ئەزموونی ژیانی ڕۆژانەی خۆشناوەتی لە ئیدیۆمی کوردەواریدا
لە ناوچەی خۆشناوەتیدا چەندین ئیدیۆمیان بەبن زاریدا هاتووە کە زۆر شیرین و پڕ گوزارشت و ئەزموونن وەکوو: (منداری تڕکەن، گیسکی پۆخن، گۆلکی چرمن) ، لەسەردەمی کۆندا پزیشک و تەندرووستی لە ناوچە کوردنشینەکاندا پێشکەوتوو نەبوو زۆربەی منداڵان دووچاری کەم خۆراکی و بەدخۆراکی دەهاتن و وشک دەبوونەوە و نەخۆش دەکەوتن، بەڵام ئەو منداڵانەی تێر شیر بوون بەهۆی ورگ پڕیانەوە وردەوردە تڕیان لێ بەردەبوو، زوو گەورە دەبوون و پەلیان ئەستوور دەبوو، ئەو منداڵانە لەمەترسی نەخۆشی و مردن دوور دەکەوتنەوە، گیسکی پۆخنیش واتە: گیسکێکی پیس بەهۆی پاشەڕۆ و سل و قشپڵەوە ئەو گیسکەی جوان بلەوەڕێت و تێر بخوات و تەنگەی بکات زووزوو دەڕیخێنێت بەمەش پاشەڵی پیس و پۆخەڵ دەردەکەوێت ئەو گیسکەش قەڵە و دەبێت بۆ قەسابی و داشتنی دەشێت، گۆلکی چرمن، چڵم: شلەیەکە لە کەپوو و لوتی مرۆڤ و گیانداردا درووست دەبێت بۆ پاراستن و تەڕکردنی لووت، بە گیاندارێک یان ‌کەسێک بووترێت: چڵمن مانای وایە چڵمی زۆرە، ئەو چڵمنیەی بەبێ پەتا و هەڵامەتە بە لەشساغی و ڕژێنی باش دادەنرێت بەمەش منداڵەکە یان گۆلکەکە بێ کێشە دەبێت و نەش و نمای زۆر دەبێت هەرسێ حاڵەت لەخۆشناوەتیدا تاقیکراوەتەوە بۆیە کراوە بە ئیدیۆم و وتراوە: منداری تڕکەن، گیسکی پۆخن، گۆلکی چرمن، لەلایەکی ترەوە لە خۆشناوەتیدا بەهۆی باراش بردنە ئاشەوە و وڵاشی سەفەر و کاروانەوە ئەزموونێکی تریان بۆ دەرکەوتووە و وتویانە: (باربەرت جاش بی، لایەکت پووش بی، لایەکت بەرداش بی، ڕێشت هەرد و تەڕاش بی، هێشتا باشترە کە ڕەفیقی کەرت وەرداش بی) ، باربەر ئەو ئاژەڵەی باری پێ دەگوازرێتەوە ئەگەر (جاشک، جاشولکە) بێت و پشتی نەکردبێت بۆ هەڵگرتنی بار نەشێت، ئەو بارەی کە هەڵیگرتووە لایەکی بارەکە (پووش) بێت کە زۆر سووکە، لایەکەی تری (بەردەئاش) بێت کە ئەویش زۆر قوورسە، زەحمەتە بگاتە هەواری چونکە لای ئەو بەردە قوورسە بارەکە بەلای خۆیدا خوار دەکات و خاوەنەکەی هەردەبێت بەدەست پێوەگرتنەوە ڕاستی بکاتەوە، ئەوەش واتە ئەو کەسەی بارەکە دەبات هەندەی جاشکەکە ماندوو دەبێت بەدەست گرتن بەبارەکەوە، ئەو ڕێگایەی کەبارەکەی پێ دەبەیت (هەرد، هەڵەت و بەرز و نزمی زۆر بێت) تەڕاش: چڵەکانی دار بەڕوو کە دێنەوە سەر ڕێگاکان وادەکەن ببنە کۆسپ لە بەردەم گواستنەوە و بارەکان لەچڵەکان گیردەبوون و خواریانی دەکرد، ڕەفیق و وەرداش: هاوڕێ و وڵاشی سەفەرێ، هەموو ئەو چەرمەسەریانەی کە بەهۆی (باربەری جاشک و لابارێک پووش و لابارێک بەردەئاش و ڕێگا هەرد و زنار و پڕ لق و چڵی تەڕاشە بەڕوو بێت) درووست دەبن هێشتا باشتر و چاکتر لەبارترن لە چاو ئەوەی کە هاوڕێی کاروان و سەفەرت نەفام و نەزان و کەودەن و کەر بێت بۆیە کارزانە پێشینانەکانی خۆشناوەتی فەرموویانە: باربەرت جاش بی، لایەکت پووش بی، لایەکت بەرداش بی، ڕێشت هەرد و تەڕاش بی، هێشتا باشترە کە ڕەفیقی کەرت وەرداش بی. [1]

