دواڕۆژ، کۆچەر عەلی
وەزارەتی تەندروستی هەرێم ئاشکرایدەکات: ئەمساڵ 6 حاڵەتی تازەی نەخۆشی ئایدز لە هەرێم تۆمارکراون، بەمەش کۆی ژمارەی تووشبووان بەم نەخۆشیە گەیشتۆتە 32 حاڵەت.
خاڵس قادر، بەڕێوەبەری گشتی دیوان و وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێم بە دواڕۆژی ڕاگەیاند :لە جیهاندا 36،9 ملیۆن هەڵگری ڤایرۆسی کەمی بەرگری لەش (HIV) ئان (ئایدز)-ن، ساڵانە نزیکەی یەک ملیۆن کەس دەکوژێت و نزیکەی دوو ملیۆنی تریش وەک توشبووی نوێ دەکاتە قوربانی.
وتیشی :هەرچەندە تا ئێستا ئایدز، چارەسەری بنەبڕکەری نییە، بەڵام دەرمانی دژە ئایدزی زۆر کاریگەر هەن کە دەتوانن بە تەواوی کۆنتڕۆڵی نەخۆشییەکە بکەن و دەرفەت بە توشبوو بدەن کە ژیانێکی ئاسایی وەک هەر کەسێکی تر بژیت، ئەمەش دەسکەوتێکی پزیشکی مەزن بوو کە ژیانی ملیۆنان توشبووی ئایدزی ڕزگارکرد، بە جۆرێک بەکارهێنانی دەرمان ڕێژەی مردنی لە 38 ٪ کەمکردۆتەوە. هەروەها هۆکاری کەمبونەوەی لە 36٪ توشبووی نوێ یە، چونکە ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە پێشگیری و خۆپارێزی لە نەخۆشی ئایدز.
وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی ئاشکراشیکرد :لە هەرێمی کوردستان لەم ساڵدا شەش حاڵەتی تازەی نەخۆشی ئایدز لەنێو هاوڵاتیانی هەرێم تۆمارکراوە، بەمەش کۆی گشتی توشبوانی ئایدز لە هەرێم (لە ساڵی 1986 تا کۆتایی 2018) گەیشتۆتە 32 حاڵەت، کە نۆ یان لە ڕەگەزی مێ-یە و 23 نێرینەن.
روونیشیکردەوە :ئەوانەی تووشی ئەم نەخۆشییە بوون هەموویان لە ژێر چاودێری پزیشکی خۆپارێزین لە هۆبەکانی کۆنتڕۆڵی نەخۆشی ئایدز لە هەرێمی کوردستان، پشکنینی پێویست و چارەسەر و هۆشیاریان پێ دەدرێت.
لە بارەی ئەنجامدانی پشکنینیشەوە خاڵس قاد ئاماژەی بەوەشکرد :ساڵانە زیاتر لە 350 هەزار پشکنینی ڤایرۆسی ئایدز لە هەرێم ئەنجامدەدرێت، هەموو بیانیەکان کە دێنە هەرێم پشکنینیان بۆ دەکرێت. هەروەها هەموو بوتڵێکی خوێن دەپشکندرێت. ئەمە سەرەڕای ئەوەی، ئەوانەی تازە ژیانی هاوسەری پێکدێنن، کرێکاری شوێنە گەشتیارییەکان، بەندکراوەکان، نەخۆشانی گورچیلەی درێژخایەن و نەخۆشی سیل و هەوکردنی جگەر و ئەوانەی نەشتەرگەریان بۆ ئەنجامدەدرێت، هەموویان پشکنینیان بۆ ئەنجامدەدرێت لە چوارچێوەی پڕۆگرامی کۆنتڕۆڵی نەخۆشی ئایدز لە هەرێم. جگە لەم پشکنینانە ئەم پڕۆگرامە، چالاکی هۆشیاری و دابینکردنی دەرمان و ئامێر و پێویستی پشکنین لەخۆدەگرێت.
ئەوەشی خستەڕوو :لەمساڵدا، لە ئەنجامی پشکنینی بیانییەکان 23 حاڵەتی نەخۆشیەکە دۆزراوەتەوە و ڕەوانەی وڵاتانی خۆیان کراونەتەوە.
بەرپرسەکەی وەزارەتی تەندروستی ئەوەشی خستەڕوو :لەم ڕۆژەدا، پەیاممان بۆ هاوڵاتیان ئەنجامدانی خۆ ویستانەی پشکنینی ئایدزە بۆ دڵنیابوون لە سەلامەتیان لە نەخۆشیەکە. هەروەها دورکەوتنەوە لە ڕەفتارە مەترسیدارەکان وەک:کاری سێکسی لەدەرەوەی ژیانی هاوسەری، دوورکەوتنەوە لە تاتۆکردن، بەکارنەهێنانی دەرزی و سرنجی بەکارهاتوو، دوورکەوتنەوە لە ماددە هۆشبەرەکان.[1]
#30-11-2018#

جۆری وشە: سادە
واتا: 1- نەخۆشیی بێهێزبوون و نەمانی سیستمی بەرگریی لەش.
2- وەک جنێو بەکاری دێنن.


تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە! [1]

سەبری چاوشین خانۆ[1]

محەمەد ئومێد شێخ ئەحمەد بەرزنجی

جێگری تەندروستی زانکۆی زانستی پزیشکی پارێزگای سنە ڕایگەیاند، زیاتر لە 480 تووشبوو بە ڤایرۆسی HIV ناسراو بە ئایدز لە پارێزگای سنە ناسراون و هەر مانگێکیش دوو بۆ سێ تووشبووی نوێ بۆ ئەو ئامارە زیاد دەکرێت.
فەرزام بیدار پو‌ور، جێگری تەندروستی زانکۆی زانستی پزیشکی پارێزگای سنە ئاماژەی بەوە کرد، زۆرترین تووشبو‌وان بەو نەخۆشییە لە ڕێگای سێکسەوە تووشبوون و بەشێکی کەمیان لە ڕێگای بەکار‌هێنانی ماددەی هۆشبەر لە ڕێگای دەرزی لێدانەوە بووە.
بیدار پو‌ور ئەوەشی ڕاگەیاند، کە زیادبوونی ئایدز لە پارێزگای سنە بە بەراورد لەگەڵ پاریزگاکانی دیکەی ئێران، لە ئاستێکی زۆر کەمدایەو گوتی: "گەشەی ئەو ڤایرۆسە لە نێوان خەڵکی پارێزگای سنە زۆر کەمترە لە پارێزگاکانی دیکە، بەڵام ئەوە نابێتە هۆکارێک بۆ گوێنەدان بەو نەخۆشییەو دەبێت خەڵکی لێ ئاگادار بکرێتەوە".
جێگری تەندروستی زانکۆی زانستی پزیشکی پارێزگای سنە نیگەرانی خۆی دەربڕی لە زیادبوونی شێرپەنجە لەو پارێزگایە و ڕایگەیاند" لە ساڵی ڕابردوو زیاتر لە هەزار و 500 کەس تووشبوون بە جۆرەکانی شێرپەنجە و بە ڕاشکاوی دەتوانین بڵێین کە زیاتر لە 14 لەسەدی گیان لەدەستدانەکان لە پارێزگای سنە بە هۆی شێرپەنجەوەیە، بەڵام ئێستایش هۆکاری سەرەکی گیانلەدەستانی خەڵک لە پارێزگای سنە ڕووداوەکانی هاتو‌وچۆن".
- 30-09-2014

ناونیشانی پەڕتووک: ئایدز و نەخۆشییە درمەکان (گواستراوەکان)
دانانی: لیژنەیەک لە پزیشەکان
ناوی وەرگێڕ: د. فەیسەڵ عارەب بڵباس
وەرگێڕان لە زمانی:
شوێنی چاپ: #هەولێر#
چاپخانە: چاپخانەی شەهان
ساڵی چاپ: چاپی یەکەم 2013
[1]

