دەزگای ئاماری تورکیا (تویک - TUÎK) بڵاویکردەوە، لە مانگی ئەیلولی 2018 دا بێکاری بە ڕێژەی 0.8 زیادیکردووە و بەوەش ڕێژەی بێکاری گەیشتووەتە 11.4%.
لە سەرتاسەری تورکیادا ئەو کەسانەی تەمەنیان لەسەرو 15 ساڵەوەیە و بێکاربوون، لە ئەیلولی 2018دا بە بەراورد بە ئەیلولی ساڵی ڕابردوو، 330 هەزار کەس زیادیکردووە و بەوەش ژمارەی بێکارەکان گەیشتووەتە 3 ملیۆن 749 هەزار کەس. بە گشتیش بێکاری بە ڕیژەی 0.8 زیادیکردووە و بەوەش ڕێژەی بێکاری گەیشتوەتە 11.4%.
بێکاری لە ناو گەنجانی تەمەن 15 بۆ 24 ساڵ بەڕێژەی 1.6% زیادیکردووە و بەوەش ڕێژەی بێکاریی گەنجانی ئەو تەمەنە گەیشتووەتە 21.6%.
رێژەی بێکاریش لە ناو هاووڵاتییانی تەمەن 15 بۆ 64 ساڵ بە ڕێژەی 0.9 زیادیکردووە و بەوەش ڕێژەی بێکاری لە ناو ئەو تەمەنەدا گەیشتووەتە 11.7%.[1]
#17-12-2018#

دەستەی ئاماری هەرێمی‌ کوردستان ڕایدەگەیەنێت کە ژمارەی دانیشتوانی هەرێم زیاتر لە پێنج ملیۆن کەسە کە سەدا 3،3یان هەژارن و سەدا 6.5 یشیان بێکارن.
سیروان محەمەد سەرۆکی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ئاژانسی ئانادۆڵ ڕایگەیاند کە گومانیان لەسەر ئه و ژمارانە هەیە کە لەلایەن حکومەتی عیراقەوە لەبارەی ژمارەی دانیشتوانی هەرێمەوە بڵاودەکرێنەوە کە گوایە دانیشتوانی‌ هەرێم کەمترە لە پێنج ملیۆن کەس.
سیروان محەمەد وتی‌: "بەپێی پێشبینییەکانمان کە پشت ئەستوورە بە دواین گەورەترین پرۆسەی گەمارۆسازی و ژماردن کە لەساڵی 2009 بەڕێوەچوو، ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان پێنج ملیۆن و 200 هەزار کەسن".
سەرۆکی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان ئاماژەشی‌ بەوەدا کە لەکۆتایی ئەمساڵدا ئه و ژمارەیە دەبێتە پێنج ملیۆن و 330 هەزار کەس. کە سەدا 49یان مێ و سەدا 51 یشیان نێرن.
سیروان محەمەد ئەوەشی‌ خستەڕوو کە ڕێژەی گەشەکردنی ساڵانەی دانیشتوان لە هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم دەگاتە سەدا 2.7 و پارێزگای دهۆک زۆرترین و پارێزگای سلێمانی کەمترین ڕێژەیان هەیە و هەولێرش لە نێوانیاندایە.
وتیشی‌: "به و پێیە ساڵانە ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان 130 بۆ 150 هەزار کەس زیاددەبێت".
- 24-05-2014

لە پەندەکانی شێخ محەمەدی خاڵ، مامۆستا بەکر کانی هەمزەیی کردویەتی بە هۆنراوە.[1]

[1]

ناونیشانی بابەت: بێکاری لە ئێراق و هەرێمی کوردستان
ئامادەکردن: #دابان عەبدولواحید حەسەن#

