Birîndarên şer ên #Kobanê# êrişên kîmyewî yên #dagirkeriya Tirk# ên li dijî Herêmên Parastinê yên Medyayê şermezar kirin û destnîşan kirin ku Erdogan dixwaze Kurdan ji nasnameya wan qut bike û wan di beden û fikrî de qir bike.
Birîndarên Şer ji pêşiya konê sersaxiyê yê ku ji bo 17 şehîdên êrişa kîmyewî hatiye vegirtin daxuyaniyek da.
Daxuyanî bi beşdariya bi dehan endamên Saziya Birîndarên Şer û ji aliyê Omer Kobanê û Mamoste Kobanê ve hat xwendin.
Daxuyanî wiha ye:
“Em êrişên hovane yên dewleta Tirk a dagirker ên li dijî Herêmên Parastinê yên Medyayê û bikaranîna çekên qedexekirî hemwextî bêdengiya navneteweyî, bi tundî şermezar dikin.
Her kes dizane ku armanca AKP’ê qutkirina Kurdan ji nasnameya wan û qirkirina wan di aliyê bedenî û fikrî de ye. Lê belê em zarokên roj û agir in, neviyên Şêx Seîd, Kawayê Hesinkar û Qazî Mihemed in, em li ser şopa rêber Ocalan in û em ê rê nedin faşîzmê ku nêzîkî xaka me bibe.
Em bêdengiya aliyên navneteweyî ya li hember sûcên dagirkeriya Tirk şermezar dikin û bang li wan dikin ku xwedî li erka xwe derkevin û AKP û serokê wê Erdogan ceza bikin. Dîrok ji kiryar û sûcên wan re şahid e, ku gelek komkujî li dijî gelên Ermen, Suryan û Kurd pêk anîn. Îro jî ew dixwaze heman tiştî li çiyayên Kurdistan bike.
Em helwesta PDK`ê şermezar dikin ku karê şandeyên taybet ên lêpirsîna bikaranîna çekên qedexekirî asteng kir û wê wek hevkariyekê bi dewleta Tirk a dagirker dibînin.
Cîhan tevda dizane ku çekên kîmyewî li her derê qedexekirî ne, lê belê dagirkeriya Tirk dixwaze osmaniya nû pêk bîne. Ji ber wê jî divê hovîtiya dagirkeran were rawestandin, em careke din bang dikin ku hesab ji dagirkeriya Tirk di dadgehên navneteweyî de were pirsîn.”[1]
(mh)
ANHA

Hiqûqnasan da zanîn ku saziyên navneteweyî û di serî de Neteweyên Yekbûyî berpirsên sûcên domdar ên dewleta Tirk ên li dijî Kurdan e.
Sûcê dewleta Tirk a dagirker ê bikaranîna çekên kîmyewî li dijî gerîla, hîn jî mijara aliyên hiqûqî ye. Hiqûqnas diyar dikin ku bikaranîna vî cureyê çekan li dijî qanûnên navneteweyî ye.
Têkildarî mijarê hiqûqnas û şêwirmendê qanûnî yê Rêveberiya Sivîl a bajarê Minbic û gundewarên wê Mihemed Şêxo diyar kir ku çekên kîmyewî di qada navneteweyî de çekên qedexekirî ne, ji ber karîna wê ya qetilkirin û hilweşandinê û bandorên wê yên hilweşîner ên ku li sînorekî nasekine û ji bo demeke dirêj didome.
Şêxo da zanîn ku bikaranîna van çekan ne qanûnî û qedexe ye û wiha domand: ʹʹPeymaneke navneteweyî heye ku di sala 1992'yan de hatiye îmzekirin, naveroka wê jî depokirin û bikaranîna van çekên kîmyewî qedexe ne. Ev peymana navborî jî di sala 1997'an de ketiye meryetê.
Şêxo diyar ki ku li gorî vê qanûnê, kesên ku qanûn û peymanan paşguh dikin, divê werin muhasebekirin û got: Paşguhkirina û hiştina dewleta Tirk a ku çekên kîmyewî li ser Herêmên Parastinê Medyayê bi kar tîne, bê hesab van qanûnan li ser kaxezê dihêle.