حسێن ئەڵڵاموڕادی
وەرگێڕانی مودریک عەلی عارف

دوای 33 ساڵ لە دەستنیشانکردنی یەکەمین حاڵەتی ئایدز، ئەم نەخۆشییە بووەتە بارگرانییەکی گەورە لەسەر سیستمە تەندروستییەکان و تا ساڵی ڕابردوو 39 ملیۆن کەسی کوشتووە کە چوار حاڵەتیان لە هەرێمی کوردستاندا بوون.
ئایدز بەهۆی ڤایرۆسی HIV بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە و دەبێتە هۆی لاوازبوونی سیستمی بەرگریی جەستە. بەپێچەوانەی ڤایرۆسەکانی دیکەوە، جەستە توانای کردنە دەرەوەی ئەم ڤایرۆسەی نییە، بۆیە کەسەکە بۆ هەتا هەتایە بە تووشبوویی دەمێنێتەوە.
لە ساڵی 1988 ەوە ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی، ڕۆژی 1ی دیسەمبەری وەک ڕۆژی جیهانیی ئایدز دیاری کردووە کە تێیدا هەڵمەتی بەرفراوانی جیهانی دەکرێت بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵکی سەبارەت بە نەخۆشییەکە.
نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە 2-4 هەفتە دوای بەرکەوتنی ڤایرۆسەکە دەردەکەون و هاوشێوەی نیشانەکانی ئەنفلۆنزایەکی ئاسایین، پاشان نەخۆشییەکە بۆ ماوەی نزیکەی 10 ساڵ بێدەنگ دەبێت و هیچ نیشانەیەکی نابێت، لە قۆناغی سێیەمدا نیشانە درێژخایەنەکان دەردەکەون وەکو دابەزینی کێش و کەڕووکردنی دەم و سورێنچک و هەوکردنی توندی سییەکان و تووشبوونی بەشە جیاوازەکانی لەش بە هەوکردن بەو بەکتریایانەی ئاسایی لە جەستەدا دەژین و کەسانی تەندروست نەخۆش ناخەن. هەروەها تووشبوون بە چەندین جۆری شێرپەنجە. تووشبووانی ئایدز زۆربەی کات تا و بێهێزی و هەڵاوسانی لیمفەگرێکانیان هەیە.
بەگشتی ئەگەر چارەسەری پێویست وەرنەگرێت، کەسی تووشبوو لەدوای تووشبوونییەوە 9-11 ساڵ دەژی، بەڵام وەرگرتنی چارەسەری پێویست وادەکات کەسەکە ماوەیەکی زیاتر بژی.
لە هەموو قۆناغەکانی تووشبووندا کەسی تووشبوو دەتوانێت کەسانی دی تووش بکات.
لە کوردستان 4 کەسی کوشتووە
د.خاڵس قادر، گوتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەربارەی دوا ئاماری نەخۆشیی ئایدز لە کوردستان بە (رووداو)ی گوت "ئەمساڵ 14 حاڵەتمان دەستنیشانکردوون کە 12 یان بیانین و 2 یان خەڵکی کوردستانن، کۆی حاڵەتە دەستنیشانکراوەکان لە کوردستان 17 حاڵەتن و تا ئێستا 4 کەس بەهۆی ئایدزەوە گیانیان لەدەستداوە".
لەسەر ئاستی جیهانیشدا تا ئێستا 39 ملیۆن کەس بە ئایدز مردوون و 35 ملیۆنی دیکەش ئێستا بەدەست ئەم نەخۆشییەوە دەناڵێنن کە 3 ملیۆنیان منداڵن. لەسەر ئاستی جیهاندا بە تێکڕا ساڵانە 2 ملیۆن کەس بەم نەخۆشییە دەمرن کە 270 هەزاریان منداڵن.
پشکنین بۆ کێ دەکرێت؟
پشکنینی ئایدز لە ڕێگای پشکنینێکی سادەی خوێنەوە دەکرێت، هەموو کەسێک بۆی هەیە داوا بکات ئەو پشکنینەی بۆ بکرێت و لە زۆربەی تاقیگە حکومی و تایبەتییەکاندا دەتوانرێت بکرێت.
د.فەرهاد مەجید، سەرۆکی بەشی ئایدز و هەوکردنی جگەر لە بەڕێوەبەرایەتی خۆپاراستنی تەندروستی سلێمانی بە (رووداو) گوت، ئەوانەی ئێستا وەک ڕۆتین پشکنینی ئایدزیان بۆ دەکرێت، بریتین لە "ئەوانەی لە دەرەوەی کوردستانەوە هاتوون، کرێکارانی بیانی، ئەوانەی هاوسەرگیری دەکەن، خوێنبەخشەکان، ئەوانەی نەشتەرگەرییان بۆ دەکرێت، ئەوانەی لە هوتێل و شوێنە گەشتیارییەکان و سەنتەرەکانی مەساج کاردەکەن".
مانگانە 5 هەزار پشکنین بۆ ئایدز
بە گوتەی د.فەرهاد، مانگانە لە سلێمانی نزیکەی 5000 پشکنینی ئایدز دەکرێن.
ئەوانەی دەردەکەوێت نەخۆشییەکەیان هەیە ئەگەر بیانی بن ئەوا ڕاستەوخۆ دەنێردرێنەوە وڵاتی خۆیان، ئەگەر دانیشتووی کوردستانیش بن ئەوا ناویان لە نزیکترین سەنتەری خۆپاراستنی تەندروستی تۆمار دەکرێت. "جگە لە پێدانی چارەسەری مانگانە، نەخۆشەکان هۆشیار دەکرێنەوە سەبارەت بە سروشتی نەخۆشییەکە و ڕێگاکانی گواستنەوەی، ئەگەر خێزاندار بن پشکنین بۆ خێزانەکانیشیان دەکرێت" د.فەرهاد وایگوت.
وانەی ئایدز لە کوردستان
د.عەبدولفەتاح هەورامی، پسپۆڕی تەندروستی کۆمەڵ دەڵێت پێویستە ڕۆشنبیری دەربارەی ئایدز بکرێتە بەشێک لە پرۆگرامی پەروەردەی منداڵ "دەبێت لە تەمەنی 12 ساڵییەوە منداڵ سەبارەت بە ئایدز و ڕێگاکانی گواستنەوەی و مەترسییەکانی ئاگادار بکرێتەوە، ئەویش لە ڕێگای پرۆگرامی خوێندن و خولی مەشق و ڕاهێنانی پەروەردەیی، دایک و باوکی هۆشیاریش دەتوانن منداڵەکانیان سەبارەت بە ئایدز هۆشیار بکەنەوە".
لە ساڵی پارەوە ئایدز خراوەتە پرۆگرامی خوێندنی پۆلی 9ی بنەڕەتی لە هەرێمی کوردستان.
بە چ ڕێگایەک دەگوازرێتەوە؟
وەک لە ماڵپەڕی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانیدا هاتووە، ڤایرۆسی HIV بەم ڕێگایانە لە کەسێکەوە بۆ یەکێکی دی دەگوازرێتەوە:
1- سێکس: بە هەموو ڕێگاکانی جووتبوون (زێ، کۆم و دەم) ئەگەری گواستنەوەی ئەم نەخۆشییە هەیە، بەڵام لە هەموویان بڵاوتر سێکسە لە ڕێگەی کۆمەوە. بەجۆرێک لە ئەمریکا 63%ی تووشبووەکان پیاوە هۆمۆکانن.
بەکارهێنانی کۆندۆم ڕێگایەکی کاریگەرە بۆ ڕێگاگرتن لە گواستنەوەی ڤایرۆسەکە لەنێوان هەردوو کەسەکەدا.
2- وەرگرتنی خوێنی کەسێکی تووشبوو بە ئایدز.
3- بەکارهێنانی دەرزی و سرنج و هەر کەرەستەیەکی تیژ کە بەر خوێنی کەسێکی تووشبوو کەوتبێت. ئەمەیان زیاتر لەنێو ئەوانەدا بڵاوە کە ماددە هۆشبەرەکان بەکاردێنن.
4- گواستنەوە لە دایکەوە بۆ منداڵەکەی لەکاتی سکپڕی، منداڵبوون یان شیرداندا.
- 01-12-2014