دیاردەی بێکاری لە ئێراقدا کێشەیەکە و بەڵایەکی ئابووری و کۆمەڵایەتییە ، کە توانا مرۆییەکان تێکدەدات، و دەرفەتەکانی گەشەکردن و خۆشگوزەرانی ئابووری کەم دەکاتەوە، و دەبێتە هۆی کوورتهێنان لە پێکهاتە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی وڵاتدا. وە مەترسییەکەی لە ئێراق زیاتر بووە بەهۆی ئەو وێرانکارییانەی کە بەهۆی بەردەوامی شەڕەکان و ئابڵۆقەی ئابووری لە نەوەدەکاندا درووست بووە، دوایی پڕۆسەی ئازادی لە (2003 ) بەدواوە پشکی تائیفی هۆکاری سەرەکی بووە، کە پێویستی بە کارکردن هەیە بۆ چارەسەرکردنیان و دانانی چارەسەرێک کە کاریگەرییەکەی کەم بکاتەوە لە هەموو لایەنەکانی ژیان بۆ باشترکردنی ئابووری و هاوسەنگی لەگەڵ گەشەسەندنی جیهانی و خۆگونجاندن لەگەڵ بارودۆخی کێبڕکێ و جیهانگیری.
=KTML_Bold=“بێکاری لە ئێراقدا”=KTML_End=
ئێراق بەدەست بێکاری درێژخایەن دەناڵێنێت کە لە سەردەمانی ڕابردووەوە بۆی ماوەتەوە لەژێر دەسەڵاتی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکاندا لە دوای ساڵی 2003 خراپتر بووە، بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی ڕێژەی بێکاری لە ئێراقدا گەیشتووەتە یەک ملیۆن و 200 هەزار کەس و زۆرێکیان خاوەنی بڕوانامەی زانکۆن، بێکاری لە دوای ساڵی 2003 بە شێوەیەکی بەرچاو لە ئێراق زیادی کرد، هەموو حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی دوای 2003 چارەسەریان بۆئەم دیاردەیە پێ نەبووە ، بەڵکوو ڕێژەکەشیان زیاتر کرد.
=KTML_Bold=“هۆکارەکانی بێکاری لە ئێراقدا”=KTML_End=
ڕێژەی بێکاری لە ئێراق زیادی کردووە، بەهۆی هاتنی بڕێکی زۆر لە کاڵا و بەرهەمی جۆراوجۆری هەرزان کە کێبڕکێ لەگەڵ بەرهەمی ناوخۆیی دەکەن، بێتوانایی بەرهەمی ناوخۆ لە ڕکابەریکردن لەگەڵ کاڵا هاوردەکراوی هەرزان، وادەکەن کارگەکانی ناوخۆ بێ هیواببن بەهۆی هەرزانی کاڵاکان هاوردەدەکرێن لەدەرەوە تاکوو ئاستی داڕوخان و مایەپوچ بوون.
لەنێو ئەو هۆکارانەی تر کە بوونە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری لە ئێراق، لێشاوی کرێکارانی بیانی ڕێژەیەکی زۆرە، بەو پێیەی زۆرێک لە خاوەن بازاڕ و ڕێستۆرانت و هۆتێل و بەنزینخانەکان پەنایان بردۆتە بەر دامەزراندنیان و پێدانی پێشینەیان بەسەر کرێکارانی ئێراقدا لەبەر چەند هۆکارێک، گرنگترینیان:
1- کەمی مافدەستی کرێکارانی بیانی، وەک چۆن کرێکاری بیانی زیاتر لە ئێراقی کار دەکات و شەو و ڕۆژ بەبێ پشوو کاردەکات و لەبەرانبەر مافدەستی کرێکاری ئێراقیدا بۆ ماوەیەکی زۆر کاتژمێر کاردەکات.
2- کرێکاری بیانی بە تەواوی تەرخان کراوە بۆ کارکردن بەبێ هیچ ئەرکێکی دیکەی کۆمەڵایەتی.
3- دوودڵی کرێکارانی ئێراقی لە پراکتیزەکردنی هەندێک کار و قبووڵکردنی لەلایەن کرێکارانی بیانییەوە.
4- ئەو کرێکارە بیانییە، بەهۆی نەداری و کەمی باری دارایی و ئەو مەودایەی کە لە وڵاتەکەیەوە بۆ ئێراق ڕۆیشتووە، زیاتر تامەزرۆیە بۆ ئەوەی کارەکانی بە باشترین شێوە تەواو بکات و پێوەیپابەند بێت.
5- زیادکردنی کاتی کارکردنی کرێکاری بیانی بە بەراورد بە کاتی کارکردنی ئێراقی کە گلەیی زۆر دەکات و هەندێک جار هەست بە جۆرێک لە خۆبەزلزانین دەکات یان بە بیانووی جۆراوجۆر کاتەکانی کارکردن بەفیڕۆ دەدات.
6- کرێکارانی ئێراق بەردەوام داوای زیادکردنی مافدەست دەکەن، سەرەڕای ئەوەش لە کارەکاندا بێ دیسپلینن و زۆرجاریش غیاب دەبن بەهۆکاری کۆمەڵایەتی خێزانی.
7- زیادبوونی وابەستەیی بە هێزی کاری بیانی کە زیاتر لە وڵاتانی ئاسیا بەربڵاوە وەک هیندستان، سریلانکا، بەنگلادیش، نیپاڵ و فلیپین، سووریا و میسری و لوبنانی هاوردەکردنیان بۆ ناوخۆی ئێراق ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی ڕێژەی بەرزی بێکاری لەنێوان هێزی کاری ئێراقدا، بە تایبەت گرووپی گەنجان. ڕاپۆرتێکی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ئاماژە بەوە دەکات کە ڕێژەی بێکاری لەنێو توێژی گەنجان لە ئێراق گەیشتووەتە زیاتر لە 40%، هەروەها ڕێژەی ژنان لەدەرەوەی هێزی کار لە ئێراق نزیکەی 85%‌.
زیادبوونی ژمارەی هێزی کاری بیانی هەرزان لە ئێراقدا دەبێتە هۆی کێبڕکێی هاووڵاتییان لە بازاڕی کاری ناوخۆیی بە شێوەی جۆراوجۆر، هەروەها هاووڵاتییە بەنگلادیشیەکان خواستێکی زۆریان لەسەرە لە کاری پاککردنەوەی دامەزراوە حکومی و تایبەتەکاندا، لە کاتێکدا کۆمپانیا بازرگانییەکان و چێشتخانەکان پێیان باشترە خەڵکی سووری و لوبنانی بە ئەزموون بە تایبەت لە چێشتخانەکانیاندا کاربکەن. ئامارە فەرمییەکانی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی تۆمارکردنی زیاتر لە سەد هەزار کرێکاری بیانی لە ئێراقدا دەخەمڵێنێت، کە لە ماوەی ساڵانی 2017 و 2018دا ڤیزای چوونە ژوورەوەیان بۆ کراوە، کە زۆرینەیان لە کەرتی تایبەتدا کاردەکەن، بە بەراورد لەناوخۆی ئێراقدا تەنیا 13 هەزار کرێکاری ئێراقی لەناو ئەو کۆمپانیایانەدا کە مۆڵەتی کارکردنیان پێدراوەلەناوخۆدا کاردەکەن.
بەهۆی بڵاوبوونەوەی بێکاری لەنێو ئێراقییەکان و بەتایبەتی لەنێو دەرچووان و لاواندا، پایتەخت و ناوەندەکانی شارە جیاجیاکان لە ئێراق خۆپیشاندانی ناڕەزایی بەردەوامی تێدایە کە داوای ڕەخساندنی هەلی کار بۆ بێکاران و بەدیهێنانی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بە هەموو شێوەکانی و ئەنجامدانی چاکسازی ئابووری دەکەن.
بەشێکی زۆر لە کرێکارانی بیانی لە ئێراق ڕووبەڕووی کێشەی نایاسایی بوونی شوێنی نیشتەجێبوونیان لە ئێراق دەبنەوە، ئەمەش وا دەکات هاتوچۆیان لەدەرەوەی شوێنی کارەکە بوونی نەبێت، بەو پێیەی هەموویان بەبێ مۆڵەتی کارکردن و تەنیا لە ڕێگەی ڤیزەی گەشتیارییەوە هاتون.
داتاکانی وەزارەتی کارو کاروباری کۆمەڵایەتی و وەزارەتی ناوخۆ لەبارەی ژمارەی ئەو کرێکارە بیانیانەی بە نایاسایی هاتونەتە ئێراق لە یەکتر نزیکە، چونکە بەپێی ئامارێکی وەزارەتی ناوخۆ تەنیا (5%) کرێکارە بیانییەکان مۆڵەتی کارکردنیان هەیەی ، ئەو کرێکارە بیانیانەی لە ئێراق کاردەکەن. (95%) مۆڵەتیان نییە و بە شێوەیەکی نایاسایی هاتونەتە ئێراق، هەربەوهۆیەشەوە لە ماوەی ڕابردوودا (32) هەزاریان ڕەوانەی وڵاتەکانیان کراونەتەوە.
هۆکاری بەکارخستنی کرێکارانی بیانیش بۆ ئەوە دەگەرێنێتەوە کە ئەوان بە کرێیەکی کەم بۆماوەیەکی زۆر کاردەکەن، ئەوەش بەهۆی خراپی باری دارایی ئەو وڵاتانەی کە لێوەی هاتوون.
=KTML_Bold=“بێکاری لە هەرێمی کوردستان”=KTML_End=
لە کوردستان، بێکاری بە شێوەیەکی فراوان لە سەردەمی شەڕی ناوخۆوە فراوانتریش لە دوای ساڵی (2003) سەری هەڵدا. دواین ئاماری هەرێمی کوردستان باس لەوە دەکات ڕێژەی بێکاری لە هەرێمی کوردستان بریتییە لە (15%) واتە دیاردەیەک و کێشەیەکی ئابووری هەیە لە هەرێم کەپێی دەوترێ‌ (بێکاری) ، ڕێژەکەشی زۆرە بە بەراورد لەگەڵ ڕێژەی ئاساییدا، ئەمە لەکاتێکدا لە ئێراقدا هاوکات ڕێژەی بێکاری لە وڵاتەکەدا 20% زیاترە.
ڕێژەی بێکاری لە هەرێمی کوردستان بەرزبووەتەوە، ئەوانەی لە وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی ناویان تۆمار کراوە، تەنیا ئەوانەن کە بەدوای کاردا دەگەڕێن و تا ئێستا پێنج هەزار کەس ناویان تۆمار کردووە.
بەڕێوەبەری گشتی کار و دەستەبەری کۆمەڵایەتی دەڵێت کرێکاری خۆماڵی لە دۆزینەوەی هەلی کار بۆ بەڕێوەبەرایەتییەکەیان لەپێشینەن و ماوەی چەندین ساڵە دامەزراندن لە کەرتی گشتی ڕاگیراوە بەردەوام ڕێنمایشیان داوەتە کەرتی تایبەت، بۆ ئەوەی گرنگی زیاتر بە کارمەند و کرێکاری خۆماڵی بدرێت.
لە ساڵی (2021) ەوە 5هەزار کەس بۆ دۆزینەوەی کار ناویان لە بەڕێوەبەرایەتی کار و دەستەبەری کۆمەڵایەتی تۆمار کردووە. شەش ناوەندی تۆمارکردنی ناوی بێکاران لە هەولێر، سلێمانی، گەرمیان، سۆران، دهۆک و زاخۆ هەن، کە سەربە وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتین. بەڕێوەبەری گشتیی کار و دەستەبەری کۆمەڵایەتیش ئەوەی ڕاگەیاند ئەو ژمارەیەی کە دێن و لەو شوێنانە ناو تۆمار دەکەن، نابێتە ئاماری هەموو کوردستان، لەبەر ئەوەی لە ڕانیە و دەڤەری ڕاپەڕین کە ژمارەیەکی زۆر بێکار هەیە، نووسینگەیان نییە ، لە ئاکرێش بە هەمانشێوە.
هەندێ کار هەیە کرێکاری ناوخۆ بەهۆی کولتوور و دابوونەریت ئامادە نییە بیکات، هەندێ پسپۆڕیی تایبەتیش هەن کە لە کوردستان نییە یان کەممان هەیە، بۆیە بەناچاری ڕێگە بە هێنانی کرێکاری بیانی دەدرێت هەندێ کات لەلایەن کۆمپانیاکانەوە.
ئەوەی جێگایسەرەنجە 35 زانکۆ بۆ هەرێمێک کە ژمارەی دانیشتووانی پێنج ملیۆن کەسە زۆرە و ئەو زانکۆیانە لەشکرێک لە گەنجانیان درووستکردووە کە نایانەوێ وەک کادری مامناوەند لە بازاڕدا کار بکەن و کاری دیکەشیان دەست ناکەوێت.
=KTML_Bold=دەرئەنجام=KTML_End=
ئەو بێکارییە درێژخایەنەی کە ئێراق بەدەستییەوە دەناڵێنێت، چارەسەرکردنی ئەستەمە بەبێ دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ و کاریگەرانەی دەوڵەت بە یاسایی کردنی هاتنی کرێکارانی بیانی بۆ ناو ئێراق و کۆتاییهێنان بە سیاسەتی فڕێدانی بازاڕ بە بەرهەمی هاوردەکراو، و چالاککردنی کەرتە ئابوورییەکانی پیشەسازی، کشتوکاڵ، گواستنەوە، گەشتیاری، ئەوانی تر بە مەبەستی هەڵمژینی هێزی کاری بێکار، لەگەڵ پێویستی هاوکاری تاکەکانی کۆمەڵگەو خەڵک ، بۆکەمکردنەوەی ڕێژەی بێکاری.
هاتنی ئەوژمارە زۆرەی کرێکاری بیانی و بەرتەسککردنەوەی هەلی کار بۆ هاووڵاتییانی ئێراق لایەنە فەرمییەکانی هێناوەتە سەرهێڵ و دەیانەوێت کارێک بکەن بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشیەیە.
مافی نیشتەجێ بوونیش لە ئێراق و هەرێم تەنیا بەو کرێکارانە بدرێت کە کەڵک لەپسپۆڕییەکەیان لەبازاڕی کاری کوردستان و ئێراقدا وەردەگیرێت.
ماوەی زیاتر لە دوو ساڵە ڕەخساندنی هەلی کار یەکێکە لە دروشمە سەرەکییەکانی خۆپیشاندەرانی ئێراق، چارەسەرکردنی گرفتی بێ کاری کەچەندین گرفتی تر بەدوای خۆیدا دەهێنێت کارێکی ئەستەم نییە، ئەگەر حکومەتی ئێراق و هەرێمی کوردستان بەجدی کار لەسەر ڕێکخستنی هێنان و بەکارخستنی دەستی کاری بیانی بکەن.
پێویستە ڕێگری بکرێت لەهێنانی دەستی کاری بیانی بۆ نێوخۆی وڵات لە سەرجەم کەرتەکاندا، بە جۆرێک دەستی کاری ناوخۆیی جێگەی دەستی کاری بیانی بگرێتەوە، پێویستە پڕۆژەکانی وەبەرهێنان زیاد بکرێت بەو مەبەستەی هەلی کاری زیاتر برەخسێنرێت، هاندانی سەرمایەدارە ناوخۆییەکان شانبەشانی سەرمایەدارە بیانیەکان کاربکەن بۆ پێشکەوتنی وەبەرهێنان لە سەرجەم بوارەکاندا، پێویستیشە لەسەر حکومەت کاربکات بۆ دابینکردنی ڕێسا و یاسای گونجاو بۆ پڕۆسەی وەبەرهێنان لە وڵاتدا. [1]

