بە ئامادەبوونی #شێخ جەعفەر# سەرۆکی #یانەی وەرزشی پێشمەرگەی سلێمانی# و زافڕ عەبدولئەمیر سەرۆکی یەکێتی شەتڕەنجی ئێراق و #کاروان شێخ زیرەک# بەڕێوەبەری گشتی وەرزشی سلێمانی و ئارەزوو مەحمود ئەندام پەڕڵەمانی پێشووی ئێراق و نزار ژاژڵێ بەڕێوەبەری گشتی لاوانی سلێمانی و ژمارەیەک لە وەرزشوانانی دێرین و دەزگاکانی ڕاگەیاندن و میدیاکارانی وەرزشی لە هۆتێل داوا لە شاری #سلێمانی# بەسەرپەرشتی یەکێتی شەتڕەنجی ئێراق و بە هاوکاری یەکێتی شەتڕەنجی سلێمانی، پاڵەوانییەتی پێکهاتەی هەڵبژاردەی شەتڕەنجی کوڕان بەڕێوەچوو.
تێکڕای بەرپرسانی وەرزشی و ئامادەبووان باسی گرنگی هەرێمی کوردستان کرا بۆ بەڕێوەچوونی پاڵەوانییەتییەکان کە ڕێگا و دەرگایەکی گرنگە بۆ تێکڕای بۆنەکان و بەتایبەتیی وەرزشی نێوخۆی و ئێراق و نێودەوڵەتی و پشتیووانی خۆشیان دەبڕی بۆ ئەم جۆرە بۆنانە.
بۆ ماوەی هەشت ڕۆژ لەرێکەوتی 25-10 تا #01-11-2023# دوانزە یاریزان کە (5) یاریزان کوردن ململانێ توند دەکەن بۆ بەدەست هێنانی (5) کورسی هەڵبژاردەی شەتڕەنجی ئێراق بۆ بۆنە نێودەوڵەتییەکان بۆ ساڵانی (2023-2024).
لە کۆتایی #ئەسعەد ئیسماعیل# ئەندامی شەتڕەنجی ئێراق و بەڕێوەبەری ئەم پاڵەوانییەتییە وتی: هەموو هێز و هزر و هاندانمان تەرخان کردووە تا لە کۆتایی لەکۆی 12 یاریزان دەست نیشانی 5 یاریزان بکرێت بۆ ڕیزی هەڵبژاردەی شەتڕەنجی ئێراق بۆ بۆنەنێودەوڵەتییەکان، بەرپرسانی وەرزشی شارەکە هەموو هاوکاری و ئاسانکارییان بۆ کردین بۆ ئەوەی بتوانین بەباشترین شێوە ماوەی ئەم هەشت ڕۆژە بتوانین ئەنجام و ئامانجی کۆتایی ئەم کۆبوونەوە گرنگە لە شاری سلێمانی بۆ هەمووان دڵخۆشکار بێت.
[1]

14ی تەمموز وەچەرخانێک لە مێژووی گەلانی ئێراق
ئامادەکردنی: #محەمەد ئەحمەد عەبدولواحید#

لە سەرەتای دەستپێکی ژیان لەسەر ئەو گۆی زەوییە، ژیان لە گۆڕانکاری بەردەوامبوون و بەرەوپێشەوەچووندایە لە سەرجەم بوارەکانی کۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووری و …… بە ڕەهەند و بیروبۆچوونی جیاجیا، بە بەریەککەوتن و ململانێ و هەڵشاخانی هاودژەکان، ڕا و بۆچوونەکان یەکانگیر نابن و دژە یەکن، گەر وانەبێت ئەوا ژیان (کات) وەک گۆمێکی گەنیوی تەنراو بە مێش و مەگەز و جانەوەری زیانبەخشی لێدێ، هەرکاتێک بەردێک بخرێتە گۆمەکە، شەپۆل دەدات جوولەیەکی بازنەیی داخراوی سەرسووڕهێنەر درووستدەکات!
ململانێکانی بە ژیانبوون لەپێناو مانەوە، گەلێجار بەریەککەوتنەکان خوێناوین و کاولکاری و هۆڤیین. مێژوو لە هەموو سەردەمەکان، کار و کاردانەوەیە، هۆ و ئەنجامە، وەک کاکڵەی گوێز، بە پیوازێکی سپیکراو دەرهاوێشتەکان، دوای شەن و کەو کردن و تەتەڵە کردنیان دەخاتە ڕوو، ئەکادیمیستەکان، شارەزایان، دەکەونە خۆ بۆ پێداچوون و لێکۆڵینەوەی ئەرێنی و نەرێنی و مەرجیش نییە وەک زانست بۆیدەچێ، هەموو جوولەکان وەک هێڵێکی ڕاست و بێ پێچانەوە بە دوو خاڵەکە بگەن.

مێژوو تەژییە لە هەڵکشان و داکشان، سیخناخ لە کوشتن و سزادان و وێرانکاری، هاو تەریب لە جوانکاری، بنیاتنان، گەشەکردن، پێشکەوتن و ئاوەدانکاری.
نیرۆی پێنجەم ئیمپڕاتۆڕە بە ناوبانگەکەی ڕۆما 15-12-37-09-06-68، بەشی هەرە زۆری ڕۆمای سووتاند، لە بەردەم کارەساتی هاڵاو و کڵپە و بڵێسەی ئاگر، هاوار و فیغانی قوربانییەکان و قرچ و هۆڕی لاشەکان، لە قوللەیەکی بەرز، بەرانبەر ئەم دیمەنە سامناک و ناخهەژێنە، لە لووتکەی مەستیداربوو، گیتاری دەژەنی، هەڵبەستەکانی هۆمیرۆسی گەورە شاعیری گریکی لە مەڕ سووتانی تەڕوادەی بە گۆرانی دەگێڕایەوە.

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، مێژووەک پڕاوپڕ لە کوشتوبڕی، توندوتیژی، قەیران، دۆگماتیزی (قاڵبگەرایی) ، باڵادەستی نەتەوەگەرایی، ئایینگەرایی و ……. .
لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم 28-07-1914-11-11-1918، باڵادەستی ئینگلیزەکان لە ڕووی سەربازی و بازرگانی و بەرفراوانی داگیرکاری، لەگەڵ فەڕەنسا و پاڵپشتی سەرمایەداری جیهانی، دابەشکردنی میراتی پیاوە نەخۆشەکە (ئیمپڕاتۆرییەتی عوسمانی) ، دەرفەتێکی لەبار و هەڵێکی زێڕین بوو بۆ درووستکردنی ئەو قەوارانەی کە تا ئێستا لە ئارادایە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕووی جوگرافیاوە .

ئێراقی (میزوپۆتامیای نێوان هەردوو ڕوبارەکە) ، یەکێکە لەو وڵاتانەی کە پێگەیەکی گرنگ و ستراتیژی هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کەنداو، جگە لە ڕووی جوگرافییەکەیی، مێژووەکەی هەزاران ساڵ ناوەندی هەموو جیهان بووە، خاوەنی شارستانییەت و پێشەنگ و سەر مەشقی نووسین، ئایین، دەوڵەتداری، یاسا و زانست و …….. بووە. جگە لە سامانە سرووشتییەکانی لە نەوت و کانزا و ….. گرنگییەکی زۆری بۆ بەریتانییەکان بۆ داگیرکردنی هەبوو. خۆشیان شا فەیسەڵی کوڕی شەریف حسێنی یەکەمیان لە بنەماڵەی هاشمی لە 23-08-1921 لەسەر تەختی پاشایەتی بۆ دانا کە پێشەنگبوون لە هاوکاری ئینگلیزەکان، دواتر لە 19-10-1922 یەکەم ئەنجوومەنی وەزیران دەستبەکار بوو .

هەر لە سەرەتاوە، ئینگلیزەکان سیاسەتی بە هیندیکردنی ئێراقیان پیادە دەکرد لە بەرتەسککردنەوەی ئازادییەکان، دەستگرتن بەسەر سامانی ئێراق، دەستبەسەراگرتنی دەرەبەگەکان بەسەر زەویوزار، بێکاری، نەخوێندەواری، کۆچی بەلێشاو بۆ شارەکان، هەژاری ……..، هۆکارگەلێکن بۆ دابەشبوونی گەلانی ئێراق بەسەر دوو بەرەی نیشتمانی و هاو ئاوازەکانی داگیرکەر، کۆمەڵێک بزووتنەوە و ڕاپەڕین و ناڕەزایی لێکەوتەوە، شۆڕشی 1920 کە بەشی زۆری چین و توێژەکان بەشداری بەرچاویان هەبوو، دامرکاندنەوەی بزووتنەوە چەکدارییەکەی ڕەشید عالی گەیلانی و چوار عەقیدەکە لە مایسی 1941، کە لە سێدارە دران و دوورخستنەوەی ئەفسەرە نیشتمانپەروەرەکان و لاوازکردنی سوپا و …… ی بەدوا داهات، شکستی عەرەبەکان لە شەڕی فەلەستین 1948، کارتێکردنی بزووتنەوەی ئەفسەرە ئازادیخوازەکانی میسر لە 23-07-1952، هێرشە سێقۆڵییەکەی ئیسڕائیل، بەریتانیا و فەڕەنسا بۆ سەر میسر لەسەر خۆماڵیکردنی کەنداوی سوێس 1956، پەیمانی بەغدای نێوان (بەریتانیا، ئێراق، ئێران، تورکیا، پاکستان) لە 24-02-1955، کە لەڕاستیدا هەماهەنگی بوو دژی هەژموونی یەکێتی سۆڤیەت و بیری مارکسییەت، هەروەها بەربەست درووستکردن بەرانبەر بزاڤی ڕزگاری کورد و ئێراقیشی کۆت و بەندکرد لە سەربەخۆیی، سامان و بڕیاری سیاسی، ڕاپەڕینی کانوونی 1948 کە کۆتایی بە پەیمانی پۆرتسمۆث هێنا 15-01-1948، کودەتای بەکر سدقی 1936، ڕاپەڕینەکانی 1952، 1954، 1956، پەیمانەکانی 1922، 1926، 1930، 1948، کۆمپانیاکانی دەرهێنانی نەوت و بەستنەوەی ئێراق بە بلۆکی ئستەرلینی، کە هەڵاوسان و بەرزبوونەوەی نرخی بەدواوە.

