواندنەوە و لە هەمان کاتدا ڕووخانی کەسایەتی و دەروونی نەبوەتەوە کەوابوو زمانی کوردی و کەسایەتیەکەی زمان و کەسایەتیەکی تاک ڕەهەند و تاک مانا نیە و بە چەندها ڕەهەندی جیاواز و ئاقاری مێژووییدا تێدەپەڕێت وەک بەختیار عەلی دەڵێت: کەسایەتی کورد یەک لەو کەسایەتیانەیە کە مێژووییەکی درێژی لەگەڵ خامۆشیدا بردۆتە سەر. کاتێک ئاوڕ لە دوای خۆی دەداتەوە چەندین سەدەی دوور و درێژ لە بێدەنگی لە بەردەمیدا شەپۆل دەدەن، چەندین سەدەی دوور و درێژ لە بێ تێکست، بێ ئاسەوار و بێ شکۆی دەسەڵات لە پشتیەوە بێدەنگ و خامۆش وەستاون. زمانی کوردی تا ئەو شوێنەی تەعبیرە لە جیاوازیی ئێمە لەگەڵ نەتەوەکاتی تردا بە شێوەیەکی چالاک تا ئەو شوێنە تایبەتە بە درووست کردنی هوشیارییەکی نەتەوەیی و گشتی بۆ گۆڕینی دۆخی کەسایەتیەکەی بە زمانی کوردی کاریگەری بینیوە لە لاواز کردنی کار کردن پێیدا بەڵام گۆمانیش لەوەدا نییە زمانی کوردی بەردەوام لە بازنەیەکی کولتووری هێندە تەسکدا بەکار براوە کە توانای لەسەر تەعبیرکردنی ڕووداوەکانی بەگشتی و قەیرانە کۆمەڵایەتی و سیاسی و کولتوورییەکەی بە تایبەتی نییە. خودی ئەم لاوازییەی تەعبیر کردنی زمانی کوردی بەتەنیا بەرهەمی تیرۆرەکانی دەرەوە نیە بەڵکوو لاوازی خودی بەکارهێنانەکەیشی ئەوەندە بگرە زیاتر کاریگەرە. کاتێک بە زمانەکەمان تەعبیر لە ڕووداوێکی جیهانی، یان لۆکاڵی و ناوچەیی دەکەین بە شێوەیەکی تاک ڕەهەند تەعبیری لێ دەکەین و لە یەک گۆشە ڕوانینەوە سەیری قەیرانی وجوودیی و سیاسی خۆمان دەکەین لە یەک زاویە و بە یەک تەعبیر لە کێشە و گرفتەکانمان دەڕوانین، ئەمەش وا دەکات زمانەکەمان زمانێکی تاک ڕەهەند بێت و توانای تەعبیری جیاواز لەسەر ڕووداو و قەیرانەکانمانی پێ نەبێت. کاتێک باس لە زمان دەکەین باس لە کەرستەیەکی عەقڵی و مەعریفی دەکەین لە هەمان کاتدا هەمیشەش ئەبستراکت لە زمانمان ڕاونیوە لەو ڕوانگەیەوە سەیرمان کردووە کە زمان کەرەستە و ئامرازی لە یەکتێگەیشتن و قسەکردنەوە بەس بەڵام زمان کاتێک دەتوانێت لە پرۆژەی درووستکردنی ژێر خانی نەتەویید چالاک بێت کە بووبێتە خەزێنەیەکی مەعریفی، کاتێک دەڵێین زمان ستوونی هەرە گەورەی نەتەوەیە مانای ئەوەیە نەتەوە لە جەوهەردا یەکسانە بەکۆی ئەو زانیاری و هزر و دنیا بینیەی لە زمانەکەیدا هەڵیگرتووە، زمان گەنجینەی مەعلووماتی نەتەوەیە. زمان پەرژین و چوار چێوەیەک نیە نەتەوە بە دەوری خۆیدا بیکێشێت و خۆی تێدا قەتیس بکات، بەچەشنێک لە ناویدا تایبەتمەندییەکانی خۆی تێدا گەمارۆ بیکێشێت و خۆی تێدا قەتیس بکات، بە چەشنێک لە ناویدا تایبەتمەندییەکانی خۆی تێیدا گەمارۆ بدات. زمان کەرەستەیەکە توانای ژیانی نەتەوە دەستنیشان دەکات. ئێمە نابێت خۆمان بەو وتە زایەوە ببەستینەوە کە دەڵێت زمان تەنها ئەمراز و کەرەستەی لێک تێگەیشتن و پێوەندی نێوان فەرهەنگەکان و لە هەمان کاتدا قسەکردنە بەڵکوو دەبێت ئێمە زمان بکەینە پێکهاتەیەکی فرە