Şêxo îşaret pê kir ku ne ji bêdengî û hevkariya navneteweyî û herêmî be dewleta Tirk a dagirker cesaret nedikir ku çekên kîmyewî bi kar bîne û wiha li axaftina xwe zêde kir: Divê Neteweyên Yekbûyî û Rêxistina Qedexekirina Çekên Kîmyewî li gorî qanûnên xwe tevbigerin ku dibêjin, nabe ev çek li cem ti aliyan hebin û yên bikar tînin jî hesab ji wan bê xwestin.ʹʹ
Parêzer Îbrahîm El Maşî jî da zanîn ku ji sala 2019'an ve dewleta Tirk a dagirker bi komkujiyên ku pêk tîne û bikaranîna çekên kîmyewî, dev ji sûcên şer ên li dijî gelên Bakur û Rojhilatê Sûriyê û gelên Başûrê Kurdistanê bernedaye û diyar kir ku ev sûc jî encama bêdengiya navneteweyî ne.
El Maşî destnîşan kir ku bêdengiya dewletên herêmî û navneteweyî ya li hember êrişên dewleta Tirk a dagirker û hiştina dewleta Tirk bê hesabxwestin, hevkariya wê ya bi dewleta Tirk re nîşan dide û got: ʹʹ#Çekên kîmyewî# ji aliyê Amerîka, Almanya û Fransa ve tên çêkirin. Ew wan difiroşin û bikaranîna wan li dijî hêzên gerîla rewa dikin.[1]

(Me êzidî ji kurdan veqetandin, em ê zazayan jî veqetînin).
Amadekirina: #Têmûrê Xelîl#
Ev fikira di vê sernivîsê de di salên 1990î da li Ermenistanê ji alîyê çend kesan va xuliqîye û ew bi xwe jî serkêşîya vî karî dikin. Ew hewil didin vî karî di jîyanê da pêk bînin û pê ra jî wek sîyaseta Ermenistanê ya fermî nîşan bidin.
Berî çend salan hinek kes ketine nava ronakbîrên kurdên êzdî yên Ermenistanê bona wana bidine bawerkirin ko ew bi miletê xwe va ne kurd in, lê êzdî ne. Û ji ber ko îdî dêmokratî hatiye Ermenistanê, lewma jî lazim e êzdîyan ji kurdan veqetînin. Ji ber ko ji hemû ronakbîrên kurdên êzdî yên Ermenistanê tu yekî jî guh neda wan û nexwestin ji kok û binyadê xwe biqetin, wê demê van ”dêmokrat” û “xêrxwezên êzdîyan” hewil dan hinek êzdîyên din bibînin ko vê pêşnîyara wan qebûl bikin.
Û dîtin! Ew jî ew kes bûn ko tu eleqeya wan bi ronakbîrîyê, zanyarîyê, nivîskarîyê tune bû. Soz dane wan “êzdîyên teze” ko eger ew xwe wek miletekî ji kurdan cuda bibînin û gelê xwe jî di wê yekê da bidine bawerkirin, wê demê ew ê wek milet mafê xwe bistînin û li ser kursîyên nerm rûnin. Û van “dêmokratan” û çend “êzdîyên nûpêketî” dergehên dewletê kutan ko êzdîyan wek miletekî ji kurdan cuda bibînin. Û fikirîn ko riya here baş ew e ko di dema hesabkirina binecîyan da bigihîjine wê yekê ko kurdên êzdî wek milet “êzdî” bidine qeydkirin, lê kurdên musulman jî wek “kurd”. Û bi fen û fêlbazîyan û bi alîkarîya hinek “ermenîyên nû” gihîştine armanca xwe.
Û yên wek min ko kurdekî êzdî me lê xwe wek kurd dibînim, “êzdî” qeyd kirin, bêyî ko ji min bipirsin û yên wek min piranîya kurdên êzdî yên Ermenistanê ne. Piştî wê jî “êzdîyên teze” dergehên dewletê kutan ko va em jî miletek in û heqê me jî bidin. Û dewletê jî da: di radyoya dewletê da beşa “radyoya êzdîkî” vekirin, rêxistinên êzdîyan saz kirin, rojnameya “Dengê êzdîyan” derdixin. Ecêba ser ecêbê jî ev e ko radyoya wan bi kurdî ye, rojnameya wan jî bi ermenî ye.
Pêşî ez bi tundî dijî van qelpî û fenan derketim. Min hewil da xwe bigihînime hin kesên ji serokatîya Ermenistanê ko pêşî li van gavên dûrî zanyarîyê bigirin, heta ez bi hinek “îdeologên” vî karî ra ketim minaqeşeyê û encameke ha derket:
Wana digot:
— Her kes dikare bi xwe bêje ka ew çi milet e. Ango, heta yekî ermenî dikare bêje ez rûs im û em mecbûr in wî wek rûs qeyd bikin.