کەمال خورشید میران

خۆشناوەتی
ناوچەی خۆشناوەتی خاوەن گەورەترین پانتایی جوگرافیە کەبەشێکی تەواوی لە پارێزگای #هەولێر# و #سلێمانی# گرتۆتەوە.
سنوورەکانی ئەم ناوچەیە لەباشوورەوە لە گوندی سێوکەی نزیک ناحیەی #بەستۆرە# یە لە باکوور گوندی مەلەکانە کۆتایی دێت، هەروەها لەڕۆژهەڵاتەوە لە گوندی قاقای ڕێگای هیزۆپە لەڕۆژئاواکەی گوندی زیارەتی مه لازادان کۆتایی دێت.
نزیکەی (150) گوند ئەبێت، لەگەڵ (ناوەندی قەزای #شەقڵاوە#) هەریەک لەناحیەکانی (#پیرمام#، #هیران#، #بالیسان#، #سکتان#، #سەرووچاوە#، #بێتواتە#، #باسرمە#، کۆڕێ بەشێک لە گوندەکانی ناحیەی #هەریر# لەگەڵ گوندەکانی سنووری ناحیەی شۆڕش (#دێگەڵە#).
ناوچەکە پێکهاتووە لەزنجیرەیەک دۆڵ کە گوندەکانی لێ پێکدێت، گرنگترینیان گوندەکانی پاش #چیای سەفین# (دۆڵی#سماقولی# ) درێژ ئەبێتەوە تاکو سەرچاوەی ئاوی هیزۆپ، دۆڵی ئارمەوان و کۆڕێ ئەمیش کۆمەلێک گوندن، دۆڵی هیران و نازەنین لە کۆتایی #شەقلاوە# دەست پێ ئەکات، دۆڵی بالیسان، دۆڵی مەلەکان، دۆڵی ماوەران.
خۆشناوەتی ناوچەیەکی شاخاوی کەکۆمەڵە زنجیرە چیایەک لەخۆئەگرێت بە پانتایی ناوچە درێژ ئەبنەوە، هەروەک چیاکانی (سەفین، سۆرک، هەورێ، بنەباوی، کڵاوقاسم، زینەتیر، کێشکە، شیشار و #ماکۆ#ک، چیای مەلەکان، شەکرۆک، سەری ڕەش (پیرمام).
خۆشناوەتی ناوچەیەکە کەلەگەڵ بەشی هەرەزۆری هۆزەکانیتر هاوسنوورە، وەک (سوورچی، هەرووتی و خەیلانی، زراری و گەردی، بلباس وئاکۆیی).
لەسەرچاوەیەک باسیکردووە ئەلێ :خۆشناوەکان لە قسەکردن تێکەلاویان هەبووە لەنێوان (بابانیەکان، #ئامێدی#ەکان)هەمان جلو بەرگی ئامێدیەکان دەپۆشن، وەدەلێ تاکە عەشیرەتە زمانی قسەکردنیان بۆ پیاو ئافرەت جیا کردۆتەوە.
لە چەندان کتێبی دیکەش باسی خۆشناوەتی کراوە، وەک (یاقووتی حەمەوی)(گەشتەکەی مستر ڕیچ بۆ کوردستان)زۆرترین زانیاری لەو کتێبانە باس کراوە دەربارەی خۆشناوەتی.
هەروەها مامۆستا مەلا عەبدالسلام بێتواتەیی لەکتێبی (چەند لاپەرەیەکی ون بوولە مێژووی کوردان)باس لەوەدەکات پێش سێ هەزار ساڵ لەمەوبەر ئیماراتێکی کوردی لە ناوچەی بالیسان دا هەبووە، کەسوپای میرنیشینەکەی ئەفراسیای ڕووخاندووە.
خۆشناوەکان خاوەن مێژوویەکی دیار، کلتور وداب و نەریتی ڕەسەنی کوردەواریین، جل و بەرگ، کار وپیشەگەری، خواردن، کشتوکاڵی و ئاژەڵداری.
وشەی خۆشناو
خۆشناو لە دوو وشەی لێکدراو پێکدێت (خۆش) لەگەل (ناو)، بنەچەی دروستبوونی ئەم وشەیە هۆکاری (ناوچەیەکی خۆش) بووە، ئەم دەڤەرە ناوچەیەکی شاخاوی پڕ لەدیمەنی سروشتی و ژینگەیەکی ئارام و ئاوهەوایەکی سازگاری هەیە، کەپڕە لە ڕەز و باخ و دارو دەوەن و چەم و پاوانی خۆڕسک. [1]

خۆشناوەتی لەسەدەی بيستەمدا، بەرگی يەکەم، بەختيار محمد ئەمين

ئەم بابەتە بەپێی ستانداردەکانی کوردیپێدیا هێشتا ناتەواوە و پێویستیی بە داڕشتنەوەی بابەتی و زمانەوانیی زۆرتر هەیە!

