دواڕۆژ، ئاوارە حەمید
لەماوەی 12 کاتژمێری ڕابردوودا، بەهۆی ئه و #خۆڵبارین#ەی هەرێمی کوردستانی گرتۆتەوە 500 هاوڵاتی لە #هەولێر# سەردانی نەخۆشخانەیان کردووە، بەشێکیان لەنەخۆشخانە ماونەتەوە و تەندروستيش هۆشداری دەداتە هاوڵاتیان.
سامان بەرزنجی، بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی هەولێر ئەمڕۆ یەکشەممە 29ی تشرینی یەکەمی 2017، بە دواڕۆژی وت لە کاتژمێر 8:00ی ئێوارەی دوێنێ شەممەوە تاوەکو کاتژمێر 8:00ی بەیانی ئەمڕۆ (12 کاتژمێری ڕابردوو)، بەهۆی خۆڵبارینەوە 500 هاوڵاتی سەردانی نەخۆشخانەکانی هەولێریان کردووە.
وتيشی، ئه و کەسانەی سەردانی نەخۆشخانەکانیان کردووە چوار بۆ پێنج کاتژمێر لە نەخۆشخانە ماونەتەوە و له و ماوەیەدا چارەسەریان بۆ کراوە و ڕەوانەی ماڵەوە کراونەتەوە و هیچ حاڵەتێکی گیانلەدەستدان نەبووە.
بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی هەولێر داواشی لە خەڵک کرد بەتایبەت ئه و کەسانەی نەخۆشی ڕەبۆ و هەستەوەری (حەساسیەت)یان هەیە تاوەکو بۆیاندەکرێت لەماڵەوە نەیەنەدەرەوە، بۆ ئەوەی کاریگەری خۆڵبارینان لەسەر نەبێت.
پێشتر بژار ئەکرەم، بەرپرسی بەشی پێشبینی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی کەشناسی و بومەلەرزەزانی هەرێم بە دواڕۆژی ڕاگەیاند کاریگەری خۆڵبارین تاوەکو شەوی داهاتوو بەردەوامی دەبێت.[1]
29-10-2017

دیاردەى خۆڵبارین و هۆکارەکانى درووستبوون و دووبارەبوونەوەى لە شارى #سلێمانى#
لێکۆڵەر: شۆخان محەمەد ئەحمەد
لە گۆڤاری #زانکۆی هەڵەبجە#
بەرگی 7
ژمارە 1 (2022). [1]
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=549490&document=0001.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خوێندنەوەی دیاردەى خۆڵبارین و هۆکارەکانى درووستبوون و دووبارەبوونەوەى لە شارى سلێمانى=KTML_Link_External_End=