داهات ……..، لە ڕێگای مۆرکردنی ئەو هەموو ڕێککەوتن و هاوپەیمانێتییە، بەریتانیا و ئەمریکای هاوپەیمانی، کە لە دوای جەنگی جێهانی دووەم هاتە ناو هاوکێشەکەوە، بیریان لەوە دەکردەوە ئێراق بەتەواوی بلکێنن بە بەریتانیا وەک وڵاتانی کۆمۆنوێڵس و بیکەن بە گۆڕەپانێکی ستراتیژی دوای شەڕی سارد و بەهێزکردنی پێگەکەیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پاوانی سەرچاوەکانی نەوت، چەسپاندنی سیستەمی سەرمایەداری، دەوڵەتگەرای قەوارەپارێز و …….. بکەن.
دوو بەرەی بەهێز درووستبوون، بەرەی دەسەڵات و بەرەی وڵاتپارێزی ڕۆشنبیران و تێکۆشەران کە خاوەندارێتی لە خاک و نیشتمان و ڕابەرایەتی ناڕەزایەتییەکانی دەکرد لە سەرجەم چین و توێژەکانی گەلانی ئێراق، دەسەڵاتیش درێغی نەکرد لە لەسێدارەدان، زیندانیکردن، ڕاونان، دوورخستنەوە و ……. ، بە تایبەتیش لەسێدارەدانی سەرکردەکانی حزبی شیوعی کە پێشەنگبوون لە بەرەنگاربوونەوە و قوربانیدان .
ڕۆژ لە دوای ڕۆژ نارەزایەتییەکان لە هەڵکشاندابوو، تەنگی بە هاووڵاتی هەڵچنیبوو، ئەفسەرە ئازادیخوازەکان لە بەرەبەیانی 14-07-1958، کودەتایان بەسەر دەسەڵاتی خۆسەپێنی ئینگلیز و هاوپەیمانەکانیدا کرد و دەسەڵاتی ستەم و زۆرداری پادشایەتییان لە ڕەگوڕیشەوە ڕاماڵی و کۆتاییپێهات .
ئازادبوونی ئێراق لەژێر دەسەڵات و هەژموونی ڕۆژاواییەکان، سەرەتا ئەم هەواڵە شۆکهێنەر بوو بۆ سەرمایەداری جیهانی بەتایبەتیی ئەمریکا و بەریتانیا، کە تاکە بزووتنەوە بوو سەربەخۆ و نیشتمانی و دەستی دەرەکی لە پشتنەبوو . کەوتنە بارێکی دەروونی هەڵچوون، دویت ئایزنهاوەر (14-10-1890-28-03-1969) سی و چوارەمین سەرۆکی ئەمریکا باسی لەو دۆخە نوێیە دەکات کە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاتۆتە کایەوە و دەڵێت: (ئەگەر وەڵامی توندی قاسم نەدرێتەوە، ئەوا تەواوی دەسەڵاتی ڕۆژاوا لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەناو دەچێت !) ، هەر بۆیەش زوو کەوتنەخۆ، ئەمریکا هێزی مارێنزی لە لوبنان و بەریتانیاش هێزی پیادەی لە ئوردن بڵاوە پێکرد!
شۆڕش، وەک سیاسەتوانان بۆیدەچن و لە سەربازیش کودەتا کە لە وشەی فەڕەنسی (coup d’état) هاتووە، کوردییەکەی (وەچەرخان) ە لە زمانی فەڕەنسی هاتۆتە ناو زمانی فارسی و دواتر بۆ ناو زمانی کوردی، بۆ هەر سەرهەڵدان، شۆڕش ، بزووتنەوە، کودەتا و ….. ێک، پێویستی بە بەرنامە، هزر، نەخشەیەکی پتەو و توکمە هەیە لە گەلەوە بۆ گەل دەبێت، ئەگەر واشنەبێت هیچ ئومێدێکی لەسەر هەڵناچنرێت.

هەر لەسەرەتاوە، هەرچی پەیمان و ڕێککەوتنی ئاشکرا و ژێربەژێری هەبوو هەڵوەشێنرایەوە (پەیمانی بەغدا) و، پیادەکردنی سیاسەتی بێلایەنی، دانانی نوێنەری ڕاستەقینەی خۆی لە نەتەوە یەکگرتووەکان، دەرچوون لە بلۆکی ئستەرلینی، گۆڕانکاری ڕەگوڕیشەیی ڕاستەقینە لە سیاسەت، ژیانی خەڵک، کەرتی پەروەردە، تەندرووستی، چاکسازی و گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی، ئازادی ڕادەربڕین و پێکهێنانی سەندیکا، خزمەتگوزاری، نیشتەجێبوون، ژێرخانی ئابووری و پیشەسازی، یاسای چاککردنی کشتوکاڵ و لەناوبردنی سیستەمی فیوداڵی (دەرەبەگایەتی) ، گەڕانەوەی ڕۆڵی بەرچاوی ژن و یەکسانی لەناو کۆمەڵگە (یاسای باری کەسێتی) ، ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و هەژاری و بێکاری، بەرنامەیەکی نیشتمانی یەکانگیر لە خۆماڵکردنی نەوت و بەرزکردنەوەی داهاتی نیشتمانی و …….، دەستنیشانکردنی مافی گەلی کورد بۆ یەکەمجار لە مادە سێی دەستووری ئێراق کە لە سەردەمی پاشایەتی بێبەشکرابوو، داننان بە مافی گەلی کورد زۆر گرنگبوو لەناو کەڵپەی گورگە هارەکانی ناسیۆناڵێستی عەرەب و تا ئەمڕۆش کاردانەوەی ماوە، بەڵام بە داخەوە هەر لەو کاتییە وە بەناو سیاسەتوانە ناسیۆنالیستە توندڕۆکانی کورد بە فیتی دەرەکی نەیانتوانی ئەو هەڵە زێڕینە بقۆزنەوە و لە سیاسەتیشدا دەرفەت کچی هەورە تریشقەیە و بوونە داردەستی داگیرکەران و جێبەجێکردن و تپەڕاندنی ئەجیندای هەواڵگری هەرێمایەتی کە تاکوو ئێستا باجەکەیدەدەن و خوێن لە جەستەیا دەچۆڕێ، ماڵوێرانیان بۆ گەلانی ئێراق بە گشتی و کورد بە تایبەتیی هێنا، ڕۆژبەڕۆژیش خراپتر دەبێت، قوربانیانیش کەسانی وڵاتپارێز و ڕۆشنبیرن، وەک چۆن ڕاپەڕین لەباربردرا.
وەک کۆمۆنەی پاریس، شۆڕشی 14 ی گەلاوێژ، سپێدەکەی درێژخایەننەبوو، خۆرەکەی لە ئاوابوونبوو، هەر لە یەکەم چەخماخەی شۆڕش، هەواڵگری هەرێمی و نێودەوڵەتی ئینگلیز، CIA، مۆساد، میت، ساواک، ناسیۆنالیستە عەرەب و کوردە توندڕۆکان، بەعسە شۆڤێنییەکان، کۆنەپەرستان و ……… ، کەوتنە وێزەی و پلان و نەخشە دانان بۆ لەبار بردنی بۆیە لە 08-02-1963 ئێراقیان نوقمی دەریای خوێنکرد.
گەلانی ئێراق، تاکە هەڵێکی زێڕین بوو لە دەستیاندا، ئەوەی سەلماند کە هیچ شۆڕشێک سەرکەوتن بەدەستناهێنێت، ئەگەر بە دەستێکی پۆلایین لە کۆنەپەرستی و سەرمایەداری نەدرێ و سیستەمەکەیان لە ڕەگەوە هەڵنەتێنکرێت، سیستەمێکی مۆدێڕنەتی دیموکراتیک لە پێکەوە ژیان، یەکسانی، کاری هاوبەش، دادی کۆمەڵایەتی، ئازادی و ……. نەچەسپێنێ.
مێژوویەکی پاک و بێگەرد، ئەو مێژووەش هەرگیز نامرێت.[1]

*سوود لە google و هەندێک سەرچاوەی مێژوویی وەرگیراوە
12-08-2023

ناونیشانی بابەت: 20 ساڵ دواتر؛ چیمان لە ئێراق کرد
ناوی نووسەر: د. #عادل باخەوان#
وردەوردە لە 9ی نیسان نزیکدەبینەوە، وردەوردە لە 20 ساڵ دوای دیکتاتۆر نزیکدەبینەوە، بەڵام نەک 20 ساڵ، بەڵکوو چەند سەدەیەک لەو خەونانە دووردەکەوینەوە کە لەپێناویاندا دژی دیکتاتۆریەتی سەدام حسێن خەباتمان دەکرد و دەریایەک لە خوێنمان ڕشت.
یەکێک لەو خەونانەی کە لەپێناویدا خەباتمان دەکرد و دژی دیکتاتۆریەت تێدەکۆشاین، درووستکردنی دنیایەکی جوانتر بوو بۆ هەژاران و چەسپاندنی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی بوو، بەڵام لە 20 ساڵی ڕابردوودا، هەژارەکان تادێت هەژارتر دەبن. لە پارێزگای زیقار ڕێژەی هەژاری گەیشتووەتە 40، 90%، لە میسان 42، 30%، لە دیوانیە 44، 10% و لە موسەنا 52، 50% و لە کۆی نیشتمانیش %25ی هاووڵاتییان لەژێر هێڵی هەژارییەوەن. ئەم داتا ترسناکانە دەریدەخەن کە 20 ساڵ دوای دیکتاتۆر، چەند هەموومان پێکەوە شکستمان هێنا لە درووستکردنی دنیایەکی جوانتر بۆ هەموو ئەو هەژارانەی کە لەپێناویاندا خەباتمان دەکرد و لە هەمانکاتدا سووتەمەنی یەکەمی خەباتەکەمان بوون.
خەونێکی دیکەمان بریتیبوو لەو نەوانەی کە پاش ئێمە دێن؛ ئێمە هەموومان، لە فاوەوە تاوەکوو #زاخۆ#، خەونمان بەوەوە دەبینی کە پاش دیکتاتۆر، جیهانێکی تەندرووست بۆ نەوەکانمان درووستبکەین، بەڵام 20 ساڵ دوای سەدام حسێن و ڕژێمەکەی و بەپێی داتاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، هەر منداڵێک کە لە ئێراقدا لەدایکدەبێت، 60%ی تواناکانی خۆی لەدەستداوە. واتە ئەو هەلومەرجە بابەتییەی کە لە 20 ساڵی دوای سەدام حسێندا درووستمان کرد، وادەکات کە هەر منداڵێکی ئێراقی کە لەدایکدەبێت، هەر لەسەرەتاوە دەبێت چاوەڕوانی ئەوەبێت کە 60%ی تواناکانی قابیل بە سازدان و بەکارهێنان نەبن و تەنیا دەبێت گرەوە لەسەر 40%ی تواناکانی بکات. واتە منداڵێکی ئێراقی تەنیا بە 40% لە تواناکانییەوە داخڵ بە مێژوو دەبێت و بەرپرسیاری یەکەمیش، ئەگەر نەڵێم تاکە بەرپرسیار، ئێمەین، ئێمە ئەو نەوەیەین کە لەپێناوی نەوەکانی داهاتووماندا خەباتمان دژی دیکاتۆریەت دەکرد، بەڵام کە گەیشتینە دەسەڵات، ئەم هەلومەرجەمان بۆ درووستکردن.
کاتیگۆریی ژنان لە ئێراقدا بەشێکی گرنگی ئەو ماکرۆ درووشمانەبوون کە ئێراقییەکان، بە جیاوازیی ئینتیما و شوناسەکانیانەوە، لەپێناوی مافەکانیدا دژی دیکتاتۆریەت خەباتیان دەکرد و عەلمانییەکان و ئیسلامییەکان وەک یەک، بەڵام لەسەر شاری جیاوازەوە، چیرۆکی گەورەیان لەسەر مافی ژنان بەرهەمدەهێنا، بەڵام لە ئێراقی پاش دیکتاتۆردا، تەنیا 13% بەشداریی ژیانی چالاکی هێزی کاردەکەن، واتە 87% ژنانی ئێراقی هیچ شانسێکی ئەوەیان نییە کە کاربکەن و ببن بە خاوەنی داهات و ئابووریی سەربەخۆی خۆیان، لەکاتێکدا لە ساڵی 1979 دا 47% پزیشکەکانی ئێراق ژنبوون! لەسەر ئاستی جیهان تەنیا یەمەن لە ئێراق خراپترە و ڕێژەی دوورخستنەوەی ژن لە هێزی بەرهەمهێنان 87% تێدەپەڕێنێت، واتە تەنانەت سۆماڵ و باشووری سوودان و سەنیگالیش لە ئێراق زۆر باشترن!
گرووپێکی دیکەی کۆمەڵایەتی کە لەپێناویدا هێزە ئێراقییەکان خەباتیان دژی سەدام حسێن دەکرد بریتیبوو لەو هەزاران هەزار ئێراقیەی کە ساڵانە و پۆل پۆل وڵاتەکەیان بەجێدەهێشت و ڕێگەی مەنفایان دەگرتەبەر. 20 ساڵ پاش سەدام حسێن و بەپێی داتا فەرمییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، سێ ملیۆن و 400 هەزار ئێراقی لە 14 وڵاتی دنیادا پەناهیندەن و هیچ خواست و ئارەزوویەکی گەڕانەوەیان بۆ ئەو نیشتمانە نییە کە پاش دیکتاتۆر بۆمان درووستکردن. بەبێ ئەوەی باسی ئەو چوار ملیۆن و 100 هەزار ئێراقییە بکەین کە لەناوخۆی وڵاتەکەیاندا ناچار بە ژیانی ئاوارەیی ناوخۆیی کراون.
هەر لەم ئێراقە نوێیەدا کە لە 20 ساڵی ڕابردوودا درووستمان کرد، ئێمە پێنج ملیۆن و 600 هەزار منداڵی بێ باوکمان هەیە کە هیچ ئاسۆیەکیان لەبەردەستدا نییە و دەزگەکانی ئەو دەوڵەتەی کە پاش دیکاتۆریەت درووستمان کردن، هیچ جۆرە پڕۆگرامێکی ستراتیژی بۆ ئەم کاتیگۆریە کۆمەڵایەتییە نییە کە باوکی بەشێکی زۆریان سووتەمەنی ئەو شۆڕشەبوون لە دژی سەدام حسێن بەرپامان کردبوو.
هەر لەم ئێراقە نوێیەدا ئێمە شەش ملیۆن ئێراقیمان هەن کە نازانن بە درووستی بخوێننەوە و بنووسن، لە کاتێکدا سیستمی پەروەردە و فێرکردنی ئێراقی لە حەفتاکان و هەشتاکاندا و بەپێی ستانداردەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، یەکەمی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستبووە و خوێندکارانی جەزائیر و میسر و توونس خەونیان بەوەوە دەبینی کە لە یەکێک لە زانکۆکانی ئێراقدا خوێندن تەواو بکەن و بڕوانامە بەدەستبهێنن!
لە 2003 دا، ئێراق تەنیا 24 ملیۆن هاووڵاتی بوو، لە 2023 ی ئێمەدا ئێراق 42 ملیۆن هاووڵاتین و لە 2050 دەبین بە 80 ملیۆن هاووڵاتی، لەکاتێکدا هەر ساڵێک ئێراق 100 کیلۆمەتر دووجا لە خاکەکەی لە دەستدەدات و دەبێت بە بیابان و بەپێی هەموو ئاماژەکانیش لە 2050 دا ئێراق 20%ی سەرچاوە ئاوییەکانی لە دەستداوە و جیهانیش چیتر پێویستی بە نەوت نابێت و بەدیلەکەی دۆزیوەتەوە. بە زمانێکی زۆر سادە، لە 2050 دا ئێراقی نوێی ئێمە، ڕووبەڕووی گەورەترین کارەساتی مێژوویی دەبێتەوە، ئەگەر بێت و لەم چرکەساتەوە تەواوی ئەو پڕۆژانە نەخەینە کار کە ڕێگە لەم کارەساتە دەگرن و بەپێی بانکی نێودەوڵەتی، تێچووی ئەو پڕۆژانە نزیکەی 220 ملیار دۆلارن. ئەمە ئەو ئێراقەیە کە پاش سەدام حسێن درووستمان کرد! ئایا بەڕاستی ئێمە ئامادەین ئەم واقیعە وەک خۆی ببینین و وەک خۆی مامەڵەی لەگەڵدا بکەین؟ [1]