ناونیشانی بابەت: بێکاری لە هەرێمی کوردستان
ئامادەکردنی: هانی مورتەزا

دیاردەی بێکاری یەکێکە لەو دیاردە نەخواستراوانەی کە تاکی کۆمەڵگە تووشی دەبن و لە سەردەمی ئێمەدا یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی هەموو کۆمەڵگەکان.
مەبەست لە بێکاری ئەو کاتەیە تاکەکانی کۆمەڵگە هەرچەندە بەدوای کاردا بگەڕێن کاریان دەست نەکەوێت. هەندێک جاریش کار هەیە و تاکەکان بەم جۆرە کارە ڕازی نین و بە شیاوی پلەو پایەی کۆمەڵایەتیی خۆیان یان ئاستی خوێندەواریی نازانن. واتا ئەو کارەی هەیە لەگەڵ توانایی و لێوەشاوەیی کەسەکە ناگونجێت.
بەگشتی بێکار کەسێکە کە‌ توانا و ئارەزووی کارکردن لە بەرانبەر مووچە یا حەقدەستێکی باو و دیاریکراوی هەیە بەڵام کاری دەست ناکەوێت. ڕێژەی بێکاری یەکێک لە نیشاندەرەکانی باری ئابووریی هەر وڵاتێک.

=KTML_Bold=مێژووی سەرهەڵدانی بێکاری=KTML_End=
مێژوی بێکاری لەگەڵ مێژووی پیشەسازیدا درووست بوو. پێشتر لە ناوچە گوندنشینەکاندا بێکاری هیچ واتایەکی نەبوو. بێکاری لە کاتی شۆڕشی پیشەسازیدا لە سێ یەکی کۆتاییی سەدەی هەژدەیەمدا لە بەریتانیا دەرکەوت، دواتر لە وڵاتانی ‌‌‌ئەورووپا بە گشتی و ئەمریکا بڵاو بووەوە.
لە سەدەی بیست و بیست و یەکیشدا، بێکاری لە وڵاتانی جیهان و بە هەمان شێوە لە کوردستانیش زیادی کردووە. ئەمەش ئەگەرێتەوە بۆ سەرهەڵدانی چەندین جۆر ئامێری پێشکەوتوو و سەردەمیانە کە بوونە جێگرەوەی دەستی کاری مرۆڤ؛ بەتایبەتیی دوای شۆڕشی پیشەسازی و پێشکەوتنی مرۆڤایەتی. زۆر بوونی ژمارەی دانیشتووانی جیهان و کوردستانیش یەکێکی دیکە لە هۆکارەکانی زیادبوونی بێکارییە. هۆیەکی تری بێکاری لە زۆر وڵاتی جیهان و یەک لەوانیش کوردستان، بوونی کرێکاری بیانییە کە بە مووچەیەکی کەمتر لە هێزی کاری ناوخۆیی کار دەکەن.