بەپێی ئاماری وەزارەتی تەندروستی تاوەکو ئێستا لە باشووری 17 حاڵەتی ئایدز تۆمارکراوون و 4 حاڵەتی مردنیش بە هەمان نەخۆشیی تۆمار کراون.

ەڕێوەبەری تەندروستیی سۆران، ئەو دەنگۆیانە ڕەت دەکاتەوە کە هیچ نەخۆشییەکی ئایدز لە سنوورەکەیان تۆمار کرابێت.
د. مەقسوود ئیسماعیل، بەڕێوەبەری تەندروستیی سۆران، بە (باسنیوز)ی ڕاگەیاند ئەوەی پەیوەستە بە بەڕێوەبەرایەتییەکەمان، بنکە تەندروستییەکانن، لەگەڵ تاقیگەکانی پشکنینی پزیشکی، بە بەردەوامی پشکنین بۆ ئەو ئافرەت و پیاوانە ئەنجام دەدەرێت کە دەیانەوێت هاوسەرگیری ئەنجام بدەن، بەڵام تا ئێستا هیچ حاڵەتێکی نەخۆشیی ئایدز لە سنوورەکەمان تۆمار نەکراوە، بۆیە ئەو هەواڵ و دەنگویانە دوورن لە ڕاستی و تەنیا پڕوپاگندەن.
بەڕێوەبەری تەندروستیی سۆران، گوتیشی هەروەها لە سنوورەکەمان دوو نەخۆشخانەی گشتی هەن، نەمزانیوە تا ئێستا حاڵەتی لەو شێوەیە لەو نەخۆشخانانەش تۆمار کرابێت.
11-04-2017