ناونیشانی بابەت: ئابووری ئێراق لە بەردەم داڕووخانێکی حەتمیدا
ئامادەکردن: #دابان عەبدولواحید حەسەن#

ئێستا وەک دەبینین؛ بانکی ناوەندی ئێراق بە هاوکار وەزارەتی دارایی بڕیارێکی دەرکردووە بۆ پرکردنەوەی ئەو کوورتهێنانەی کە لە (بودجە) دا هەیەتی ، (100) دۆلاری داناوە لەبەرانبەر (145-146-147) هەزار دیناری ئێراقی، کە نزمترینی (145) هەزاردینارە و بەرزترینی (147) هەزاردینارە، کەڵک و دەستکەوتێکی ڕاستەوخۆی هەیە بۆ حکومەت، ئەویش ئەوەیە ئێستا حکومەت دەتوانێت بە نزیکەی (800) دۆلار، هەمان بڕە مووچە بدات کە نزیکە لە (ملیۆنێک و دوو سەد هەزار دیناری ئێراقی) کە جاران داویەتی، چونکە وەک لای هەمووان ئاشکرایە حکومەتی ئێراق سەرچاوەی سەرەکی داهاتی (نەوت) ە. ئەو نەوتەش کە دەیفرۆشێت داهاتەکەی بە دۆلارە، واتە؛ حکومەت دۆلاری دەستدەکەوێت لەبەرانبەر فرۆشتنی هەر بەرمیل نەوتێکدا.
ئەو پارەیەی کە لە گیرفانی خەڵکی ئێراقدایە بە ڕێژەی (20%) بەهاکەی دابەزیووە، چونکە (1) دۆلار بەرانبەربووە بە (1200) دیناری ئێراقی لە (11) مانگی ساڵی (2020) دا بەڵام ئێستا (1) بەرانبەرە بە (1470) دیناری ئێراقی، ئەو پارەیەی خەڵک پێی بووە لەسەدا (یەک لەسەرپێنج) ی بەهاکەی لەدەست داوە، کە دەچێتە بازاڕ مانای ئەوە نییە نرخی شمەک گران ئەبێت (20%) بەڵکوو دوو هێندە گران دەبێت، زانستی ئابووری دەڵێت؛ ئەگەر دینار (30%) بەهاکەی بێتە خوارەوە ئەوە توانای کڕین ڕێژەکەی لە سەدا (60%) دادەبەزێت، چونکە یاریکردن بەنرخەکان و شڵەژانی بازار دێتەئاراوە، بۆ نموونە ئەگەر دووکانەکانی ئاڵوگۆڕی دراو وەربگرین دەبینین هەر دوکانێک (500) دینار یاخود (1000) دینار جیاوازی هەیە لە ئاڵوگۆڕکردنەکەدا. ئەگەر دووکانەکانی فرۆشتنی (کاڵا و شمەک) وەرگرین دەبینین دووکاندارەکان بیانووی ئەوەیان هەیە کە ئەو زەیتەی ئەوان کڕیویانە بە دۆلار بەرانبەر دیناری (140-145) هەزار دیناری کڕیویانە. بۆیە بەنرخێکی گرانتر کاڵاکان دەفرۆشن. کاتێک پارەکەی گیرفانت (دراوی وڵاتەکەت) بەهاکەی (20%) دابەزێت ئەوە توانای کڕینی تاکەکانی کۆمەڵگە ڕێژە (40%) بەهاکەی لەدەستدەدات، واتە؛ کاتێک مووچەی کەسێک لە پێشوتردا ملیۆنێک دینار بووبێت، ئەوا بە ڕەچاوکردنی دابەزینی ٪20ی بەهای دراوی ئێراقی ، چاوەڕوان دەکرێت بەبەهای 800 هەزار دیناری پێشوو بتوانێت کاڵای پێ بکڕێت، بەڵام لە ڕاستییدا ئەم چاوەڕوانییە هەڵەیە، چوونکە لە ڕاستیدا بەهۆی یاریکردنی نرخەکان و شێواوی بازاڕەوە تەنیا دەتوانێت بە هێندەی بەهای 600 هەزاری مانگەکانی پێشوو کاڵا بەو بڕە پارەیەی بکرێت کە وەریگرتووە.
=KTML_Bold=کاریگەریی دابەزینی بەهای دینار لەسەرهەڵئاوسان و توانای کڕین=KTML_End=
کاریگەریی نەرێنی هەیە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای کڕین، سەبارەت بەو بەرهەمانەی کە لەدەرەوە هاوردە دەکرێت، لەم کاتەدا کە بەهای دینار دابەزیوە دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی هاوردەکردن و زیادکردنی هەناردەکردن، وەک چۆن دەبینین؛ کە لە چین هەیە. ئەمە لە ناوخۆدا سوودی ڕاستەوخۆی هەیە بەو پێیەی کە ئێراق وڵاتێکی بەکاربەرە، وا دەکات کێبەڕکێ هەبێت لە ناوخۆدا بۆ وەبەرهێنان، وەک لای هەموان ئاشکرایە “ئێراق” هیچ پڕۆژەیەکی پیشەسازی بەرهەمداری نییە بۆ ناوخۆی وڵات تاکوو وڵات ببوژێتەوە، ڕێژەی هەڵئاوسان وەک وەزارەتی پلاندانان بڵاوی کردۆتەوە (0,6%) ، کاتێک بەهای دیناری “ئێراق”ی دابەزێت ڕێژەی هەڵئاوسان بەرزدەبێتەوە، واتە پەیوەندییەکی پێچەوانەیان هەیە. ئەو دابەزینەی بەهای دیناری ئێراقی ئێستا هەیە دابەزینێکی پلان بۆ دانراوە لەنێوان وەزارەتی دارایی و بانکی مەرکەزی. وەبەرهێنانی بیانی و دراوی بیانی لە ئێراقدا جۆرێک لە هاوسەنگی تێدا کراوە لەلایەن بانکی ناوەندیەوە، چونکە پڕۆسەی بەرزبوونەوەی دۆلار بەم شێوازەی ئێستا هەیە ڕوونادات لە مانگەکانی داهاتودا. بەڵام گرفت و کێشە بۆ چینی مامناوەند و خواروو درووستدەکات وەک لە ئێراقدا ڕێژەی هەژاری دیاری کراوە بە (33%) . لە ئێراقدا وەک لای هەموومان ئاشکرایە (سەبەتەی خۆراک) هەیە کە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دانراوە کە سەبەتەی خۆراک پێکهاتووە لە (برنج – ئارد- زەیت-شەکر) …هتد. کە لەنێوان هاووڵاتییاندا بە بەشەخۆراک ناسراوە، زۆر گرنگە بۆ هاووڵاتییانی “ئێراق” ئەم سەبەتەی خۆراکە بەتایبەتتر چینی هەژار و کەمدەرامەت تاکوو بتوانن بژێوی ژیانی خۆیان دابین کەن، بەشە خۆراکەکان لە ئێراقدا بە زۆری لەدەرەوە هاوردە دەکرێت.
لە ئێستادا؛ بەپێی ڕاپۆرتەکانی (بانکی نێودەوڵەتی) لە ماوەی کوورتخایەندا کاریگەریی زۆری نەبووە لەسەر سەبەتەی خۆراک کە نرخەکانیان زۆر بەرزبێتەوە، بەڵام ئەگەر کاربکاتە سەر ئەم سەبەتە خۆراکە، لە داهاتودا ئەوە ڕاستەوخۆ کاردەکات لەوەی کە ڕێژەی هەژاری زۆر زیاتر بێت لەو ڕێژەیەیی کە لە ئێراقدا دیاریکراوە لەلایەن وەزارەتی پلان دانانەوە. دابەزینی بەهای دیناری “ئێراق” و پشت بەستنی تاکەکانی “ئێراق” بە (دینار) ، چونکە داهاتەکانیان بە دینارە، وادەکات توانای کڕین (20%) دادەبەزێ. لەگەڵ ئەوەشدا نرخی بەرهەمەکان زیاد دەبێت چونکە شمەکەکان هاوردە دەکرێت، چونکە ئەو شمەکانە هاوردە دەکرێت بە دۆلار دەکڕرێن، بۆیە (40%) بەهاکەی ئەوەی دەیکڕێت بەرزدەبێتەوە، داهاتی هاووڵاتی و فەرمانبەری ئێراقی دابەزین بە خۆیەوە دەبینیت، چونکە پشت بە کەلوپەل و کاڵای دەرەکی دەبەستێت. ئەگەر بازرگانێک کاڵایەکی کڕیبێت بە (ملیۆنێک دینار) ئەوە ئێستا ناتوانێت بە هەمان بڕە پارە ئەو کاڵایە بفرۆشێت، چونکە نرخەکەی بە دۆلارە و گرانبووە. ئەوەی گرنگە کە پارێزگاری لە خۆراکە سەرەکییەکان بکرێت تاکوو چینی هەژار زەرەرمەندی زیاتر نەبن لە کۆمەڵگەدا.
=KTML_Bold=لێکەوتە ئەرێنی و نەرێنییەکانی دابەزینی بەهای دیناری ئێراقی=KTML_End=