=KTML_Bold=جۆرەکانی بێکاری:=KTML_End=
*بێکاریی ئارەزوومەندانە: ئەو جۆرە بێکارییەیە کە کەسی کارکەر بەئارەزووی خۆی واز لە کارەکای دەهێنێت.
*بێکاریی زۆرەملێ: ئەو دۆخەیە کە کارکەر تێیدا ناچار دەکرێت دوور لە ویستی خۆی واز لە کارەکەی بهێنێت لە کاتێکدا کە توانا و ئارەزووی کار کردنی هەیە.
*بێکاریی ڕووپۆشکراو: ئەو ژمارە زیادەی کرێکارانە کە هیچ شتێکی دیار بەرهەم ناهێنن، واتە ئەگەر ئەو ژمارەیە لە ڕێژەی کار کردن دەربهێنرێن قەبارەی بەرهەمهێنان کەم ناکاتەوە.
تێبینی: کەسانی خانەنشین، کەمئەندام، و ئەوانەی بەهۆی کێشەی کەسییەوە کار ناکەن، هەروەها ئەو کەسانەی کە چالاکانە بەدوای کاردا ناگەڕێن بەڵام دەیانهەوێت کار بکەن، وەک بێکار پۆلێن ناکرێن.

هەرێمی کوردستانیش وەک وڵاتێک کە لە بیست ساڵی ڕابردوودا گەشەکردنێکی بەرچاوی لە بواری ئابووریدا بەخۆیەوە دیوە، لە دیاردەی بێکاری بەدوور نەبووە. هەرچەندە لەبارەی ڕێژەی بێکارییەوە لە هەرێمی کوردستان ئاماری جیاجیا دەخرێنەڕوو، بەڵام بەپێی ئاماری وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی ڕێژەکە لە ساڵی 2020 گەیشتووەتە 12%.
بێکاری بە یەکێک لە دیارترین گرفتە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی تاک و حکوومەت دادەنرێ کە کێشە و گرفتی جۆراوجۆری لێ دەکەوێتەوە و کاریگەریی خراپ لەسەر کۆمەڵگە بەجێ دەهێڵێت. بێکاری دەبێتە هۆکاری کەمبوونەوەی ئەزموون و پێشکەوتن لە کار و پەرەدان بە تواناکان و کۆچکردنی گەنجان، لەگەڵ زیادبوونی تووندوتیژی و کێشەی کۆمەڵایەتی و زیادبوونی ڕێژەی هەژاری. زۆر جار زیادبوونی ڕێژەی بێکاری هۆکار دەبێت بۆ نائارامیی سیاسی و تێکچوونی دۆخی ئاساییش و ئارامیی وڵات. کە ئەمەش چەندین لێکەوتەی کۆمەڵایەتی وەک دیاردەکانی: دزی، کوشتن، ئازار دان، وێرانکاری و ... لێ دەکەوێتەوە.
بێگومان ڕێژەی بێکاری بەهۆی سیاسەتی حکوومەت، لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر گۆڕانی بەسەردا دێت. لە کوردستانیش، لەم ساڵانەی دواییدا و بەتایبەتیش، لەنێوان تەمەنەکانی 19-40 ساڵ ڕێژەی بێکاری زۆر بووە؛ بەڵام لەگەڵ ئەوانەشدا دەتوانرێ بە کۆمەڵێک، ڕێکار، ڕێژەی بێکاری کەم بکرێتەوە.

=KTML_Bold=ڕێکارەکانی کەم کردنەوەی بێکاری:=KTML_End=
-گوندەکان ئاوەدان بکرێنەوە و جوتیاران هان بدرێن بگەڕێنەوە گوندەکان. هەروەها وەبەرهێنەران و سەرمایەدارانی ناوخۆیی هان بدرێن بۆ ئەوەی سەرمایەکانیان لەناوخۆدا بخەنە گەڕ و سیاسەتێک بگیرێتە بەر کە ژیان و سامانیان پارێزراو بێت.
-وەبەرهێنانی دەرەکی (بە تایبەت ئەوانەی لە بواری پیشەسازیدا خاوەنی براندی گەورەن) هان بدرێن بە مەبەستی بوژاندنەوەی دەستی کار، لە کوردستان سەرمایەگوزاری بکەن.
-دەرکردنی یاسای کار بۆ ئامانجی پارێزگاری لە مافی کرێکاران و خاوەنکاران. هەر لەو یاسادا، دەزگای میری ناچار بە ڕەخساندنی هەلی کار بۆ هێزی کار بکرێت.
-گرنگیی زیاتر بە زانکۆ و پەیمانگا و خوێندنە پیشەیییەکان بدرێت بۆ ئەوەی وەبەرهێنان لە سەرمایەی هزریی مرۆڤدا بکرێت.
-بە پێی یاسا ڕێ لە هاتنی کرێکاری بیانیی ناپێویست بگیرێت.[1]

ئاستی بێکاری لە تورکیا ساڵی 2016 بەرێژەی (10.9%) زیادیکردوە و بەراورد لەگەڵ ساڵی (2015)ش بەرێژەی (0.6%) بەرزبۆتەوە و لە ساڵی (2010)ش بەدواوە یەکەمجارە بۆ ئەو ژمارەیە بەرزدەبێتەوە.
دەستەی ئاماری تورکیا بڵاویکردەوە ژمارەی بێکاران لە تورکیا بۆ ئەوانەی تەمەنیان لەسەروو 15 ساڵەوەیە گەیشتۆتە (3) ملیۆن و 33 هەزار کەس، بەبەراورد لەگەڵ ساڵی 2015 بێکاری 273 کەس زیادیکردوە.
ئامارەکە ڕونیکردۆتەوە ساڵی 2016 بێکاری لە نێوان پیاواندا بەرێژەی 9.6% زیادیکردوە و بەبەراورد لەگەڵ ساڵی 2015 بەرێژەی 0.5% زیادیکردوە و لەناو ژنانیشدا ساڵی 2016 بێکاری بەرێژەی 13.7% زیادیکردوە بەبەراورد لەساڵی پێشوتر 2015 بەرێژەی 0.6% زیادیکردوە.
ئامارەکە ڕونیکردۆتەوە ساڵی 2016 ژمارە ئەوانەی کاریان دەستکەتوەو تەمەنیان لە سەروو 15 ساڵەوەیە گەیشتۆتە 27.2 ملیۆن کەس و بەبەراورد لەگەڵ ساڵی 2015 (584) کەس زیادیکردوە.
بەگشتی ساڵی 2016 هێزی کاری تورکیا گەیشتۆتە 30.5 ملیۆن کەس و بەبەراورد لەگەڵ ساڵی 2015 بەرێژەی 0.7% زیادیکردە.
لەلایەکی دیکەوە حکومەتی تورکیا دەستیگرت بەسەر 850 کۆمپانیادا، کە سەرمایەکەیان بە 12.3 ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت، بەتۆمەتی پەیوەندیان بە گروپی فەتحوڵا گوڵەن.
26-03-2017

ناونیشانی بابەت: بێکاری و لێکەوتە ئابووری و کاریگەرییەکانی
ئامادەکردن: #دابان عەبدولواحید حەسەن#