محەمەد جەمال توتمەیی

ناونیشان: گفتوگۆ لەگەڵ د. خەسرەو ئەحمەد خۆشناو، نووسەری دکتۆراناما لەسەر شێوەزاری خۆشناوەتی
نووسەر: #هێمن عومەر خۆشناو#[1]
=KTML_Link_External_Begin=https://www.kurdipedia.org/docviewer.aspx?id=412947&document=0001.PDF=KTML_Link_External_Between=کلیک بکە بۆ خویندنەوەی گفتوگۆ لەگەڵ د. خەسرەو ئەحمەد خۆشناو، نووسەری دکتۆراناما لەسەر شێوەزاری خۆشناوەتی

ئەم بابەتە بەپێی ستانداردەکانی کوردیپێدیا هێشتا ناتەواوە و پێویستیی بە داڕشتنەوەی بابەتی و زمانەوانیی زۆرتر هەیە!

کەس و کاری سەربەرزی شەهیدان
خەڵکی خۆڕاگر و تێکۆشەری دۆڵی خۆشناوەتی
33 ساڵ لەمەوبەر لە 16 / 4 / 1987 ڕژێمی بەعسی لەناوچوو تاوانێکی تری خستە سەر ئەو تاوانانەی کەلە چوارچێوەی کۆمەڵکوژی و لەناوبردنی گەلی کوردستان جێبەجێی دەکرد، لەو ڕوژەدا ڕژێمی لەناوچوو بەچەکی قەدەغەکراوی کیمیاوی گوندی شێخ وەسانان و بالیسان و گوندەکان دۆڵی خوشناوەتی چەند جارێک بۆمباران کرد و لەئەنجامدا چەندین قوربانی شەهید و برینداری لێکەوتەوە.
هەر ئەوکات ژمارەیەک لە بریندارەکان دوور لەهەموو بەهایەکی مرۆڤایەتی لەلایەن ڕژێمەوە زیندەبەچاڵکران کە لە دوای ڕوخانی ڕوفاتی ژمارەیەک لەو شەهیدانە لە گۆرێکی بەکۆمەڵدا لەکارگەی قیری #هەولێر# دۆزرانەوە و گەرێندرانەوە زیدی باوک وباپیرانیان و بەخاک سپێردرانەوە.
بەشێکی زۆری بەرکەوتووانی چەکی کیمیاوی ئەو ناوچانەش کە ڕزگاریان بوو تائێستاش ئاسەواری ئەو چەکە بە جەستەیانەوە ماوە و کاریگەری لەسەر تەندرووستیان درووستکردووە.
خەڵکی خۆراگری بالیسان و شیخ وەسانان و دوڵی خۆشناوەتی.
مێژوو شاهیدی خۆراگری و قوربانیدانی ناوچەکەتان دەدات کەهەردەم پشتیوان و پاڵپشتی شۆرشەکانی گەلی کوردستان بوون و لەمێژووی کوردایەتیدا لاپەرەی ڕەنگین بەخوێنی قوربانیدانتان نەخشاندوە.
بەرگری و خۆڕاگریتان لەبەرانبەر مەترسیدارترین چەکی کۆکوژی کیمیاوی شکستی بە پیلانی دوژمنان هێنا و ئێوەش سەربەرزانە لە سەر خاکەکەی خۆتان مانەوە.
ئێمە لە وەزارەتی کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوان خزمەتی زیاتری کەسوکاری سەربەرزی شەهیدان و ئەنفالکراوان و بەرکەوتوانی چەکی کیمیاوی و تاقانەکانی جینوساید لەو سنوره و هەموو کوردستان بە ئەرکی سەرشانمان دەزانین.
کەسوکاری سەبەرزی شەهیدان
لە کاتێکدا ئێمە یادی 33 ساڵەی بەرکەوتووانی کیمیابارانی ناوچەکەتان دەکەینەوە کوردستان لە قۆناغی خۆپارێزی لە مەترسییەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنادایە و لەبەر پابەندبوون بە ڕێکار و ڕێنماییە تەندرووستییەکان نەتوانرا وەک ساڵانی
پێشوو مەراسیمی شایستە بۆ یادی شەهیدەکانمان بکەینەوە، لەگەڵ ئەوەی بۆ هەمیشە یادی شەهیدانمان بەرز ڕادەگرین هەوڵەکانی وەزارەتی کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوان بەرێگار و شێوازی تر بەردەوامە بۆ ئەوەی ئەو تاوانانەی بەرانبەر گەلی کوردستان کراون لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بناسرێن.
درود بۆ ڕوحی پاکی شەهیدانی بالیسان و شیخ وەسانان و دوڵی خۆشناوەتی و سەرجەم شەهیدانی کوردستان
سەربەرزی بۆ کەسوکاریان
وەزارەتی کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوانی حکومەتی هەرێمی کوردستان
#16-04-2020#