ئەم بڕیارەی کە دراوە؛ ئامانجەکەی بۆ کەمکردنەوەی خەرجی بەکاربردنی دەوڵەتی ئێراقە، بەڵام ئێستا تۆپەکە لە گۆڕەپانی حکومەتی ئێراقیدایە بۆ کەمکردنەوەی ئەو کاریگەرییە، بەتایبەتیش ڕۆڵەکانی چینی هەژار بەڵام چینەکانی دیکە دەتوانن خۆیان لەگەڵ ئەم بڕیارە بگونجێن، بۆیە هیچ چارەسەرێکی خێرا و بنەڕەتی نییە لە مەودای کوورتدا. لە مەودای درێژدا چارەسەر ئەوەیە؛ گرنگیدان بە کەرتی (پیشەسازی و کشتوکاڵ) ی ئەویش کاتی زۆری دەوێت، چونکە پێویستی بە لەدایکبوونە لە ئێراقدا وەک لای هەموومان ئاشکرایە ئەو دووکەرتە چەند لاوازن. بۆیە زیاتر گرنگیدان بە درووستکراوی ئێراقی دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی هاوردەکردن و کاریگەریی لەسەر بەهای دیناری ئێراقی و هێزی کڕین دەبێت، بەڵام هەڵئاوسان بەرز دەبێتەوە لە چەند مانگی داهاتوودا لە “ئێراق”، حکومەت ناتوانێت چارەسەری ئەو دۆخە بکات جگە لەوەی دەتوانێت پشتیوانی چینی (هەژار و کەم دەستهات) بکات لەڕێگای پسوڵەی خۆراک، یاخود سەبەتەی خۆراک، یاخود ڕێگەی دیکە لەلایەن (بانکی ناوەندی) بۆ کەمکردنەوەی ئەو بار قوورسەی کە لەسەر چینی کەمدەرامەت هەیە، هەموو وڵاتێک (بانکی ناوەندی) هەیە و پارەی ئەو وڵاتە چاپ دەکات، توانای داوە بەو پارچە وەرەقەیە کە تاکەکانی کۆمەڵگە بەکاری دەهێنن. چوارساڵ پێش ئێستا وڵاتی “یۆنان” هەمان دۆخی ئێراقی هەبوو (خەرجی زۆر بوو و داهاتی کەمبوو) داهاتەکەی بەشی خەرجیەکەی نەدەکرد بانکی ئەوروپی (300) ملیار یۆرۆیان پێ دا تاکوو چارەسەری ئەو دۆخەی پێ بکات کە وڵات تووشی بووە، کە لە لێواری داڕمان نزیکتربوو، خۆش بەختانە ڕزگاری بوو. “ئێراق” گرفتەکەی زۆر گەورەیە بە بەراورد بە وڵاتانی دیکە، لە یەک ساڵدا واتە ساڵی 2021ەدا (15-25) ملیار دۆلار قەرزی کردووە، تەنیا بۆ مووچەی چوار مانگ، جگە لەمەش بانکی ناوەندییەکەی (90) ملیاردۆلاری تیابوو، (60) ملیاری سەرفکردووە تەنیا (30) ملیاردۆلار تیایدا ماوەتەوە وەک یەدەگ (احتیاگ) ، بەس ئەو پارەیەی لەناو وڵاتدایە واتە چاپیکردووە (40) ملیارە. زەنگی مەترسیدار ئەوەیە؛ هەموو وڵاتێک چەند پارەی خۆی هەبوو، دەبێت لەبەرانبەر ئەو پارەیەدا ئەوەندە دراوی وڵاتێکی بەهێزی تری هەبێت، کە لەزۆربەری وڵاتاندا (دۆلار) ە، لە ئێراقدا دۆلار ڕوو لە کەمبوونە، بۆیە گەر بێت و دۆلاری نەمێنێت ئەوە بەهای پارەکەت کە (دینارە) یەکسان ئەبێت بەسفر.
بۆ ئەوەی ئێراق-یش دراوەکەی وەک لیرەی (تورکی و، سووری و، تمەنی ئێرانی) لێ نەیەت، وەک ئاشکرایە کە دە هێندەی خۆی بەهاکەی دابەزیووە، ئەم بڕیارەی دراوە؛ گەر “ئێراق” وانەکات ئەوە دراوی ئێراق-یش کە دینارە تووشی هەمان گرفت ئەبێت، ئەوەی باجی ئەم دۆخە ئەدات لە ساڵی 2021دا (کڕیار، فەرمانبەر و کاسبکار) ە هاووڵاتییەک-یش مووچەخۆری حکومەتیش نەبێت باج ئەدات، ئەم بڕیارەی کە دراوە لە ماوەی درێژخایەندا سوودی هەیە، بەڵام لە ماوەی کوورت خایاندا گرفتە بۆ چینی هەژار، ئەگەر ئەمەی نەکردایە دەبوایە (50-60) ترلیۆن دینار قەرزی بکردایە بۆ پرکردنەوەی کوورتهێنان. بەڵام بەمە بڕی (35) ترلیۆن دیناری پڕکردۆتەوە.
$دەرئەنجام$
لە ساڵی 2005 تاکوو ئێستا؛ ئێراق بەهای دراوەکەی بەهێزە بە بەردەوامی، بەڵام بەرزی بەهای پارەکەی هیچ سوودێکی نەگەیاندووە بە تاکەکانی کۆمەڵگەی ئێراقی، بەڵکوو زەرەرمەندیش بوون، وەک دەبینن چەندین کارگە و شوێنی درووستکردنی بەرهەمی ناوخۆیی داخراون، ئەویش بە هۆکاری هاوردەکردنی کاڵای بیانی بۆ ناوخۆی ئێراق، چونکە ئەو وڵاتانەی کە کاڵاکەی لێ هاوردە دەکرا بەهای پارەکەیان نزم بوو، بە نموونە؛ درووستکردنی “خشت” لە ناوچەکانی خوارو و ناوەڕاستدا کاتێک بەرهەمدەهێنرا 1دانە بە (1000) دیناری ئێراقی دەفرۆشرا، بەڵام هەمان کاڵای وڵاتی “ئێران” بەنرخی (500) دینار هاوردە دەکرا ئەمەش دەبووە هۆکاری ئەوەی کارگە و (کارخانەکانی) ئێراق لە کاربکەون و مایەپووچ بن. “ئێراق” دەتوانێت وەک وڵاتی ئوردون بکات، دەبینین؛ زۆربەی خانووەکانیان بەیەک جۆر (بەرد) درووستدەکرێت سەرجەمیان، کە ڕەنگی سپییە چونکە حکومەتی ئوردون ڕێگانادات بە وەبەرهێنەرەکانیان تاکوو هاوردەی هیچ جۆرە بەردێکی تر بکرێت تاکوو بەرهەمی ناوخۆی ساغ بێتەوە و کارخانەکان مایەپووچ نەبن، بەهێزی بەهای دینار لە ئێراقدا سوودی تەنیا بە کۆمەڵێ دەستە و گرووپ لە حکومەت و بانک گەیاندووە، کە نووسینگەی حەواڵەی پارەیان هەبووە، سوودمەند بوون لەو مەزادەی کە هەبووە لە بانکی ناوەندیدا لە ئێراق. یەکێک لەچارەسەرەکان کە (بانکی نێودەوڵەتی) دایناوە بۆ “ئێراق” بۆ ئەوەی ئابوورییەکەی نەڕووخێت (تدمیر) نەبێت، وڵاتەکانی (تورکیا-ئێران) بەهای پارەکەیان لاوازە. ئەمە وایکردووە کە تاکەکانی کۆمەڵگەی ئێراقی کارنەکەن و بیر لە درووستکردنی کارگە و پێشخستنی کەرتی ( پیشەسازی و کشتوکاڵ) ی نەکەنەوە، هەمووی چاوەڕێی دامەزراندن و کارکردنن لە کەرتە خزمەتگوزارییەکاندا هەر کاڵایەکیان ویست لەدەرەوەی وڵات هاوردەی دەکەن.
زیادکردنی باج لەسەر هاوردەکردنی کاڵا و شمەکی هاوردەکراو، زیادکردنی یارمەتیی و دەستگیرۆیی بۆ وە بەرهێنەرە (ناوخۆییەکان-جوتیارەکان) ، تاکوو بتوانن بەئاسانی وەبەرهێنان بکەن لە ناوخۆدا، بە بۆنەی ئەم بڕیارەی کە بانکی ناوەندی داویەتی، سوودی ئەم بڕیارە، وە کاریگەریی بەسەر هەردوو کەرتی کشتوکاڵی و پیشەسازی دەردەکەوێت لە ماوەی درێژخایەندا لە ساڵەکانی (2023) بەدواوە، لە ئێستادا کاریگەریی ئەوتۆی نابێت بۆ وەبەرهێنان لەناوخۆدا هەر بە سستی دەمێنێتەوە، لەدوای کەوتنی ڕژێمی “سەدام حسێن” حکومەتی “ئێراق” چ بە مادی و، چ بە مەعنەوی، لە پشتیوانییەکی نێودەوڵەتی گەورە بەهرەمەند بوون، بەڵام ئاکامی هەموو ئەو پشتیوانییە سیستمێکی حوکمڕانی خراپ و دۆخێکی ئابووری شکستخواردووی لێ بەرهەمهات کە پێویستی بە چاکسازی ڕیشەیی هەیە، ئەوەی دیارە چاکسازیی لە ئێراقدا ساڵانە وەک دروشمێک دەوترێتەوە دوایەمین لێدوانی وتەبێژی حکومەتی “ئێراق” ئەوەیە کەساڵی (2021) ساڵی چاکسازیە، ئەمە لە کاتێکدا هەر ئەو حکومەتە و، حکومەتەکانی پێشوتریش هەمان دروشمیان بۆ ساڵەکانی پێشوتریش هەبووە، بەڵام گرفتی چاکسازی ئەوەیە؛ بەدروشم ئاسانە و بەکردار تاڵ و قوورسە، ئەویش؛ لەبەرئەوەی چاکسازی بە کردار لێدانە لە بەرژەوەندی دەستڕۆیشتوەکانی ئێراق.
سەڕەڕای هەموو بێ هیواییەکانی خەڵکی “ئێراق” لە نوخبەی دەسەڵاتداری سیاسی، بەڵام هێشتا گەلانی “ئێراق” چاوەڕێن چاکسازی لە دروشمێکەوە ببێت بەکردار و، نەهامەتییەکانی (2020) کە کۆرۆنا پەردەی لەسەریان هەڵماڵی وانەیەک بن لەمساڵدا، واتە؛ (2021) چاکسازی بکەنە کردارێکی ڕاستەقینە، دەنا کەشتییەکە بە هەمووانەوە، ژێر ئاو دەکەوێت، سەبارەت بە هەرێمی کوردستان-یش کە بەشێکە لە کۆی سیستمی ئابووری ئێراق، گرنگە بتوانێت جیاواز لەو سیاسەتە شکستخواردووەی کە لەئاستی ئێراقدا لە ئارادایە، بتوانێت پلان و کارنامەیەکی نوێ کە پشتبەست بێت بە چاکسازی ڕاستەقینە و بوژاندنەوەی کەرتی کشتوکاڵ دابڕێژێت و، خۆی ئامادە بکات بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی هەر ئەگەرێک کە لە ئەنجامی سیاسەتی شکستخواردووی ئیدارەدانی ئابووری ئێراق بێتە ئاراوە.[1]