بێکاری؛ کەسی بێکار، ئەو کەسەیە لە تەمەنی کارکردندابێت و ئارەزووی کارکردن بکات، بەدوای کاردا بگەڕێت و بەوکرێیەی لە بازاڕی کاردا هەیە ڕازی بێت، بەڵام کاری دەست نەکەوێت.
=KTML_Bold=مێژووی بێکاری:=KTML_End=
سەرەتای دەرکەوتنی بێکاری لە کیشوەری ئەوروپا بۆ سەردەمی دەرەبەگایەتی دەگەڕێتەوە، ئەو زەوییانەی هەیانبوو بە شێوەی بۆماوەیی لە باوکەوە بۆ کوڕی گەورە دەمایەوە، کوڕەکانی دیکە دەبوونە سوارچاک و نەدەبوایە لە شوێنەکەیان بمێنن، بۆیە سەریان هەڵدەگرت و دەچوونە شوێنی دیکە، هەندێکیان بە کاری چاک و هەندێکی دیکەیان کاری ناڕەوایان دەکرد، لە گرنگترین ئەو ڕێکخراوانەی ئەو کات لە ئەنجامی بێکارییەوە درووست ببوو “سوارچاکەی پەرستگاکان” کە لە هەموو “خاچپەرستەکان” توندڕەوتر بوون و شەڕیان دژی موسڵمانەکان دەکرد. لەگەڵ ئەوەشدا ناکرێ ئەمە وەک ئاماژەیەکی ڕاستەوخۆ بۆ بێکاری دیاری بکرێ، بەڵکوو بێکاری بە شێوە زانستییەکەی لە سەردەمی شۆڕشی پیشەسازی دەستی پێکرد کە خەڵکی لە گوندەکانەوە کۆچیانکرد بۆ شارەکان، شوێنی دەوروبەری شاریان داگیرکرد، دیاردەی تاوانکاری و بێکاری و نزمبوونی نرخی دەستی کار پەیدا بوو.
لەسەردەمی دەسەڵاتی عوسمانیدا؛ ئەگەر ژمارەی بێکاری لە ئەستەنبوڵ لە (7000) کەس زیاتر بوایە، ئەوە سوڵتانی عوسمانی بڕیاری دەدا پارچەیەک زەوی تەرخان بکەن و کۆمەڵێک کەسی بێکار دابنێن بۆ درووستکردنی مزگەوتێک، ماوەی درووست کردنی مزگەوتەکە (15) ساڵی دەخایاندو دوای ئەو ماوەیەش سەرجەم کرێکارەکان خانەنشن دەکران، چونکە (15) ساڵ خزمەتیان هەبوو.
لە کوردستان، بێکاری بە شێوەیەکی فراوان لە سەردەمی شەڕی ناوخۆوە فراوانتریش لە دوای ساڵی (2003) سەری هەڵدا. دواین ئاماری هەرێمی کوردستان؛ باس لەوە دەکات ڕێژەی بێکاری لە هەرێمی کوردستان بریتییە لە (15%) واتە دیاردەیەک و کێشەیەکی ئابووری هەیە لە هەرێم کەپێی دەوترێ‌ (بێکاری) ، ڕێژەکەشی زۆرە بە بەراورد لەگەڵ ڕێژەی ئاساییدا، ئەمە لەکاتێکدا لە ئێراقدا هاوکات ڕێژەی بێکاری لە وڵاتەکەدا 20% زیاترە.
=KTML_Bold=بێکاری لە جیهاندا:=KTML_End=
دیاردەیەکی ئابوورییە لەزۆربەی وڵاتانی دونیا بوونی هەیە، بەڵام ڕێژەکەی جیاوازە لەوڵاتێکەوە بۆوڵاتێکی تر ، ئەو وڵاتانەی کەڕێژەی گەشەی دانیشتووان کەمە، ڕێژەی بێکارییان کەمە وەک وڵاتانی (ئەسکەندەنا ڤیا) .
•ڕێژەی بێکاری ئاساییە لەنێوان (1%) بۆ (5%) هەندێک جاریش زیاتر دەبێت کەپەیوەستە بە بارودۆخی ئابووری ئەو وڵاتە، لەلایەک و ئابووری جیهانیش لەلایەکی ترەوە.
•هەرمرۆڤێک تەمەنی لەنێوان (18بۆ 65) ساڵ بێت، پێی دەگوترێت ماوەی کارکردنی هەر تاکێک لە جیهاندا.
•لە جاڕنامەی مافی مرۆڤدا (یاسایی کاردا) هاتووە لەمادەی (23) لەبڕگەی (1-2) هەر تاکێک بەئارەزووی جەستەیی، یاخود هزری، کار بدۆزێتەوە و بەئازادی ئەوکارە بکات و، خۆی بەدوایدا بگەڕێت بەکار هەژمار دەکرێت، بەڵام ئەگەر ئەو مەرجانەی تێدا نەبوو، ئەوا بە یەکێک لە جۆرەکانی بێکاری دادەنرێت هەرچەندە پارەی دەست بکەوێت .
$ڕێژەی بێکاری، لە وڵاتە (تازەپێگەیشتووەکان) و (وڵاتەپیشەسازییە گەورەکان) :$
گەر سەیری گرافیکەکە بکەین؛ دەبینین وڵاتی (هیند) زۆر ترین ڕێژەی بێکاری هەیە، کە (9.90) ئەویش بەهۆی دواکەوتوویی ئەو وڵاتەوە لەسەرجەم کەرتە ئابور ییەکاندا، هاوکات وڵاتی (یابان) کەمترین ڕێژەی بێکاری (4.40) هەیە بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی تر.
=KTML_Bold=کاریگەریی بێکاری لە بواری ئابووریدا:=KTML_End=
سەبارەت بە کاریگەرییەکانی بێکاری؛ کرێکار، فەرمانبەر، مامۆستا… هەموو چین و توێژێک بڕبڕەی پشتی ئابوورییە لە هەموو شوێنێک، ئەگەر هاتوو ئەمانە ئیشیانکرد، واتە داهاتیان دەبێت، کاتێکیش داهاتیان هەبوو خۆشگوزەرانی-یان دەست دەکەوێت و، دێنە بازاڕ و، مامەڵە دەکەن و، شت دەکڕن. کە شت-یان کڕی، واتە سەرمایەدار خۆی وە بەردەهێنێت و ناچار دەبێت جارێکی دیکە کرێکار دابمەزرێنن بۆ کارەکانیان، ئەمە دەبێتە هۆی بە گەڕخستنی ڕەوڕەوەی ئابووری، ئەگەریش بێکار بوو، واتە ئەو توانا ئابوورییەی کە هەیانبوو، ئەوا کزدەبێت و کەمدەبێت و، دواجار ڕادەوەستێت، بۆیە توانای پەیداکردنی ئیش نامێنێت و، داهاتی خەڵکی ئاسایی کەم دەبێتەوە و، کڕین لە لای هاووڵاتییان کەمدەبێتەوە، بەمەش سەرمایەداران ناتوانن پڕۆژەی وەبەرهێنان ئەنجامبدەن، هەر ئەمەشە دەبێتە هۆی قەیران. لە کوردستاندا بێکاری بوونی هەیە، بەڵگە بۆ ئەمە؛ زۆربەی گەنجان ڕوو لەدەرەوەی وڵات دەکەن، بەهۆی نەبوونی کار و دانەمەزراندنیان، هەرچەندە دەبینین ئەو هەموو چێشتخانە و هوتێل و …هتد، دەکرێتەوە، بەڵام ئەوانە درووستکەری کار و داهات نین، بەڵکوو زیاتر ئیستهلاکین-بەکاربردنن.
=KTML_Bold=هۆکار و کاریگەریەکانی بێکاری:=KTML_End=
1) کیشەی گەشەی دانیشتووان: بەهۆی کەمی سەرچاوە (موارد) ی مالی، کە دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی وەبەرهێنان و پێشکەوتنی ئابووری ، وە کەمکردنەوەی هەلی کار ، بەشێوەیەکی گشتی لەهەر وڵاتێکدا ژمارەی دانیشتووان زۆر بوو ڕێژەی بێکاریش زۆرە بە بەراورد بە وڵاتێکی تر.
2) گواستنەوەی پیشەسازی: بەهۆی گواستنەوەی چەند کارگەیەکی بەهەمهێن یان کۆمپانیا پێشکەوتووەکان، لە وڵاتە پێشکەوتووەکانەوە بۆ وڵاتە تازە پێشکەوتووەکان، ئەوانیش پێویستیان بەدەستی کاری پێشکەوتوو هەیە، یان لە وڵاتانی پێشکەوتوو دەستی کاریان بۆ دەهێنن.