خۆڵبارین:
خۆڵبارین: دیاردەیەکی سروشتی با کردەیە، لە ئەنجامی ڕاماڵینی هەوای خاک و هەڵواسرانی دەنکۆڵەکانی خاک یان پیسکەرە سروشتی و مرۆییەکان لە هەوادا بە بەرزی نزیکەی 1.5 کم لە ڕووی زەوییەوە ڕوو دەدات.
لێکۆڵینەوەیەک کە لە ساڵی 2009 بۆ 2010 ئەنجام دراوە دەریدەخات کە %71.4 ئەو خۆڵبارینانەی لە عێراقدا ڕوودەدەن لە ساندی-سیڵتیی-کلەیی پێکدێن و %28.6 یان لە ساندی-کلەیی-سیڵت پێکدێن.
لەمەوە بۆمان دەردەکەوێت کە ئەو خۆڵبارینانەی لە کوردستان ڕوودەدەن تەنها بۆ ڕاماڵینی هەوای خاک دەگەڕێنەوە و بەگشتی لە ساند، سیڵت، کلەی، و ماددەی ئەندامی پێکدێن. سەرچاوەی ئەم خۆڵبارینانە یان ناوخۆیین و بەهۆی ئەو ڕەشەبایانەوەیە کە لە خواروو و خۆرئاوای عێراقەوە سەرچاوە دەگرن یان دەرەکین و لە وڵاتانی دەوروبەرەوە دێن، وەک ئەو ڕەشەبایانەی لە نیمچەدوورگەی عەرەبی و باکووری ئەفریقا ڕوودەدەن.
بۆ ڕوودانی خۆڵبارین پێویستە بایەک بە خێرایی 16-24کم یان زیاتر لە کاتژمێرێکدا بەسەر خاکێکی شێواودا تێبپەڕێت. کاتێک بەهۆی بەرزی پلەی گەرمی و زۆر بەرهەوا کەوتنەوە ماددەی ئەندامی لە خاکدا بۆ خوار %2 دادەبەزێت دەبێتە هۆی تێکچوونی پێکهاتن و نەمانی توانای ڕاگرتنی ئاو لەو خاکەدا، بەمەش ڕێگا بۆ هەردوو ڕاماڵینی هەوایی و ئاویی ئەو خاکە خۆش دەکات.
ئەبێت ئەوەش بزانرێت بە شێوەیەکی سرووشتی لە ناوچە زۆر وشک یان وشکەکاندا چینێک لەسەر ڕووی خاکەکە هەیە کە ڕێگا لە شێوانی ڕووی خاکەکە و ڕاماڵێنی دەنکۆڵەکانی دەگرێت، بەڵام هەندێ هۆکاری سرووشتی (وەک بارانی بەلێزمە) و چالاکی مرۆیی (وەک چالاکییە سەربازیی و کشتوکاڵییەکان و هۆیەکانی گواستنەوە) هاندەرێکی ئێجگار گەورەی شێواندنی ڕووی خاکەکە و ڕوودانی خۆڵبارینن. ڕامالینی هەوایی کار لەسەر ئەو دەنکۆڵانەی خاک دەکات کە تیرەکانیان لە 500 مایکرۆن کەمترە و ئەو دەنکۆڵانەی تیرەکانیان لە 500 مایکرۆن زیاترە تەنها بەڕووی زەوییەکەدا دەخشێن، لە کاتێکدا ئەو دەنکۆڵانەی کە تیرەکانیان لە نێوان 10 بۆ 500 مایکرۆندایە بە شێوەیەکی کاتیی بەرزدەبنەوە بۆ ناو هەوا و هەر زوو دادەبەزنەوە و کاتێک بەر ڕووی خاکەکە دەکەونەوە دووبارە هەڵدەبەزنەوە و ئەبنە هۆی ڕوودانی زنجیرە کارلێکێکی هاوشێوە لە نێوان دەنکۆڵەکانی دەوروبەریاندا و هاندانی بەرزبوونەوەی دەنکۆڵەی زیاتر.
دەنکۆڵەکانی خاک بە پێی توانای هەڵواسرانیان لە هەوادا پۆلێن دەکرێن بۆ:
$ورد$: تیرەکانیان لە 2.55 مایکرۆن کەمترە و بۆ ماوەیەکی زۆر لە هەوادا ئەمێننەوە و بەپڕ مەترسیدارترین جۆری دەنکۆڵە دادەنرێن لەسەر تەندروستی کۆمەلگا.
$زبر$: تیرەکانیان لەنێوان (2.5- 100) مایکرۆندایە و بۆ ماوەیەکی کەم لە هەوادا ئەمێننەوە. ئەگەر دەنکۆڵەی پیسکەرەکانی تری وەک دایۆکسین و فیوران و کانزا سەنگینەکانی پێوە نەلچکابن مەترسییان لەسەر تەندروستی زۆر نییە و تەنها ئەبنە هۆی کزانەوەی چاو و لوت و بۆری هەناسە.
$زۆر زبر$: تیرەکانیان لە 100 مایکرۆن زیاترە و بۆ ماوەیەکی زۆرکەم لە هەوادا ئەمێننەوە و خێرا بۆسەر ڕووی خاکەکە دادەبەزنەوە. کێشەی ئەم دەنکۆڵانە لەوەدایە لە کاتی دابەزینەوەیاندا بۆسەر ڕووی خاکەکە بەشیوەی تۆپێکی فوتبال کە دەکێشێ بە زەویدا و بەرز دەبێتەوە کار لە دەنکۆڵە وردەکان دەکەن و خۆڵبارینەکە زیاتر دەکەن.