ڕەهەند بۆ دنیا بینی و هزر و کۆی زانستەکانمان، دەبێ زمانەکەمان فێری تەعبیری جۆراوجۆر و لە هەموو قەیران و کێشەکانمان بکەین، بە زمانەکەمان تەعبیری جیاواز لە ڕووداوەکانی جیهان و خۆمان بکەین، بەر لەوەی بچمە سەر زمان و پەیوەستەبوونی بە ناسنامەی نەتەوەیی و بنیاتنانی ژیرخانی هوشیاری نەتەوەیی دەمەوێت ئەوە بڵێم کە بە چاو خشاندێک بە مێژووی سیاسی و دەوڵەتانی کۆلۆنیالیستی لە سەدەکانی هەژدە، نۆزدە و بە تایبەت لە سەدەی پڕ لە خوێناوی بیستەمدا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە لە سیاسەتی فەرهەنگی کۆلۆنیالیزمدا زمان هەمیشە وەکوو ئامرازێکی کوشندە و ترسناک مامەڵەی لەگەڵدا کراوە. نەتەوەی کۆلۆنیالی و سەردەست بڕێک جار لە گەشەکردنی زمانی نەتەوەی بندەست تۆقیون و بەداسەپاندنی جۆرەها زەبروزەنگ و تەوژم و سەرکوت فەزایەکی قەدەغەکراویان بۆ گەشەکردنی زمانی نەتەوەی بندەست درووست کردووە، بڕێک جاریش لە زمان وەک ئامراز و چەکێکی کوشندە بۆ تواندنەوەی شوناسی نەتەوەیی بە کۆلۆنیکراو کەڵکیان وەرگرتووە. زمان بەشێکی هەرە سەرەکی لە شوناسی نەتەوەیی هەر گەلێک پێک دەهێنێت. یان بە تەعبیرێکی تر زمان بەشێکی دانەبڕاو و جیا هەڵنەگرە لە شوناسی نەتەوەیی بە چەشنێک دابەزینی ئاستی هوشیاری نەتەوەیی هەر نەتەوەیەک پەیوەندییەکی ڕاستەخۆی لەگەڵ لاواز بوون و تەریککەوتنەوەی زمانەکەیدا هەیە. پێچەوانەکەشی ڕاستە. ئاستی هوشیاری نەتەوەیی هەر نەتەوەیەک ئەوە دەردەخات تا چەندە ئەو نەتەوەیە بایەخ بە زمانەکەی دەدات و بەشێک لە ژیانی خۆی بۆ گەشە پێدان و پێشکەوتنی زمان و ئەدەبی نەتەوەکەی تەرخان دەکات. لەو سەردەمەوە زمان وەکوو ئامرازێکی کوشندە بۆ سست کردنی هوشیاری نەتەوەیی و تواندنەوەی ناسنامەی نەتەوەیی هاتۆتە نێو فەرهەنگی دەوڵەتانی کۆلۆنیالی. ئێمە فێربووین چۆن چۆنی بەرگری بکەین لە زمان و ئەدەبی نەتەوەیمان. چونکە ئەوان باشی دەزانن کاتێک نەتەوەی بندەست لە هەمبەر نەتەوەی سەردەستدا هەست بە لاواز بوون و تەریک کەوتنەی زمانەکەی دەکات بێ گومان دەست بە لاواز بوونی ناسنامە و هەبوونی خۆیشی دەکات. لە ڕووی سایکۆلۆژیاوە ئەمە ڕاستە کاتێک منی بندەست لە هەمبەر ئەویتری باڵادەستدا هەست بە کەمی و لاوازی دەکەم ئەم حاڵەتە گەرچی نائاساییە بەڵام لە چەندین جار دووبارە بوونەوەیدا بۆ منی (تاک) دەبێتە حاڵەتێکی ئاسایی، لێرەیشەوەیە کە هەر جۆرە هەوڵ و تەقالایەک بۆ (منی) تاک لە گۆڕاندن و نوێ کردنەوە و خۆ دەربازکردن لەو حاڵەتە نائاساییەی کە بەرۆکی گرتووم دەبێتە شتێکی مەحاڵ و لە هەموو حاڵەتێکدا ئاسایی و نائاسایی لە موراعاتی ئەوی باڵا دەستدام ئەمەش وام لێدەکات هیچ جۆرە باوڕێکم بە خۆم نەمێنێت و هیچ کاتیش لە هەوڵی نوێ کردنەوە و گۆڕاندا نەبم. ئەمە لە حاڵەتێکی گشتیدا و لە ڕەهەندێکی بەرفراواندا دەکرێت لە تاکێکی بندەستەوە بۆ کۆمەڵە خەڵکانێکی بەکۆلۆنیکراو نەتەوەیەکی ژێر دەستەش بەکار ببرێت.