ناونیشانی بابەت: ئابووری ئێراق لەنێوان دوو بەرداشدا
ئامادەکردن: دابان عەبدولواحید حەسەن

لەدوای ساڵی 2003 هەمووکات بودجە چۆتە پەڕڵەمانی ئێراق بۆگفتوگۆ (المناقشە) کردن بەڵام جگە لە ساڵی 2014 لەبەرهەندێ هۆکار کە هەرێمی کوردستان یەکێک بوو لە هۆکارەکان. وەک دەبینین بودجەی (2021) ی ئەم ساڵی ئێراق بە (150 ) سەد و پەنجا ترلیۆن دینار خەمڵێنراوە، کەئەمە بودجەیەکی زۆر گەورەیە بەبەراورد بەو گۆڕانکاری و ئەو بارودۆخانەی دێتەپێش، بەتایبەت (دابەزینی نرخی نەوت – کوورت هێنان) کە هەیە لە سیستەمی دارای ئێراقدا.
کۆی گشتی داهات (الایرادات) بە (91.8) ترلیۆن دینارخەمڵێنراوە. بە (نەوتی و غەیری نەوتی ) کوورت هێنانی (عجز) بەبڕی (58.8) ترلیۆن دیناردیاری کراوە (خەمڵێنراوە) .
بودجە لەدوو بەشی سەرەکی پێک دێت (النفقات الجاریة- النفقات الراسمالی (استثماری) ) ئەوەی کە بووەتە بارگرانی بۆسەربودجەی ئێراق کە دامەزراندنی چوار سەد هەزار مووچە خۆرە کە لەبودجەی (2021) دا جێیان کراوەتەوە واتە زیادکراوە بەبەراورد بە بودجەی ساڵیپار ئەوەی کەبووەتە هۆکار بۆدامەزراندی ئەم ڕێژە زۆرلە ساڵی پێشوو تەنیا بۆ کەم کردنەوەی (کپ کردن) ی دەنگی شەقامە وە کۆتایی هێنانە بەو ڕێژە زۆرە لە ناڕەزایەتی بەرانبەر بەونادادی و دۆخە سەختەی ژیان کە هاووڵاتییانی ئێراقی تووشی هاتوون.
ئەوەی لەبودجەی ساڵی 2021 دانراوە نرخی نەوت بۆ هەربەرمیلێک بە (42) دۆلار دانراوە، کە ئەمە لە مانگی (ئایار تا تەموز) هەمووساڵێک ئەنجوومەنی وەزیران هێڵە گشتییەکانی ڕادەگەیەنێت بۆ وەزارەتی دارایی کە وەزارەتێکی مەعنیە پسپۆڕە لەو بوارەدا، بەتایبەت لە دانانی بودجەدا، وە دەبێت لە مانگی هەشت بگاتە دەست ئەنجوومەنی وەزیران، لەوێدا گفتوگۆی لەسەر دەکرێت تاکوو تشرینی یەکەمی، کە لەم چەند ڕۆژەی ڕابردوودا مناقەشەدەکرا کە زیاتر لە دوومانگ تاخیر بووە پڕۆسەکە کە دەبوو لە تشرینی یەکەمی ئەمساڵ بچێتە ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئێراق (پەڕڵەمان) ، لەبەر ئەو کێشە و گیروگرفتانەی لە ئێراقدا هاتۆتە پێش نەچۆتە بواری جێبەجێ کردن.
بەڵام وەک دەبینین نرخی نەوت لەبودجە دا بە (42) دۆلاردانراوە کە ئەمە نرخی مانگەکانی دابەزینی ( نەوت) ە بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆنا بەڵام ئێستا خۆش بەختانە نرخی یەک بەرمیل نەوتی خاوی برێنت 52 دۆلاری تێپەڕاند، نرخی یەک بەرمیل نەوتی ئۆپێک گەیشتە سەروو 50 دۆلار و نرخی یەک بەرمیل نەوتی ڕۆژاوای تەکساسیش گەیشتە نزیکەی 49 دۆلاری ئەمریکی.
لە ماوەی 9 مانگی ڕابردوودا هێندەی ئێستا نرخی نەوت بەرزنەبووە و هەندێک هۆکاریش هەن وایانکردووە، گەشبینییەک درووستبێت کە ئەو بەرزبوونەوەیە بەردەوام دەبێت.
یەکێک لەو هۆکارانە بریتییە لە دەستپێکردنی هەڵمەتی کوتان بە ڤاکسینی دژە کۆرۆنا لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و بەڵێنی دەستکردن بە هەڵمەتی کوتان لە ژمارەیەک وڵاتی کاریگەریی ئەوروپای وەک ئەڵمانیا پێش کۆتایی ئەمساڵ.
زیادبوونی خواست لەسەر نەوت لەلایەن چین و هیندستانەوە یەکێکی دیکەیە لەو هۆکارانەی وایکردووە، نرخی نەوت بەرزبێتەوە. (فیل فلین) شرۆڤەکاری ناسراوی ئەمریکی دەڵێت: گەشەی ئابووری لە وڵاتانی ئاسیا دەستی پێکردووەتەوە و چاوەڕێ دەکرێت پێش سەری ساڵ، خواست لەسەر نەوتی خاو لە وڵاتانی ئاسیا زۆر بەرزبێتەوە…
نزیکبوونەوەی کۆمارییەکان و دیموکراتەکانیش لە کۆنگرێس بۆ دەنگدان لەسەر پاکێجێکی 900 ملیار دۆلاریش کاریگەریی خۆی لەسەر بازاڕی ئەمریکا درووستکردووە.ئۆپڵ پڵەس ڕێکەوتنێکی کردووە کە دەبێت ئێراق ڕۆژانە (500) سەدهەزار بەرمیل نەوت کەم کاتەوە، بۆ ئەوەی سعری نەوت بەرزبێتەوە ڕۆژانە. ڕێژەی هەناردەی نەوتی ئێراق 3ملیۆن ودوسەدوبەنجا هەزارە، (3) ملیۆنی صافی ئێراقە بەڵام هەرچەندە توانای ئێراق (400) ملیۆن زیاترە.
حکومەتی ئێراق کوورتێنانی زۆر لەسەرە بەوپێیەی خۆی دیاری کردووە کە (58) ترلیۆن قرزداردەبێت، World Bank البنک الدولی نرخی (100) دۆلاری داناوە بە (130) هەزاردینار بەڵام وەزارەتی دارای نرخی (100) دۆلاری داناوە بەرانبەر (145) هەزاردینار، بانکی مەرکەزی بەرپرسیارە بەرانبەر بەسیاسەتی نەختینەی دەوڵەتی ئێراق بە پێی مادەکانی (100و103) دەستووری ئێراقی، بانکی ناوەندی دامەزراوەیەکی دەوڵەتی (نیشتمانیە) ، بەرپرسە بەرانبەر پێوەرە ئابووری و یاساییەکان) وە، هۆکارەکانی وهەڵئاوسان و کوورت هێنان و (GDP) الناتج المحلی الإجەمالی- کۆی بەرهەمی ناوخۆی نیشتمانی. کاریگەریی ڕاستەوخۆ درووست دەکەن لەسەر بانکی مەرکەزی لە ئێراقدا.
یەکێکی تر لەکێشەکانی ئێراق ئەوەیە کەسیاسەتی نەختینەی داڕێژەرەکەی بانکی ناوەندیە وە سیاسەتی دارایی کە داڕێژەرەکەی وەزارەتی داراییە لە ئێراقدا پێچەوانەی یەک دی کاریان کردووە بەنموونە وەزارەتی دارایی هەمیشە خەرجی (نفقات) زۆر درووست دەکات لەم دۆخەشدا کەجیهان بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆنا و دابەزینی نرخی نەوت گیرۆدەن.دەبوایەپێچەوانە بوایە.
بەڵام سیاسەتی نەختینەی ئامانجی جێگیری نرخی ئاڵوگۆڕی دراوە وە دەتوانین بڵێین سەرکەوتوو بووە، تاڕادەیەک وەک بینیمان لەنێوان (118و119و120) هەزاردیناردا فرۆشتویەتی 100دۆلار، بەڵام نرخی بازاڕی ڕەش جیاوازە.
وەزارەتی دارای دەیەوێت متمانە بدات بە بانکی ناوەندی تاکوو بە145هەزاردینار بی فرۆشێت وەک دەبینین کە ئەنجامی داوە. زەرەرمەندی سەرەکی لەم کاتەدا تاکەکانی کۆمەڵگەیە.
بانکی ناوەندی فەلسەفەیەک بەکاردێنێت، بازاڕی ئازاد لە (خواست وخستنەڕو) بە، بەڕێوبردن لەلایەن بانکی ناوەندی
بانکی ناوەندی خۆی بڕەکان دەخاتە بازاڕەوە، ئێستا (250) ملیۆن دەخاتەبازاڕەوە، بەڵام پێشتر کەمی کردەوە بۆ (150و170) ملیۆن، نرخی دۆلارکەمێ بەرزبووە. وەک دەزانین ئێراق نەوت دەنێرێتە دەرەوە لەبەرانبەردا دۆلار وەردەگرێت، حکومەت دولارەکە دەدات بە بانکی مەرکەزی تاکوو بیکات بە دینار بۆ ئەوەی (کۆمەڵگە) یپێی بەڕێوەبەرێت، ئەوپارەی لە بانکی ناوەندیە دەبێتە یەدەگ (احتیاط) لەلای بانکی ناوەندی.
بانکی ناوەندی کەدامەزراوەیەکی نیشتمانیە دەیەوێت هەڵئاوسان ڕوونەیات لەدابەزینی بەهای دیناری ئێراقی بەرانبەر دۆلارض، دەبێت سیاسەتی دارای لەگەڵ بانکی مەرکەزی سیاسەتێکی گونجاوبێت.
IMS (نضام إدارة المعلومات) سندوقی نەختی نێودەوڵەتی پێشنیاری کردووە بۆ ئێراق کە دەڵێت (160,000) دینار بەرانبەر (100) دۆلاربێت بۆ ئەوەی ئەوکوورت هێنانەی کە هەیەتی لە بودجە پڕی کاتەوە. بەڵام ئەم ڕێگایە هەڵئاوسان زۆر زیاد دەکات.
هەرچەندە بانکی ناوەندی پێی باشە هەربە جێگیری بمێنێتەوە سعری دۆلار بەرانبەر دینار کە (118.000) هەزاردینارە کەدەیخاتەبازاڕەوە. بەڵام ئابووری ئێراق ناتوانین بڵێبن تووشی داروخان دەبێت، تووشی تەنگەژەدەبێت بەدڵنیاییەوە لە ساڵی تازەدا ئەگەربێت و سعری نەوت بەرزنەبێتەوە. بۆیەناچارە بانکی ناوەندی ئەویاسایەی وەزارەتی دارایی نێتی جێگیرکردنی هەیە جێبەجێ دەکات کە (100) دۆلاریئەمریکی بەرانبەرە بە (145,000) هەزارە دینارە تاکوو ئابووری ئێراق لە داروخانی گەورە دورکەوێتەوە.
ئێراق لەدوای وڵاتی چین دەتوانین بڵێین تاکە وڵاتە کە بەوشێوازە دیارە بەهای پارەکەی کە (دینارە) دادەبەزێنێت
گومانی تێدانییە دەتوانین بڵێین ئابووری ئێراق لە ساڵی داهاتودا ئەگەر نرخی نەوت بەرزنەبێتەوە بۆ ئەونرخەی کە لەئێستاداهەیە واتە سەروو (50) دۆلار، پاشانیش لەئەگەری سەرنەکەوتنی ڤاکسینی کۆرۆنادا تووشی گەورەترین قەیرانی دارای دەبێتەوە. بە جۆرێک لە لێواری داروخان نزیکترە.
بۆیە بژاردەکانی بەردەم وڵاتی ئێراق بەرزبوونەوەی نرخی نەوتە لە ساڵی داهاتودا لەگەڵ قەرز بەهەردوو جۆری (دەرەکی وناوخۆیی) وەک ئاشکرایە قەرزی دەرەکیش لەلایەن بانکی نێودەوڵەتی دەدرێت بەوڵاتان بۆ (وەبەرهێنان) ، نەک پێدانی ئەوبڕەپارەیە بۆ مووچە یاخود بەرێوبردنی خەرجیەکانی تری دەوڵەت. کەهەرچەندە بڕێکی زۆریش (سوو) زیادەی دەچێتە سەر لەو بەروارەی دیاری دەکرێت بۆدانەوەکەیلەنێوان (بانکی نێودەوڵەتی و وڵاتەکە) دا.
بۆیە دەبێت ئێراق جگە لە پشت بەستن بە نەوت بیر لە پێشخستی کەرتی کشتوکاڵی و کەرتی پیشەسازی بکاتەوە کە زۆرینەی وڵاتانی پێشکەوتوو، پشت بەو دووبوارە سەرەکیە دەبەستن، تاکوو ئاییندەیەکی گەشترو ڕونتر چاوەڕیی تاکەکانی کۆمەڵگەی ئێراقی بکات.
هەرێمی کوردستانیش بەشێوەیەکی بەهێز وەڵامی ئەو قەیرانە ئابووریەی دایەوە کە لە دوای ساڵی 2014 ەوە ڕوویدا ئەمەش بەهۆی ئەو چوار قەیرانە بوو کە لە یەک کاتدا ڕووبەڕووی حکومەتی هەرێم بوویەوە ئەوانیش بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لەلایەن بەغداوە، شەڕ دژی گرووپی تیرۆریستی داعش و هاتنی ئاوارە ناوخۆییەکانی ئێراق و پەنابەرانی سووری و دابەزینێکی بەرچاوی نرخی نەوت لە بازاڕە جیهانییەکان.
لەم دواییەشدا ڤایرۆسی کۆرۆنا کەبەرۆکی زۆربەی وڵاتانی جیهانی گرتووە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبەر ئەوەی کە حکومەتێکی خۆجێی بوو ڕێگاکانی دەسکەوتنی سەرچاوەی دارایی دەرەکی زۆر سنوورداربوو لە بەردەمی و ئەو ڕێگایانەی لە بەردەم دانەبوو کە دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری هەیەتی. حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ چارەسەرکردنی ئەو قەیرانانە لە ڕێگای ئەو ئامرازانەی کە لەبەردەستی بوو هەوڵیدا کاریگەریی قەیرانەکان کەم بکاتەوە:
بەشێوەیەکی سەرەکی دەستی کرد بە سیاسەتی دەست پێوەگرتن (تەقەشوف) واتە کەمکردنەوەی خەرجیەکانی و هەروەها چاکسازی کارگێڕی.
گەڕانەوەی شاندی حکومەتی هەرێم بۆ ڕێک کەوتن لەگەڵ بەغدا ڕێگایەکی سەرکەوتووە لەم کاتەدا بەهۆی (ڤایرۆسی کۆرۆنا و دابەزینی نرخی نەوت) تاکوو ئەوگرفتەی کە فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بەدەستییەوە دەناڵێنن چارەسەربکات ئەویش کێشەی مووچەیە.
ئابووری هەرێم زیاتر و باشتر گەشە دەسەنێت ئەگەر بێت و پشت بەکەرتەکانی کشتوکاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری ببەستێت بۆئاییندە، بۆ ئەوەی چیتر ئابوورییەکی ڵێڵ و ناڕوونی نەبێت وەک ئەوقەیرانە داراییەی کە چەند ساڵێکە هەرێمی تێکەوتووە بەهۆی دابەزینی نرخی (نەوت) ەوە. تاکوو هاووڵاتییانی هەرێمی کوردستانیش ئاییندەیەکی باشترو چاکتر چاوەڕوانیان بکات لەژێرسێبەری ژێرخانێکی ئابووری بەهێزدا. [1]