مێژوو ناو جوگرافیا.
خۆشناوەتی ئەو هۆزەیە لە پاڕێزگای هەولێر بەگەورەترین هۆز دادەنرێت و پانتایەکی زۆری لە باکوری هەولێر داگرتووە، سەرچاوەکانی مێژوو ئاماژەبەوە دەکەن کەلەسەردەمی مەغۆلەکان دا هەبوو نە ناویان بە (حەسنانی)هاتووە،
جاران بە (بلاد الکرکار)نازەوەند کراوە واتە خۆیان پێداویستی ژیانی خۆیان دەبین کردووە.
وەلەکتێبی (مساللک الابصار، ابن فزل اللە العمری) باسی سێ تیرەی گەورە دەکات
1)تیرەی عیسا شهاب الدین، گەورەترین تیرەی حەسنانی
2)تیرەی میر عبداللەی کوری شهاب الدین،
ئەم تیرەیە بووتە دووبەش، (بەلی،وجاکی)
3)تیرەی فخرالدین ئەمیر.
وەدەلێ ئەم تیرانە لەنێوان هەولێروشارەزوور (خفتیان)واتە ڕەواندز نیشتەجێ بوونە.
هەروەها باسی هەزارەها چەکدار دەکات کەهەیان بووە.
وەزۆر بەهێز بوونە لەشەرکردن یارمەتی هۆزەکانی تریشیان داوە.
لەبارەی ناو
حەسنانی گۆرانکاری بەسەر دا هاتووە بۆ
(حەسنانلو) دواتر بۆتە(حەسناوات)
لەکۆتایی سەدەی هەژدەهەم بۆتە (خۆشناوەتی)هۆی ناوەکەشی بۆ ئەوە دەگەرێتەوە کە تاوەکوو ئەو سەردەمە گوند نیشین بوونە بەکاری ئاژەل داری خەریک بوونە، هیچ گرینگیان بە کشتوکال کردن نەداوە، دواتر دەستیان کردوە بە دروست کردنی ڕەزوو باخچە. سودیان لەو ئاوە زۆرە وەرگرتوە کە لەخۆشناوەتی هەبووە.
مامۆستا مەلا عەبدالسلام بێتواتەیی لەکتێبی (چەند لاپەرەیەکی وون بوولە مێژووی کوردان)باس لەوەدەکات پێش سێ هەزار ساڵ لەمەوبەر ئیماراتێکی کوردی لە ناوچەی بالیسان دا هەبووە، کەسوپای میرنیشینەکەی ئەفراسیای ڕووخاندووە.
لە چەندان کتێبی دیکەش باسی خۆشناوەتی کراوە، وەک (یاقووتی حەمەوی)(گەشتەکەی مستر ڕیچ بۆ کوردستان)زۆرترین زانیاری لەو کتێبانە باس کراوە دەربارەی خۆشناوەتی.
شتێک لەسەرچاوەکان باس کراوە دەلێ، خۆشناوەکان لە قسەکردن تێکەلاویان هەبووە لەنێوان (بابانیەکان، ئامێدیەکان)هەمان جلو بەرگی ئامێدیەکان دەپۆشن، وەدەلێ تاکە عەشیرەتە زمانی قسەکردنیان بۆ پیاو ئافرەت جیا کردۆتەوە.
لەڕووی جوگرافیا،
خۆشناوەتی پانتایەکی زۆری داگیرکردووە لەباکوری هەولێر بەشێوەیەک کە دراوسێی زۆربەی هۆزەکانی سنوری هەولێرو سلێمانیە وەک(هەرووتی، سورچی،خەیلانی، زراری،گەردی،بلباس،بۆلێ، ئاکۆ)
ناوی ئەو دۆلانەی خۆشناو تێدا نیشتەجێن
(دۆلی مەلەکان،دۆلی بالیسان، دۆلەگۆڕان،دۆلی هیران، دۆلی ماوەران،
دۆلی سماقولی، دۆلی عەلیاوە، دۆلی کۆڕێ،)
وە چەندین گوند وەک (گوندەکانی دەشتی هەریر، گوندەکانی پشت چیای سەفین،
گوندەکانی دەورووبەری بالیسان)
چیایە بەناو بانگەکانی خۆشناوەتی
وەک(چیای سەفین، چیای هەورێ، چیای بنەباوی، چیای شیلانە، چیای سۆرک، شاخی کلاو قاسم، چیای شیشاروماکۆک، چیای شۆپە، چیای سەربەروو، چیای زینەتیر)