لێرەدا زمانی کوردی لە ناو زماناتی تری زیندووی دنیادا و لە ئاستی نێو نەتەوەییدا دەخەینە بەر باس و ئاوڕێک لە سەرەکیترین کێشە و گرفتەکانی دەدەینەوە.
دەمەوێت لەو پرسیارەوە دەست پێدەکەم کێش و قورسایی زمانی کوردی لە نێو زمانانی تردا لە ئاست جیهانیدا لە چ ڕادەیەک دایە؟
بە پێی شیکاریی بیرمەندێکی کانادایی 6600 زمان لە دونیادا لە حاڵی قسە پێکردن و ئاخاوتن دان. ئەگەر ئەم زمانانە بە پێی (کۆمەڵ) واتە (جمعیت)ی ئەو خەڵکانەی کە قسەیان پێ دەکەن بەراورد بکرێت دەتوانین بڵێین زمانی کوردی لە ڕەدەی 32ی زمانەکانی دنیادایە بەو پێیەی کە 40 میلیون خەڵکی قسەی پێدەکەن. ئەمە لە کاتێکدایە کە زیاتر لەو ژمارەیە بەو زمانە قسە دەکەن بەم پێیە ڕادەی زمانەکە لەوە کەمتر مەزندەی بۆ دەکرێت. بە پێی ئەم شیکارییە دەکرێت بڵێین زمانی کوردی لە زۆربەی زمانەکانی سوێدی، دانمارکی و هۆڵەندی، بە کورتی هەموو ئەو زمانە لۆکاڵانەی کە لە ئوروپادا قسەی پێ دەکرێت بە نیسبەت زمانی کوردییەوە لە پلەکانی خوارتر دان، بەڵام لە ڕووی فەرهەنگیەوە زمانی کوردی توانای کێبەرکێ و ڕەقابەتی زمانە ئوروپیەکانی نیە. لێرەدا خۆم دەرگیری هیچ یەک لەو بوارانە ناکەم لەبەر ئەوەی دەکرێت بەدەیان کتێب و نووسراوەی بۆ تەرخان بکرێت. تەنها لەو گرفتە سەرکیەی دەدوێم کە ئەمڕۆ لە بەردەم چاخی زانست و تەکنۆلۆژیادا زمانی کوردی ڕووبەرووی بۆتەوە ئەوەش بە هۆی کەم‌کاری و سستی خۆمانەوەیە.
یەک لەو کێشە هەرە سەرەکیانەی کە ڕووبەرووی زمانی کوردی بۆتەوە و دەبێتەوە نەبوونی فەرهەنگستان یان بونیادێکی لەبارە کە لەسەر زمانی کوردی بکۆڵێتەوە. ئەمەش پەیوەستە بە هەبوونی دەوڵەتێکی یەکپارچە و نالۆکاڵی کە لە ئێستادا ئێمە نیمانە، لە باشووری کوردستانیشدا بە هەبوونی پشتگیری دەوڵەتەوە پێویستی بە بونیادێکی کوردناسی هەیە کە بە شێوەیەکی تۆکمە و تایبەت لەسەر زمانی کوردی بکۆڵێتەوە لە زانکۆکان و شوێنە ئاکادیمیکیەکاندا کە تاکوو ئێستا درووست نەکراوە.