$ئاگربەستی فشەڵ و ئەگەرە چاوەڕوانکراوەکانی قەیرانی ئێراق$
#یاسین تەها محەمەد#
#04-09-2022#
پێکدادانی خوێناوی کۆتایی ئاب لە ناوچەی سەوزی بەغدا لەنێوان سەدرییەکان و هەندێک لە گرووپە چەکدارەکانی حەشد بە نزیکەی 50 کوژراوەوە کۆتایی هات، بەڵام پێشهاتە سیاسییەکانی پاش ئەو گرژییە ئەمنییە، دەریدەخەن کە ئەوەی ڕوویدا زیاتر لە گەڕێکی پێکدادان دەچێت کە هەردوو لایەنی قەیرانەکەی بە ئاڕاستەی قووڵبوونەوەی زیاتری ناکۆکییەکاندا بردووە تاوەکووئەوەی پەندی لێ وەربگرن و بەرەو چارەسەر هەنگاو بنێن.
وەستانی پێکدادانەکانی ناوچەی سەوز (29-30 مانگی ئاب 2022) ، لەسەر بنەمای هیچ ڕێککەوتنێکی سیاسی و تەنانەت لێکتێگەیشتنی ئەمنی و سەربازیش نەبوو کە قۆناخی پاش ئەو شەڕە خوێناوییە ئاڕاستە بکات، ئەمەش کتومت لە سەرەتای هەڵگیرساندنی دەچێت کە لە پڕ و بەهۆی پەرەسەندنی ڕەوتی ناڕەزایی و مانگرتنی سەدرییەکان و پاشان بڕیاری لەناکاوی وازهێنانی سەدر لە سیاسەت وەک یەکەم کاردانەوەی خێرا بۆ بڕیاری مامۆستاکەی لە بارەی وازهێنانی لە کاری مەرجەعیەت و ڕێبەرایەتی کردنی ئایینی.
لەو کاتەی خۆپێشاندەرانی سەدر چوونە سەر کۆشکە هەستیارەکانی ناوچەی سەوز و نزیک بوونەوە لە ماڵ و بارەگا سەرەکییەکانی مالیکی و خەزعەلی، پاسەوان و چەکدارەکان بەتووندی لێیان هاتنە دەست، ئەوانیش بۆ پاراستنی خۆیان و هەروەها بۆ پێشڕەوی زیاتر، چەکی خۆیان هێنا و بەم هۆیەشەوە شەڕێکی دەستە و یەخە هەڵگیرسا، بەڵام تەق و تۆقی شەوی درێژی پێکدادانەکان زۆر لایەنی هێنایە سەر هێڵ، چونکە لە لایەک مەترسی لەسەر باڵیۆزخانە و بنکە و بارەگا بیانییەکان درووست بوو، لە لایەکی دیکە پێکهاتەی شیعە لە ئەگەری خزان بۆ شەڕێکی گشتگیری درێژخایەن نزیک بووەوە، ئەمەش بۆ عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەکان و جەمسەرە پەیوەندیدارەکانی پەیوەست بە دۆسیەی ئێراقی، جێگەی بێدەنگی لێکردن نییە، هاوکات لەگەڵ ئەمەشدا سەدر تێگەیشت کە ژمارەی قوربانییەکانی ڕەوتەکەی بەردەوام لە هەڵکشاندایە و تەرازووی هێز لارە و شەڕەکە نابەرانبەرە.
بە پێچەوانەی شەقامەوە، لە بەرەنگاربوونەوەی چەکداریدا تای تەرازوو بەلای سەدردا ناشکێتەوە، چونکە ڕاستە ڕەوتەکەی خاوەن سەرایا سەلام و جەنگاوەرە دێرینەکانی جەیشی مەهدی یە، بەڵام توانای ئەمانە ناگەنە توانای ئەو کۆمەڵە گرووپە چەکدارەی کە لەژێر چەتر و ناوی #حەشدی شەعبی#دا هەرچی چەکی کوشندە و پێگەی ستراتیژی ناو بەغدا هەیە بەدەستیانەوەیە. لە پێکدادانەکانیشدا دامەزراوەی حەشدی شەعبی سەلماندیان ئەوان پارێزەری سیستەمی سیاسی 2003 و بەرژەوەندییەکانی چوارچێوەی هاوئاهەنگین، لەکاتێکدا نزیکەی هەشت ساڵ بەر لەوە، هەموو هەوڵەکانیان بۆ یەکلاییکردنەوەی وێنەی دامەزراوەکەیان بوو وەک قەوارەیەکی ئەمنی نیشتمانی کە سەر بە فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی ئێراقە.
ئاگربەستی ئێستا لەژێر سێ کارتێکەردایە کە یەکەمیان هێزەکانی گوشارن (سیستانی لە نەجەف و تاران لە دوورەوە) ، دووەمیشیان مەیدانە سەربازییە لاسەنگەکەیە، سێیەمیش هاتنە پێشەوەی زیارەتی چلەی ئیمام حسێن ە کە بۆنەیەکی گرنگ و جومگەیی و ڕووحی شیعەکانە لە سەرانسەری دنیادا. هەر کاتیش دوو لەمپەرەکەی دوایی گۆڕانی بەسەردا بێت لە چەند ڕۆژی داهاتوودا، ئەوە هەموو کات ئەگەری پێکدادانی سنووردار و بەریەککەوتنی سنووردار کراوەیە، وەک ئەوەی چەند کاتژێرێک پاش کشانەوەی سەدرییەکان لە بەغدا لەنێوان چەکدارەکانی سەدر و عەسائیبدا لە دەوروبەری کۆشکە سەرۆکایەتییەکانی شاری بەسرە ڕوویدا.
لەم چەند ساڵەی دواییدا هیچ کات وەک ئێستا سەدرییەکان هەستیان بە دڵشکان نەکردووە، چونکە جگە لەوەی بەتەنیا ڕووبەڕوون لەگەڵ هەموو هێزە کاریگەر و خاوەن دەسەڵاتەکانی شیعەدا، پێیانوایە لەلایەن ئێرانیشەوە بە ناچارکردنی ئایەتوڵڵا حائیری بە وازهێنان تووشی پیلانگێڕییەکی ئایینی و مەزهەبی بوون و ڕێبەرەکەیان گەمارۆ دراوە، لەڕووی زیان و لێکەوتەی پێکدادانەکانیشەوە ژمارەی قوربانی سەدرییەکان چەند قاتی ئەوانەی ڕکابەرەکانیانە، بەر لەوەش دەستیان لە پەڕڵەمان بڕا و بەخێرایی کورسییەکانیان پڕکرایەوە. ئەمانەش بەسن بۆ گرژترکردنی بارودۆخەکە و هەوێنی ڕق و زەوینەی چەند گەڕێکی دیکەی تۆڵەسەندنەوەن. لەبەرانبەریشدا هەرچەندە چوارچێوەی هاوئاهەنگیی شیعە سەدریان لە چوارچێوەیەکی بەرتەسکدا قەتیس کردووە، کەچی ئەوانیش هێشتا هەر کاریان لەبەر ناڕوات و نە حکومەت بەدەست ئەوانە، نە پەڕڵەمانیش کارایە تاوەکووزۆرینە نوێیەکەیان پاش کشانەوەی سەدر، بە کەڵک بگەڕێتەوە بۆیان و پەلەیانە بۆ ئەوەی هەندێک لە ئامانجەکانیان بەدیبێنن.
تاوەکووزیارەتی چلە کۆتایی دێت پاش دوو هەفتەی دیکە، دۆخی گرژی شیعەکان بە ئەگەری زۆر هەر بە شەڕی سارد دەمێنێتەوە، بەڵام لە دوای ئەوە تۆنی وتاری ڕکابەرەکانی سەدر و ڕاگەیێندراوەکانی ئەم دواییەیان ئاماژە بە گەڕێکی نوێی بەریەککەوتن دەکەن، چونکە ئەوکاتەی دەست بۆ پێکهێنانی حکومەتی دڵخوازی خۆیان دەبەن. جارێکی دیکە برینی کشانەوەی سەدرییەکان لە پەڕڵەمان و مانەوەیان بە دەستی بەتاڵ لە پڕۆسە سیاسییەکەدا دەست بە ئازار و کولانەوە دەکات و ، ئەوکاتیش چاری دیکەیان نابێت جگە لە گەڕانەوە بۆ شەقام و پەلاماردانی بەرژەوەندییەکانی ڕکابەرەکانیان.
چارەسەری گونجاو بۆ ئەم بارگرژییەی دوایی لە دانایی هەوڵی ڕازیکردنی سەدردایە، ئەویش بە هەڵوەشاندنەوەی پەڕڵەمان و هێشتنەوەی مستەفا کازمی یان درووستکردنی حکومەتێکی تەمەن 12_18 مانگ کە ئەرکی تێپەڕاندنی بودجە و ئامادەکاریی هەڵبژاردنی نوێ بێت دەکرێت، بەبێ ئەوەی پەڕڵەمان گۆڕانکاریی گەورە لە یاسای هەڵبژاردن و کۆمیسیۆنەکەیدا بکات، بەڵام گرفتی سەرەکی ئەوەیە ئێستا ڕکابەرانی سەدر لە چوارچێوەی هاوئاهەنگی شیعە، خۆیان بە براوە دەزانن و بە کەڵکوەرگرتن لە پێشهاتەکانی ئەم دواییە، دەیانەوێت زیاتر گۆشەگیری بکەن، ئەمەش بە واتای کار و کاردانەوەی زیاتر دێت، ئەگەر پێشهاتێکی خێرا و چاوەڕواننەکراو ئەم ئاڕاستەیە بەرەو لانی کەمی لێکتێگەیشتن و سازانێک نەبات کە ماوەیەکی دیکە ناکۆکییەکان دوابخات. [1]