3) کەمبوونەوەی خەرجیەکانی حکومەت: کەمبوونەوەی خەرجی حکومی (دەوڵەت) ، ئەویش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی وەبەرهێنان لە بوارە جیاوازەکاندا، بە جۆرێک حکومەت توانای پارەدارکردنی سەرمایە دارەکانی نامێنیت، تاکوو بەردەوام بن لە پڕۆژەکانیان و کەمبوونەوەی داواکاری بۆ دەستی کار.
4) کاری وەرزی (کاتێکی دیاری کراو) : ئەم جۆرە، لە هۆکاری بێکاری تاکەکانی کۆمەڵگە بێکار دەبن لە چەند وەرزێکی دیاریکراودا، بەنموونە؛ ئەگەر کشتوکاڵ بهێنینەوە، دەبینین گەنم جۆرێکە لەو کشتوکاڵکردنە کە لە کۆتایی ساڵدا دەکرێت و پاشان جووتیار چەند وەرزێک چاوەروان دەبێت (بێکار) دەبێت تاکوو بەرهەمەکەی دەگاتە بازاڕ.
5) خاوی گەشەی پیشەسازی: لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوودا (وڵاتانی نامی) گەشەی پیشەسازی کەمە بەراورد بە وڵاتانی پێشکەوتوو، بە جۆرێک ئەمەش کاریگەریی دەکاتە سەر کەمبوونەوەی وەبەرهێنانی پیشەسازی لە وڵاتاندا، ئەمەش وادەکات هەلی کاری کەمتر بڕەخسێت لەوڵاتە تازە پێگەیشتووەکاندا بە بەراورد بەوڵاتە پێشکەوتووەکان.
6) پەروەردەو فێرکردن و لایەنی زانستی: ئەوانیش وەک بەرپرسێکی گرنگ، لەو ئەرکەیاندا دەبێ بەپاڵپشتی دەسەڵات و پلان دانانی ژیان و گوزەرانی کەسایەتی کورد گۆڕانی بەسەر دابێت و، بازاڕەکانی کارکردن بەشێوەیەکی زانستییانە بوونیاد بنرێن، کە هەموو سوچێکی بازاڕی کار و بەرهەمهێنان لەڕێگای زانست و پەروەردەوە ڕێنمایی بکرێت، وەک چۆن لەم وڵاتە پێشکەتوانەدا سادەترین شێوەی کار دەبێ بەشێوەیەکی زانستییانە فێر بیت و، لە ڕێگەی خوێندنگە پیشەییەکانەوە بەدەست بهێنرێت … بەم شێوەیە؛ کرێکارێکی زانستی و شارەزا و پسپۆر درووستدەکەین، نەک بەم شێوەیی ئێستا کە دەبێ بۆ هەموو کارێک هانا بۆ کرێکاری بیانی لەدەرەوەی هەرێم بەرین و، بازاڕەکانمان لەژێر ڕەحمەتی ئەوان دابێت … بۆیە گرنگە دەزگا بەرپرسە پەروەردەییەکان بەخێرایی و بێ سستی کار لەو شێوە هەنگاوانە دا بکەن، دەبوو ئەوەش زۆر زووتر بکرایە و ئێستا دەتوانرا کەڵک لەنەوەیەک وەربگیرێت. بەڵام بەداخەوە هەمیشە سستی و بیرکردنەوە لە کاری لا بەلا و تەنیا ڕوانین لەهەندێ بەرژەوەندی تایبەتی، هەمیشە لە ڕەوتی بنەڕەتی بنەماکانی ژیان و گوزەرانی هاووڵاتییان بە دوورین و لەدوای لەدەستچوونی هەل ئەو کات بیریان لێدەکەینەوە.
7) گرنگی نەدان بەژیانی لادێ: دوایی ئەوەی ڕژێمە یەک لەدوایەکەکانی ئێراقی، لەتێکدان و کاولکردنی دێهاتە کوردییەکان بەو لاوە کاری دیان نەبوو، بەڵام لەدوای ڕاپەڕینیشەوە، دەسەڵاتی کوردیش بەدەیان هۆیی جۆراوجۆر کەمتەرخەمی لە ئاوەدانکردنەوە و، درووستکردنەوەی دێهاتەکان نەک وەک جاران، بەڵکوو دەبوو زۆر باشتر و مۆدێرنانەتر درووستیان بکردنایەتنەوە، بەڵام بەداخەوە ئەوانەی ڕوویان لە لادێکانیان کردەوە، دوایی کوورتترین ماوە دووبارە بەرەو شارەکان گەڕانەوە؛ چونکە ژیان و گوزەرانی لادێ بەدەیان کۆسپ و کێشە بەرەو ڕوویان بووە وە، بۆیە بەناچاری گەڕانەوە شارەکان ئەمەش ڕێژەی بێکاری زیاد کرد و دێهاتەکانیش بەخراپی مانەوە. ئەمەش دیسان یەکێکە لەو ئەرک و کارانەی دەسەڵات کە هێندەی بەدەور و شانی شارەکاندا دێن، دەبوو یەکەم هەنگاو، بە هانای دێهاتەکاندا بچونایە، کارێکیان بکردایە خەڵکی بەویستی خۆیی و بەپەرۆشەوە بەرەو دێهاتەکانیان بگەڕانایەتەوە تا بەرهەمی خۆماڵی ببوژایەتەوە و، هێندە خۆراک و پێداویستی بەسەرچووی دراوسێکانمان بەسەر ئێمەدا ساخ نەکرانایەتەوە ، ئەویش هۆکارەکانی زۆرن هەموو لایەک درکیان پێدەکەین.
=KTML_Bold=چارەسەری بێکاری:=KTML_End=
دیدگای جیاواز هەیە بۆ چارەسەرکردنی بێکاری، بەڵام بەشێوەیەکی گشتی چارەسەرە دیارەکانی بێکاری لە وڵاتی ئێراق بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، لەمانەدا بەدیار دەکەوێت.
پێویستە ڕێگری بکرێت لەهێنانی دەستی کاری بیانی بۆ نێوخۆی وڵات لە سەرجەم کەرتەکاندا، بە جۆرێک دەستی کاری ناوخۆیی جێگەی دەستی کاری بیانی بگرێتەوە، پێویستە پڕۆژەکانی وەبەرهێنان زیاد بکرێت بەو مەبەستەی هەلی کاری زیاتر برەخسێنرێت، هاندانی سەرمایەدارە ناوخۆییەکان شانبەشانی سەرمایەدارە بیانیەکان کاربکەن بۆ پێشکەوتنی وەبەرهێنان لە سەرجەم بوارەکاندا، پێویستیشە لەسەر حکومەت کاربکات بۆ دابینکردنی ڕێسا و یاسای گونجاو بۆ پڕۆسەی وەبەرهێنان لە وڵاتدا.
چاککردنی سیستەمی خوێندن، گونجاندنی لەگەڵ بازاڕی کار بە جۆرێک زانکۆکان بە هاوکاری خوێندنی باڵا کاربکەن، بۆ کردنەوەی ئەو بەشانەی گونجاوە بۆ بازاڕی کار لە کوردستاندا، بە نموونە؛ ئەگەر بەشی (جیۆلۆجی) وەرگرین دەبینین ئەو بەشە زۆر گرنگە بۆ بازاڕی کار لە ئێستادا، بە جۆرێک خوێندکار دەرچووی ئەو بەشە بێت دەزانێت، ئەو زەوییەی لەسەر وەستاوە لە مێژەوە لە باو باپیرانییەوە بۆی جێماوە بزانێت ئەو موادە خاوانەی کە لە ناو کروکی زەوییەکەیدایە سوودی چییە بۆ وڵات، سەرچاوەی ڕەخساندنی کارگە و پڕۆژەی گونجاوە لە سەرجەم بوارە کشتوکاڵی وپیشەسازییەکاندا، دیارترین نموونەشمان دەشتی (شارەزوورە) . شانبەشانی گرفتەکانی پێشوو قۆرغکردنی بازاڕ لەلایەن چەند کەسێکەوە گرفتی سەرەکی دەست بەسەرداگرتنی بازاڕی کارە لەلایەن چەند (دەستەو گرووپێکە) وە، پاشان چاککردن و ڕێکخستنی سیستەمی ئابووری وڵات یەکێکە لە چارەسەرە بنەڕەتییەکانی کێشەی بێکاری، لە جیهاندا وەک دەبینین وڵاتان مومارەسە-پەیڕەوکردنێکی لە سیستسمە ئابوورییەکان دەکەن، کە ئەوا نیش پێکهاتوون لە (حکومی، ئیشتراکی- سەرمایەداری- تێکەڵاو) کە هەریەک لەمانە، لایەنی ئەرێنی و نەرێنی هەیە. بەڵام ئەو فۆڕمەی کە لەوڵاتی ئێراق و هەرێمی کوردستاندا ڕەنگی داوە تەوە ئەوەیە؛ زۆربەی تاکەکانی کۆمەڵگە هەوڵدەدەن هەلی کاریان بۆبڕەخسێت لە کەرتی حکومی، بەومانایەیی لەو کەرتەدا کەمتر کاردەکەن، ئەو ماف و، ئیمتیازیاتانەی کە هەیە بو کارمەندێکی حکومی زۆر زیاترە بە بەراورد بە کارمەندیکی کەرتی تایبەت.
بەنموونە؛ گەر توێژێکی دیاری کۆمەڵگە وەربگرین وەک ، مامۆستا پێش ڤایرۆسی کۆرۆنا جگە لە پشووی هاوینەی لە کاتی دەوامی ئاسایدا، کە وەرزی خوێندنە لە کاتژمێر هەشتی بەیانییەوە دەڕوات تاکوو دوانزەی نیوەڕۆ، دەبینین کاتێکی زۆری ماوەتەوە، بۆیە بیر لەکاری دووەم دەکاتەوە. ئەمەش، خۆی لە خۆیدا ئەوە دەگەینێت هەلی کار کەم دە کاتەوە بۆ ئەو کەسانەی یەک کار دەکەن، پێچەوانەی ئەوەی باسمانکرد لە کەرتی تایبەتدا، خاوەن کار دەڕوات لە بەیانییەوە بۆ سەرکار تاکوو دوای نیوەڕۆ، ئەمەش دەرفەتی کارکردنی ناهێڵێت تاکوو بیر لەکارێکی دیکە بکاتەوە. [1]