$کاریگەرییە خراپەکانی خۆڵبارین:$
1- کاریگەریی لەسەر تەندروستی
دەنکۆڵەکانی خاک لە لوت و دەمەوە بۆ قوڵترین بەشی کۆئەندامی هەناسە دەڕۆن و لە تونایاندایە زیان بە سەرجەم بەشەکانی کۆئەندامی هەناسە بگەیەنن، لە کاتێکدا دەنکۆڵە زۆر وردەکان ئەتوانن ڕاستەوخۆ تێکەڵ بە سوڕی خوێن ببن و کاریگەرییەکی زۆر زیاتر لەسەر تەندروستی مرۆڤ دابنێن. ئەمە جگە لەوەی بەهۆی پێکهاتەی جیۆلۆجی سەرچاوەی ئەم خۆڵبارینانە زۆربەی جار ئەم دەنکۆڵانە ماددەی ژەهراوی وەک کانزا سەنگینەکان و ماددە تیشکدەرەکان یان شێرپەنجە-هێنەر هەڵدەگرن و کارەساتەکە زۆر ئاڵۆزتر دەکەن. منداڵ و بەتەمانەکان و ئەو کەسانەی نەخۆشییەکانی دڵ و کۆئەندامی هەناسەدانیان هەیە زۆرترین قوربانی دەستی خۆڵبارینن، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە خۆڵ بارین کاریگەری لەسەر تاکە تەندروستەکانی کۆمەڵگا نییە.
کیشە تەندروستیەکانی خۆڵبارین بریتین لە :
کیسەی هەناسەدان و پەکخستنی فرمانی سییەکان
ئازار و کزانەوەی کۆئەندامی هەناسە و کزانەوەی چاو
هەوکردنی بۆرییەکانی هەناسە، ڕەبۆ، سیە سۆ، هەوکردنی درێژخایەنی سییەکان (ئێمفیزیما)
لاوازکردنی بەرگریی لەش
لێدانی نائاسایی دڵ، جەڵدەی دڵ و دەماغ، مەرگی پێشوەخت
2- کاریگەرییە ژینگەییەکان :
کەمکردنەوەی ڕادەی بینین
ترشکردنی سەرچاوە ئاوییەکانی سەرزەوی و تێکدانی باڵانسی خۆراکیی لەو سەرچاوانە
داڕمانی بڕی خۆراک لە خاکدا
لەناوبردنی دارستانە سروشتییەکان
کەمکردنەوەی هەمەجۆریی زیندەیی
کاریگەرییە ماڵییەکان
تێکدانی بڕ و کوالێتی بەروبومی کێڵگەیی
شێواندن و لەناوبردنی کەلوپەلە کەلتوریی و مێژوییەکان
کەمکردنەوەی بەرهەمی خانووە پلاستیکییەکان.

$کۆنترۆل کردنی خۆڵبارین:$
ئەگەر شوێنی دروستبوونی خۆڵبارینەکە ڕووبەرێکی بچووکی هەبێت ئەکرێت کۆنترۆڵ بکرێت بە بەکارهێنانی ماددەی ئەندامیی وەک (GE-DTA) و پاشەڕۆی درەختی هاڕاو و نەوتی ڕەش و پۆشینی گیایی...هتد. هەروەها ئەکرێت بۆ پاراستنی ناوچەیەکی بچووکی وەک بینا و باخ و کێڵگەیەکی کشتوکاڵی بەربەستی با یان کەمکەرەوەی با بەکاربهێنرت. بەڵام بۆ کوردستان کە ڕووبەرێکی بەرفراوانی هەیە و گەورەترین بیابانەکانی وەک سەهەرا و عەرەبی و سوریا سەرچاوەی دروستبوونی خۆڵبارینەکەیەتی، باس لە هەر کۆنترۆڵکردن یان بنبڕکردنێکی دیاردەی خۆڵبارین بکرێت تەنها بە باسکردن دەمێنێتەوە و ناتوانێت ئەنجامێکی بەرچاو بەدەست بهێنێت. بۆیە ئاگادارکردنەوە و هۆشیارکردنەوەی پێشوەختی هاووڵاتییان سەبارەت بە زیانەکانی خۆڵبارین و چۆنییەتی خۆپاراستن لێیان تاکە ڕێگەچارەی دروستە بە مەبەستی کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی خۆل بارین.[1]

[1]

لە باشووری کوردستان نزیکەی 350 حاڵەتی هەناسەتوندی بەهۆی خۆڵبارین تۆمارکراون.
بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی #هەولێر# لە ڕۆژی هەینی بەهۆی خۆڵبارین نزیکەی 100 حاڵەتی هەناسەتوندی تۆمارکراون، کە بەسەر هەریەکە لە نەخۆشخانەکانی فریاکەوتنی ڕۆژهەڵات و نەخۆشخانەی فریاکەوتنی ناوەند لە هەولێر دابەشبوون.
هەروەها لەبارەی ئامارەکانی تووشبووانی هەناسەتوندی لە #دهۆک#، هەمزە ڕەزیکی، گوتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی دهۆک دەڵێت لەماوەی سێ ڕۆژی خۆڵبارین 230 حاڵەتی هەناسەتوندی تۆمارکراون، کە زۆربەیان دوای وەرگرتنی چارەسەری خێرا، نێردراونەتەوە ماڵەوە.
د. یاد نەقشبەندی، گوتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی #سلێمانی# دەڵێت خۆڵبارینەکە درەنگتر گەیشتە سلێمانی و بەمەش کەمترین حاڵەت سەردانی نەخۆشخانەیان کردووە.[1]
#27-10-2018#