#ئانۆ جەوهەر# وەزیری گواستنەوە و گەیاندنی #حکومەتی هەرێمی کوردستان# لەبارەی دۆخی کریستیانەکانی ئێراق، هەرێمی کوردستان و ناوچەکە ڕایگەیاند، بڕیارەکەی #لەتیف ڕەشید# سەرۆک کۆماری ئێراق لەبارەی کشاندنەوەی مەرسوومێکی کۆماری (کە پاتریارک لویس ساکۆی وەک سەرۆکی کڵێسەی کریستیان لەو وڵاتە ناساندبوو)، وایکردووە جەنابیان #بەغدا# جێبهێڵێت و ڕوو لە #هەولێر# بکات.
دەشڵێت: ‌سەرۆک کۆمارێک ناتوانێت یاری بە چارەنووسی کڵێسایەک بکات کە تەمەنی دوو هەزار ساڵە، ئەو کڵسایە پێشی ئەو حکومەتانە بوونیان هەبووە.
لەبارەی بوونی لویس ساکۆ لە هەولێر ئانۆ جەوهەر دەڵێت: پێشوازیکردنی سەرۆک بارزانی و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمەڵگەی کوردستانی لە لویس ساکۆ، ئەوە دەگەیەنێت کوردستان هەمیشە لانکەی پێکەوە ژیانە، ئەوەش دەگەیەنێت کە لە کوردستان گشت ئایین و نەتەوەکان پارێزراون.

ئەوەشی خستەڕوو، ژمارەی کریستانەکانی بەغدا لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو دوو ملیۆن کەس بوون، ئێستا ژمارەیان ناگاتە 50 هەزار، بەشێکی زۆریان هاتنە هەرێمی کوردستان و بەشێکیشیان چوونە دەرەوەی وڵات.
دووپاتیشیکردەوە، جیاوازی لەنێوان ئێراق و هەرێمی کوردستان عەقڵیەتی حوکمڕانییە و هەرێمی کوردستان بە ئێراق بەراورد ناکرێت.
ئاماژەی بەوەشکرد، دەشتی #نەینەوا# دیلی دەستی میلیشیاکانە.
ئانۆ جەوهەر دەشڵێت، بۆ دوورخستنەوەی ئەو میلیشیایانە لەگەڵ ڕێگای ئاشتیداین، بەڵام دەبێت پێیان بگوترێت ئەم شوێنە هیی ئێوە نییە تاکوو بۆ بەرژوەندی خۆتان بەکاریبهێنن. [1]