کۆمەڵەی خەڵک بۆ گەشەپێدان PDA

=KTML_Bold=بێکاری، وەک پڕۆژەیەکى سیاسى=KTML_End=
#عارف قوربانی#

لەنێو هەموو سیستەمە سیاسییەکانى دونیادا، خاڵێکى هاوبەش هەیە کە پێکیانەوە دەبەستێتەوە، ئەویش کۆنترۆڵکردنى کۆمەڵگەیە. هەموو دەسەڵاتەکان لەوپەڕی دیموکراسییەوە بۆ ڕژێمە تۆتالیتاری و دیکتاتۆرییەکان، ئامانجیان ئەوەیە کۆمەڵگە کۆنترۆڵ بکەن. جیاوازییەکانیان لە میکانیزمەکانى گەیشتنە بەم ئامانجە. هەیانە لە ڕێگەى چەسپاندنى وەک یەکى و دادى کۆمەڵایەتییەوە کارى بۆ دەکات، هەیە لە ڕێگەى زەبروزەنگى یاساوە، هەیە بە ستەم و سەرکوتکاری، هەن بە ڕێگەى ڕەفاهیەت و دەستەبەرکردنى پێویستى و خواستەکانى هاووڵاتییان، بە دامەزراوەیى دەستووریى و دیموکراسى.
بەڵام ئەوەى ئێراق لە هەموو دونیا جیادەکاتەوە و نایبەستێتەوە بە هیچ کام لەو مۆدێلانەوە لە جیهاندا پەیڕەودەکرێن، ئەوەیە ئێراق لە ڕێگەى بێکارکردن و هەژارکردنى خەڵکەوە دەیەوێت کۆنترۆڵیان بکات. بەدیاریکراویش ئەو بەشانەى کۆمەڵگە کە دیاریکراون بۆ پاوانکردن. پێچەوانەى ئەو پەند و بۆچوونانەى کە دەوترێت (برسێتى ڕەگى هارى پێوەیە)، ئێراق برسێتى کردووە بە ئامرازى ڕامکردن و کۆنترۆڵکردن. تاکە دەوڵەتە لە دونیادا لەبرى ڕەخساندنى هەل و دەرفەتى کار بۆ خەڵکەکەى، بێکارى وەک پڕۆژەیەکى سیاسى بەکاردەبات، تا هاووڵاتییەکانى لە پێناوى ژیاندا ناچاربن ببن بە بەشێک لە ستراتیجىی دەوڵەت.

زانایەکى دەروونناسى ئەمریکى هەیە بەناوى (ئەبراهام ماسلۆ) لەنێوان سێ چارەکى سەتەى بیستەمدا ژیاوە، تیۆرییەکى داهێنا بەناوى (هەرەمى هەڵگەڕاوە)، ئەم زانایە پێچەوانەى تیۆری دەروونناسەکانى پێش خۆى پێداویستییەکانى مرۆڤى بە جۆرێکى دیکە قۆناخبەند کرد. ئەو پێى وایە مرۆڤ پێش ئەوەى بەدواى ئارامى و سەلامەتیدا بگەڕێت، یان وەک ئەوەى دەگوترا مرۆڤ بوونەوەرێکى کۆمەڵایەتییە و پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و سۆزدارییەکانى بناغەى ژیانى مرۆڤن، ئەم زانایە یەکەم و سەرەکیترین پێداویستیی مرۆڤى بە پێداویستییە فیسیۆلۆجیەکان دانا و بەستییەوە بە مانەوەى ڕەگەزى مرۆڤەوە. ئاو و هەوا، خواردن و خەوتنى کردە بناخە. پێدەچێت دەسەڵاتدارانى ئێستاى ئێراق بۆ سەپاندنى حوکمى شیعى بەسەر ناوچە ناشیعییەکاندا پەیڕەوى ئەم تیۆرییەى ماسلۆ بکەن.