ئەو خوێندنەوانەی تاکوو ئێستا لەسەر زمانی کوردی بە شێوەیەکی تایبەت ئەنجام دراون خوێندوەهایەکی خەوش و سەقەتن، لەبەر ئەوەی زمانی کوردییان لە چوارچۆوەی خوێندنەوەی (ئێران ناسیدا) تاوتۆی کردووە. ئەمڕۆ دەبێ پسپۆڕان و ئەوانەی بە شێوەیەکی ئاکادمیک و زانستی لەسەر زمانی کوردی کار دەکەن ئەو زمانە بەرەو ناوەندی خوێندنەوەی خۆی بگۆڕن و خوێندنەوەی ئێران ناسی بە پرۆسەی کوردناسی بگۆڕن. ئەوانەی بە شێوەیەکی ئاکادمیک و زانستانە کاریان لەسەر زمانی کوردی کردووە و خوێندوویانەتەوە لەو چوارچێوەیەدا واتە (ئێران ناسی) هەڵیان سەنگاندووە و مامەڵەیان لەگەڵ کردووە ئەمەش وادەکات زمانی کوردی، ئەگەرچی سەر بەلقی زمانە ئێرانیەکانە (فاکتێکی تایبەت بە خۆی نەبێت یان زمانێکی هاوبەش بێت لەگەڵ سەرجەم زمانە ئێرانییەکاندا. یان ئەوەی کە جیاوازییەکان ئەوەندە زۆر نەبن ببنە هۆی پێکهێنانی فاکتهایەکی تایبەت بە زمانی کوردی. پرۆفسۆر (جەماڵ نەبەز) لە کونفرانسی نێو نەتەوەیی ساڵی 2000 لە ئاڵماندا کە لەسەر زمانی کوردی خوێندنەوەی هەبوو، ئاگادارمان دەکاتەوە و کە تاکوو زمانی کوردی وەکوو خۆی و بەو فاکتەرە تایبەتیانەیەوە نەخوێندرێتەوە و مامەڵەی لەگەڵ نەکرێت و لە حەوزەی موتالەعاتی (ئێران شناسی) نەهێنرێتە دەرەوە و ڕێکخراوێکی زانستیانەی کوردناسی لە زانکۆکان و شوێنە ئاکادیمیکەکاندا بۆ دانەمەزرێت بێ‌گومان گیر و گرفتەکانی بەو ئاسانیە چارەسەر ناکرێ و بەردەوام لەگەڵ گرفتە ناوخۆییەکاندا ڕووبەڕوو دەبێتەوە. سستی و کەم کاری ئێمە لەمەڕ گەشەسەندن و ئەورۆیی کردنی زمانەکەمان ڕیشەیەکی مێژووی چەندین ساڵەی هەیە. بیرمەند و شاعیری گەورەی کورد ئەحمەدی خانی لە چیرۆکە بەناوبانگەکەیدا (مەم و زین) ڕەخنەکانی زۆرتر ڕوو لە ڕووناکبیران و خوێندەوارانی کورد ەکات لەوەی کە هیچ جۆرە بایەخێکیان بە زمانی کوردی نەداوە و ئەمەش بۆتە هۆی لەبیرچوونەوە و فەرامۆش کردنی زمانی کوردی لە ئاست نووسیندا. ڕاستیەکی حاشا هەڵنەگرە، ئێمە بە سەدان و بگرە هەزاران خوێندەواری ئاکادمیک و بەناو ڕووناکبیرمان هەیە، بەڵام ئەوانەی کە لەسەر زمانی نەتەوەی و زمانی دایکی بەو شێوەیە چالاک کاریان کردووە و کار دەکەن لە قامکی دەست تێناپەڕن. ئێمە خۆمان کۆسپی هەرەگەورەین لە بەردەم گەشە سەندن و مودێڕنێزە بوونی زمانەکەماندا.

ناونیشانی پەرتووک: ئاوێتەبوونی زمانی کوردی و زمانی سریانی لە شاری #کۆیە# (شیعر بە نموونە)
ناوی نوسەر: #هاوژین سڵیوە# و #شادان شوکر#
شوێنی چاپ: #هەولێر#
ساڵی چاپ: 2018
ژمارەی چاپ: یەکەم
[1]

ناونیشانی بابەت: ئایا زمانی کوردی لەهجەیەکی ئێرانییە؟
وەڵامێک بۆ قونسوڵخانەی ئێرانی لە کوردستان
ناوی نووسەر: #سوداد ڕەسووڵ# [1]
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=416573&document=0001.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی ئایا زمانی کوردی لەهجەیەکی ئێرانییە؟=KTML_Link_External_End=

[1]

ئەدەبیاتی کوردی وەک بناغەیەکی بە ستانداردبوونی زمانی کوردیی.
سافیه محەمەد ئەحمەد، سۆران عەبدولڕەحمان حامد.
Kovara Kurdinameyê ya Navnetewî, 06.04.2022
[1]
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=447554&document=0001.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خویندنەوەی ئەدەبیاتی کوردی وەک بناغەیەکی بە ستانداردبوونی زمانی کوردی=KTML_Link_External_End=