ئاوڕدانەوەیەک لە کودەتایەکەی بەکر سدقی و ستراکتۆری سەرەتایی سوپای ئێراق
نووسینی: محەمەد کامەران
نزیکەی سەد ساڵ بەسەر دامەزراندنی سوپای ئێراق تێپەڕ دەبێ؛ سوپایەک کە شەش مانگ بەر لە تاج لەسەردانانی شا فەیسەڵی یەکەم وەک دووەم لەشکری ڕێکخراو لە جیهانی عەرەبیدا – دوای میسڕ – دامەزرا. سوپایەکە زادەی تێکهەڵچڕژانی ئەو ئەفسەرانە بوو کە پێشتر، لە ژێر حوکمی عوسمانیدا، لە ئەکادیمیە سەربازییەکانی بەغدا و سلێمانییەوە دەردەچوون و دواتر ڕەوانەی ئیستەنبۆڵ دەکران تا لەلایەن پسپۆڕی ئەڵمانییەوە فێری دیسپڵێن و تەکنیکی سەربازی بن. بەدەر لە سەربازە ئاساییەکان، نووری سەعید، عەلی جەودەت ئەلئەیووبی، جەعفەر ئەلعەسکەری، و جەمیل ئەلمەدفەعی، کە کەسانی دیاربوون لە یەکە سەربازییەکانی سوپای عوسمانی، تا پێگەی سەرۆک وەزیران پەلیان کوتا. لەگەڵ بەرپابوونی یاخیبوونەکەی شەریفی مەککە لە حیجاز (باوکی مەلیک فەیسەڵ)، ئەم ئەفسەرانە کۆمەکییان بە لەشکرکێشی بەڕیتانیا کرد بۆ لەبەریەکهەڵوەشاندنی تەخت و تاجی عوسمانی. بەکر سدقی بە ڕەگەز کوردیش لەم ئەفسەرە لاوانە بوو کە لە ئیستەنبۆڵ خوێندبووی و دواتر لە سووریاوە خۆیدایە پاڵ یاخیبوونەکە.
سوپای ئێراق سەرەتا ڕێدۆزی بۆ بەرژەوەندیەکانی بەڕیتانیا دەکرد بۆ پاراستنی سامانی نەوتیی ویلایەتی موسڵ لە هەڕەشەکانی تورکیا بەر لەوەی لە ساڵی 1925 بەیەکجاری بە خاکی ئێراقەوە بلکێندرێ، و سوپایەکە بە شەختەبەندی ئیمپریالیستی سندم کرابوو تا نەبێتە سوپایەکەی نیشتمانی: تا کۆتایی ساڵی 1932ش – دوای ماوەیەکی کەم لە ئازادبوونی فەڕمی ئێراق لەژێر حوکمی کۆلۆنی – لە 550 ئەفسەر و 9000 سەرباز بڕی نەدەکرد، کە بەسەر چەند بەتالیۆنێک دابەشکرابوون و پتر لە ویلایەتی موسڵ چڕکرابوونەوە. لە سەرەتای سیەکان، بەرپرسە ئێراقییەکان وردە وردە جەزبەی فراوانکردنی سوپاکەیان بۆ گەڕابۆوە. ئێراق، بە ڕێنمایی بەڕیتانیا، بوو بە خاوەن هێزی ئاسمانیی و دەریایی و پلەبەندی سەربازی بە شێوەیەکی پتەو ڕەگی داکوتا. هەروەها، لە ساڵی 1935 دەوڵەت (یاسای بەسەربازییکردنی زۆرەملێ)ی دەرکرد، کە ژمارەی سەربازەکانی ترەکاند، و بۆ یەکەم جار بازنەی لەشکر لە بەتاڵیۆنی بچووک بچووکەوە بۆ چەند فرقەیەکی فراوان پەرەیسەند: تا ساڵی 1941، پێنج فرقە پێکهاتن، کە 44، 000 سەربازی کارایان لەخۆدەگرت، و سوپا پتر لە 250، 000 چەکداری یەدەگی هەبوو.
بەکر سدقی فەرماندەی فرقەی دووی سوپای ئێراق بوو، و ڕۆڵی سەرەکی لە دامرکاندنەوەی یاخیبوونی ئاشوورییەکان و ئێزیدیەکان و شیعەکان هەبوو، کە زۆرجار بە کۆمەڵکوژی دۆخەکە ئەهوەن دەبۆوە، بە تایبەتی لە پرسی ئاشوورییەکان. ئەم سەرکووتکردنانە هەڕمێنی سیاسی و سەربازی بەرچاوی بۆ سدقی فەراهەمکردبوو، بە ڕادەیەک کە بەڕیتانییەکان بە “چاکترین و بەهێزترین فەرماندە لە سوپای ئێراق” بانگیان دەکرد. بەکر سدقی بە گەیشتنی بە پۆستی سەرۆک ئەرکانی سوپای شاهانەی ئێراق گەیشتە ترۆپک. زۆرجار سدقی لەلایەن ئەفسەرانی ترەوە بەمە تاوانبار دەکرا کە هەستی کوردانەی بەسەر هەستی ئێراقی ڕادەشکاند، ئەمەش لە پەلکێشکردنی ئەفسەرانی کورد بۆ یەکەکانی سوپا بەرجەستەبووبوو.
لە سەروبەندی بەهێزبوونی سوپا، هەستی نەتەوەیی و خەبات دژی بەڕیتانیا لە وڵات گەڵاڵەبووبوو. ئەم تێکوەپێچانە پتر لە سوپا ڕەنگی دابۆوە، بە تایبەتی کە یاسین هاشمی سەرۆک وەزیران چاوی لە دیکتاتۆریەکی پشتئەستوور بە بەڕیتانیا چڕکردبۆوە و شا غازی – کە دوای شا فەیسەڵی یەکەم هاتە سەر دەسەڵات – لاتەریک کردبوو. یاخیبوونەکەی ناو سوپا لەلایەن حیکمەت سلێمانەوە سەرکردایەتی دەکرا دژ بە یاسین هاشمی و حوکمی کۆڵۆنیاڵی بەڕیتانیا. شا غازی لە سیاسەت پیادە بوو و پتر شوێنکەوتەی هەوا و هەوەسی خۆی کەوتبوو. هەروەها، بیری نەتەوەیی عەرەبی لە مێشکیدا پژا بوو و بەربەرەکانێی دەسەڵاتی بەڕیتانیای دەکرد، بۆیە بەڕیتانیا لە ڕێی یاسین هاشمییەوە چاوی لێ سووردەکردەوە و پەراوێزی خستبوو. لە ئەنجامدا، شا غازی و حیکمەت سلێمان و بەکر سدقی یەکیانگرت، و لە کۆتایی مانگی دە-ی 1936 کودەتایان ئەنجامدا.
کودەتایەکە یەکەم کودەتای سەربازی مۆدێرن بوو لە جیهانی عەرەبی، و یەکەم دەستێوەردانی سوپا بوو لە کاروباری سیاسی وڵات لە ئێراق. بەکر سدقی پشتیوانی فرقەی یەک و هێزی ئاسمانی وڵاتی هەبوو. فرۆکە جەنگییەکانی ئێراق بە سووکی بەغدایان بۆردوومان کرد، و یاسین هاشمیش لە دەسەڵات لادرا. بەڕیتانیا لە دوورەوە چاودێری دۆخەکەی دەکرد، بەڵام کە جەعفەر ئەلعەسکەری لەلایەن بەکر سدقییەوە کوژرا، گورج بە پیری نووری سەعید و یاسین هاشمی و ڕەشید عالی گەیلانی-ەوە هات و لە ئێراق دەربازی کردن. سەرئەنجام، حیکمەت سلێمان ڕاستەوخۆ حوکومەتی نوێی پێکهێنا، بەڵام بەکر سدقی وەک فەرماندەی هێزە چەکدارەکان دەسەڵاتی ڕەهای لە وڵاتدا هەبوو و کودەتایەکە هەر بە ناوی “کودەتاکەی بەکر سدقی” ناوی ڕۆیشتبوو. حوکومەتەکە بە پز و ساوایی دوای ساڵێک کەمتر سەری نایەوە، بەڵام سدقی لە پەراوێزی هەموو ئەو سنوورانە تێپەڕی کە بەڕیتانیا داینابوو: چەکی لە ئەڵمانیا و ئیتاڵیا دەکڕی کە ئەمەش پێشێلکاری پەیماننامەیەکی ئێراقی بوو لەگەڵ بەڕیتانیا کە بەهۆیەوە ئێراق ناچارکرابوو تەنیا چەکی ئینگلیزی بکڕێ؛ ڕاوێژکاری سەربازی بۆ ئوردن و چەند وڵاتێکی تری عەرەبی دەنارد تا مەشقی چەکداری بە سوپایەکانیان بکەن؛ و سەرباز و خۆبەخشی ئێراقی دەنارد بۆ فەڵەستین تا دژ بە بەڕیتانیەکان بجەنگن.
بەکر سدقی، هاوشان لەگەڵ فەرماندەی هێزە ئاسمانییەکەی، لەسەر دەستی سەربازێکی تورکی خەڵکی تەلەعفەر لە سەردانێکی بۆ بنکەیەکی سەربازی سوپا لە موسڵ کوژرا. حوکومەتەکەی حیکمەت سلێمانیش دواتر ڕاستەوخۆ گلایە خوار. دوای دوو ساڵ، شا غازی لە ڕووداوێکی تەمومژاویدا مرد، کە دەنگۆ هەبوو لەلایەن نووری سەعید و بەڕیتانییەکانەوە کوژرابێ چونکە وا بڵاوبووبۆوە کە مەیلی لکاندنی کوێتی و پەیوەندی ژێربەژێریشی لەگەڵ سوپای نازیدا هەبێ.
لەگەڵ ڕاپسکانی، سوپای ئێراق، وەک زۆربەی سوپاکانی جیهانی سێ، پەیتا پەیتا لە قوڕە چەورەی دەستی کۆلۆنیالیستەکان بوو بە ئامرازێک بۆ چەوساندنەوە و تۆقاندنی هاووڵاتیان، بەربەرەکانیکردنی دەسەڵاتی دەوڵەت، و دنەدان بە کودەتای سەربازی. کودەتایەکەی بەکر سدقی دیاردەی داڵەنگاندنی زۆرەملێی دەسەڵاتی لە ئێراق کرد بە نەریت. تا دووبارە گەڕانەوەی بەعسییەکان لە ساڵی 1968یش، دەسەڵاتی سیاسی لە وڵات گەپجاڕی ئەفسەرە پلەبەرزەکانی سوپا بوو: عەبدولکەریم قاسم لە ساڵی 1958، بەعسییەکان لە 1963، عەبدولسەلام عارف لە 1964، و گەڕانەوەی بەعسییەکان لە 1968، پاکییان لە ڕێی کودەتای سەربازی جڵەوییان گرت و بەرییان دا. ئەم نەریتیەش بەهۆی هەستی نەتەوەیی قەتیسکراوی کۆمەڵێک ئەفسەر بوو کە خۆیان بە “ئەفسەرە نەتەوەپەرستەکان” دەناساند. ئەم ئەفسەرانە لە ساڵی 1927ەوە ڕقێکی ئاگرینیان بەرانبەر بە هەژموونی بەڕیتانی لە ئێراق گەڵاڵەکرد؛ پێشڕەوەکانیان بریتیبوون لە سەڵاحەدین سەباغ، محەمەد فەهمی، کەمال شەبیب، مەحموود سەلمان.
بەکر سدقی و ڕەشید عالی گەیلانی و عەبدولکەریم قاسم و چەند کەسایەتیەکی دیاری بەعسی – کە گشتییان بە کودەتا هاتنەسەر دەسەڵات یان هەوڵی کودەتایان دا – هەڵقوڵاوی ئەم کۆمەڵەیە بوون و ڕێنماییان لەوان وەردەگرت. تا هەنووکە کوشتنەکەی بەکر سدقی پشتڕاستنەکراوەتەوە، بەڵام گومان دەکرێ “ئەفسەرە نەتەوەپەرستەکان” کوشتبیان، لە ژێر پاساوی برەو پەیاکردنەکەی لە مەیدانی سیاسی، سەرکووتکردنی بەشێکی زۆر لە فەرماندەکانی سوپا و دامەزراندنی ئەفسەرە هاوڕێ و هاونەتەوەکانی خۆی، هەوڵەکانی بۆ چاکسازییکردنی سەربازی، و پەیوەندییە پتەوەکانی لەگەڵ ئێران و تورکیا. هەرچۆنێک بێ، بەعسییەکان و بە دیاریکراویش سەدام حسێن سوپای ئێراقیان کرد بە پەزی خۆیان و لە ویستی یاریکردن بە دەسەڵات دایانشۆرین. [1]

یەکێتی ناوەندی شەتڕەنجی ئێراق بە هەماهەنگی لقی یەکێتییەکەی لە شاری ڕومادی پاڵەوانێتی شەتڕەنجی یاریزانانی ئێراقی دەستپێکردوو لە دوای یارییەکانی جەولەی شەشەمی ئەو پاڵەوانێتییە هەریەک لە یاریزانان ئاکار عەلی و زۆزگ سەڵاح بە زۆرترین خاڵ لە پێشەنگی یاریزانانی بەشداری ئەو پاڵەوانێتییەن.
سەبارەت بە ئەنجامەکان، ئەسعەد ئیسماعیل، سەرپەرشتیاری بەشی شەتڕەنجی یانەی پێشمەرگە لە لێدوانێکی تایبەت بە پێشمەرگە سپۆرت وتی ، تیپەکەمان بە 6 یاریزان لەو پاڵەوانێتییەدا بەشدارە کە لە کۆی 46 یاریزان توانیومانە ڕکابەری بەهێز ئەنجام بدەین و دوو لە یاریزانانی ئێمە لە باشترینەکان بن.

ئەسعەد وتیشی ، لە کۆی شەش جەولەی یارییەکان ئاکار عەلی بە 5 خاڵ لە پێشەنگە و هەروەک زۆزگ سەڵاح بە 4، 5 خاڵ پلەی دووەمی ڕیزبەندی یاریزانانی گرتووە.
هەروەک لە درێژەی وتەکانی سەرپەرشتیارەکەی بەشی شەتڕەنجی یانەی پێشمەرگە ئاماژەی پێکرد کە لە دوای 3 جەولەی دیکەی یارییەکان پێنج یاریزانی پێشەنگ دەگەنە قۆناغی کۆتایی پاڵاوتنەکە و لەو قۆناغەدا هەڵبژاردەی ئێراق دیاری دەکرێت.
[1]

#ئاڵا تاڵەبانی# پەڕڵەمانتاری پێشووی ئێڕاق بووە ڕاوێژکاری محەمەد شەیاع سوودانی سەرۆک وەزیران.
ئاڵا تاڵەبانی وەک چالاکوانێک بووەتە ڕاوێژکاری سەرۆک وەزیران بۆ کارووباری ژنان کە ئێستا بە فەڕمی پۆستەکەی وەرگرتووە و دەستبەکار بووە.
ئاڵا تاڵەبانی پێشتر ئەندامی سەرکردایەتی یەکێتیش بوو کە بەهۆی ڕووداوەکانی هەشتی تەمووز و کێشە ناوخۆییەکانی ئەو حیزبە، بە فەرمانی سەرۆکی یەکێتی لە حیزبەکە دەرکراوە. [1]