هیچ نهێنى و شاراوەییەک لەوەدا نەماوەتەوە ئێراقى نوێ کە بڕیار بوو ئێراقى پێکەوەیى و هاوبەشى هەموو پێکهاتەکان بێت، زوو ئاڕاستەکەى گۆڕا و بووە بەشێک لە ستراتیجى شیعى نەک هەر لە ئێراق بەڵکوو لە ناوچەکەدا. مێژووى ڕووداوەکانى دوو دەیەى ڕابردووى ئێراقیش ئەوەى بۆ سەلماندووین کە ئەگەر نەڵێم هەموو، لانى کەم بەشى زۆرى بڕیار و ڕەفتارەکانى شێوازى بەڕێوەبردنى دەوڵەت لە خزمەتى ئەو ستراتیجە شیعییەى ناوچەکەدایە.

ئەوەش ڕوون و لەپێشچاوە کە دواى پاوانکردنى تەواوى ناوچە شیعەنشینەکان، تەرکیزیان خستە سەر ناوچە سوننییەکانى ئێراق، (هێنانى #داعش# و ڕاونانى داعش) وەک پڕۆسەیەکى تەواوکارى ئەو ئامانجە ستراتیجییەى دەوڵەت، ناوچە سوننییەکانى بەتەواوى خستە ژێر ڕکێفى هێز و گرووپگەلە چەکدارییەکانى شیعەوە. بە پەیڕەوکردنى سیاسەتى بێکارکردن و هەژارکردنى خەڵکەکەى، چەند ساڵێکە خەریکى پاوانکردنى تەواوى ناوچە سوننییەکانن.

لێرەدا مەبەستمە سەرنج بخەمە سەر پارێزگایەکى وەک (نەینەوا)، کە بەپێى هەموو تۆمارە مێژووییەکان لە سەتەکانى پازدە و شازدەوە لەنێوان دیاربەکر (#ئامەد#) و #بەغدا# و بیلادى شام و بیلادى فارس، ناوەندێکى گرنگى بازرگانى بووە. بەروبوومى کشتوکاڵى، لۆکە و خوریى و پێستە لە نەینەواوە بۆ ئەوروپا و هیندستان نێردراوە. لەو کاتەوە هەتا هێنانى داعش بۆ موسڵ، ئەم پارێزگایە خاوەن پێگەیەکى ئابووریى بەهێز و خاوەن سەتان کارگە و کارخانەى گەورە بوو. یەکێک بوو لە شارە هەرە دەوڵەمەندەکانى ئێراق و ناوچەکە. خەڵکەکەشى نەک هەر هەژار و بێکار نەبوون، بەڵکوو گەورەترین سەرمایەدارەکان خەڵکى نەینەوا بوون و دەرفەتى کاریان بۆ سەتان هەزار کرێکارى دەرەوەى نەینەواش ڕەخساندبوو.

بەڵام ئێستا بەپێى ڕاپۆرتى یونامى و وەزارەتى پلاندانانى ئێراق و بانکى ناوەندى، نەینەوا یەکێکە لە هەژارترین پارێزگەکانى ئێراق، ڕێژەى بێکاری و هەژاریى گەیشتووەتە نزیک بە نیوەى دانیشتووانەکەى. ئەم شارە لەبەر ئەوەى خراوەتە نێو بازنەى پاوانکردنەوە، بەمەبەست وێرانکرا و بەمەبەست خەڵکەکەى بێکار و هەژار دەکرێن، هەر ئەوەش نا بگرە ئەوەى ئێستا لە پارێزگەى نەینەوا بەڕێوەدەچێت لە بێسەروشوێنکردن، پاکتاوکردن و کوشتن، لە مێژووى ئەو پارێزگایەدا ڕووینەداوە، ئەوەی ئەمڕۆ لە غەزە ڕوودەدات، شاری موسڵ لەوە خراپتری بەسەرهات، تەنانەت تا ئێستاش ڕۆژانە تەرمی ژن و منداڵ لەژێر داروبەردی خانووە ڕووخاوەکان دەردەهێندرێن، ئامانجەکەش ئەوەیە؛ ئاسانتربوونی پڕۆسەى گۆڕینى دیمۆگرافیایە.

هیچ گومان لەوەدا نییە؛ کورد وەک ئامانجى دواترى شیعە، بە هەمان شێوەى نەینەوا، یان بە هەر ڕێگەو جۆرێکى دیکە بێت، دەخرێتە نێو بازنەى پاوانکردنەوە. بەتایبەتى لە ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى ئیدارەی هەرێمی کوردستان لە مەندەلییەوە تاوەکوو #شنگال#، بەچڕى کاری لەسەر دەکرێت. ڕێگیریکردن لە جووتیارانى کورد لەو هێڵە جوگرافییە لە بەکاربردنى زەویوزارەکانیان، هەنگاوى یەکەمى بێکارکردنى خەڵکەکەیە، بێکاریش هەژارى بەدواى خۆیدا دێنێت، هەژاریش وابەستەبوون.

هەروەها ئەوەى بڕیارە لە مانگى داهاتووەوە بەرانبەر بە خاوەن حەوزەکانى بەخێوکردنى ماسى لە داقووق بکرێت، بەشێکى دیکەى ئەو ئەجێندایەیە بۆ #کەرکووک#. وەک لە ڕاپۆرتە میدیایەکاندا باس دەکرێت، جگە لە زیانە مادییەکانى کە بە سەتان ملیۆن دۆلار دەخەمڵێندرێن، بەلایەنى کەمەوە نزیکەی 70 هەزار کەس لەو پڕۆسەیەدا بێکار دەبن.

پێویستە لەوە تێبگەین؛ ئەم پڕۆسەى بێکارکردنە لە ناوچەکانى پارێزگاى نەینەواوە تەشەنە دەکات بۆ پارێزگاى کەرکووک، دواتریش ڕوو دەکاتە جوگرافیاکەى هەرێم، چونکە پڕۆژەى سیاسى دەوڵەتە بۆ ئامانجێکى ستراتیجى کە ئەویش پڕۆسەى بەشیعەکردنە لە ئێراق. ئەوەى ئێستا بەرانبەر هەرێمى کوردستانیش دەکرێت لە ڕێگریکردن لەوەى خۆى بتوانێت نەوت بفرۆشێت، تاوەکوو ئەوەى دەبێت هەموو سەرچاوەکانى داهات ببەستێتە بە بەغداوە و بەغداش دواجار (نان) وەک ئامرازى تاکتیکى بۆ ئامانجێکى ستراتیجى دژ بە خەڵکى کوردستان بەکاردەبات.

بەر لەوەى بگات بەو ڕۆژگارانەى شارەکانى هەرێمیش بەدەردى موسڵ بەرێت و بێکارى و هەژارى وەک دوو دەستکەلاى سیاسى بکرێتە ئامرازى گوشار بۆ سەر خەڵکى کوردستان، دەبێت عاقڵمەندانى کورد بەدواى ڕێگاچارەى پێشوەختەدا بگەڕێن، چونکە هەموو هەوڵێکى دواى ئەو ڕۆژگارانە، دەبێتە کەپنەکى پاش باران. [1]

=KTML_Bold=تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!=KTML_End=