Bersîva min jî ha bû:
— Belê, her ermenîyek dikare bêje ez rûs im, ji ber ko miletê rûs heye, lê tu kurdek nikare bêje ez êzdî me, ji ber ko miletê êzdî tune.
Wana digot:
— Li Hindistanê, Australîyayê bi înglîzî dipeyivin, li gelek welatên Amêrîka Latînîyê bi portûgalî û îspanî dipeyivin, lê nayê wê maneyê ko ew înglîz yan jî portûgalî û îspanî ne.
Bersîva min ha bû:
— Miletên van welatan ko înglîzî, portûgalî û îspanî dipeyivin, nayê wê maneyê, ko zimanê wan yê zikmakî tune yan jî tune bûye. Lê zimanê êzdîyan berê jî niha jî kurdî ye.
Wana digot:
— Ew êzdîyên ko xwe kurd nabînin, bi xwe dixwezin xwe wek êzdî bidine qeydkirinê û em mecbûr in weka wan bikin.
Bersîva min ha bû:
— Eger wisa be jî û hûn wana wek êzdî qeyd dikin jî, hûn gerekê vê meselê ha formûle bikin: “Ji 45 hezar kurdên Ermenistanê 40 hezar kurd xwe êzdî dihesibînin, hela di ser da jî, xwe kurd nahesibînin û dixwezin xwe wek êzdî qeyd bikin”. Ango, navê kurdîtîyê gerekê ji ser wan neyê hilanîn.
Berî salên 1990î li Ermenistanê û Yekîtîya Sovyetê bi tevayî kurdên êzdî û yên musulman wek kurd dihatin qeydkirin. Piştî wan salan tenê li Ermenistanê êzdîyan ji kurdan dane cihêkirin û di encamê da di nav şev û nîvekê da 40 hezar bûn êzdî, 4 hezar jî bûn kurd. Wan salan tîraja rojnameya kurdî ya “Rya teze” 5 hezar heb bû. Min nameyek nîv ciddî, nîv henek-pêkenî ji komîsyona rêdaksyona pirtûka rekoran ya Guinness ra nivîsî ko rojname “Rya teze” bikine nava wê pirtûkê, ji ber ko li Ermenistanê 4 hezar kurd hene, lê 5 hezar aboneyên rojnameya kurdî hene (ev înformasyona min di rojnameya ermenî ya bi navê “Ankaxûtyûn”, hejmar 24, 13ê adarê sala 1992an da çap bû). Komîtêyê bersîveke ha da min: “Piştî lêkolînên zanyarî em pê hesiyan ko êzdî û kurd yek milet in, lewma em nikarin daxwaza we pêk bînin.”
Bira her kes bizanibe ko ji 40 mîlyon kurdan 40 hezaran veqetînin jî, ne hejmara kurdan kêm dibe, ne nefta Kurdistanê kêm dibe, ne jî bûtçeya Kurdistana Başûr, ko ji butçeya gelek welatan zêdetir e.
Dawî, ez hatime ser wê bawerîyê ko ez ê nikaribim zêde tesîr li ser propagandîstên êzdîtîyê bikim û wana bînime ser riya rast, min zêde guh neda vî karî, tenê min dawî ji wan ra got: “Ew çawa dibe ko li gelek welatên cihanê weke mîlyonek kurdên êzdî hene û tenê 40 hezar ji wana xwe êzdî dihesibînin û xwe kurd nahesibînin û ew hemû jî ji Ermenistanê ne? Bi dehan, sedan rohilatzanên cihanê dibêjin êzdî kurd in, tenê sê ‘zanyar’ dibêjin ew ne kurd in, ew hersêk jî ji Ermenistanê ne?”.
Eger bi rastî jî ew “zanyar” di heyra êzdîyan da ne û ji wan hiz dikin, çima nafikirin ko ew çawa bû eva zêdeyî 20 salan e li parlamêntoya Ermenistanê tu êzdîyek tune (herwiha tu kurdekî musulman jî tune), lê eva 20 sal in her sal jî li parlamêntoya Kurdistana Başûr bi kêmanî ermenîyek heye? Ew jî wê demê, ko jimara êzdîyên Ermenistanê 40 caran ji jimara ermenîyên Kurdistanê zêdetir e. Ji nîv mîlyon êzdîyên Kurdistana Başûr hema bêje tu kes tune, ko xwe kurd nebîne. Îcar ew çawa dibe ko ji sedî nod êzdîyên Ermenistanê xwe kurd nabînin?
Niha jî eynî ew kes hewil didin zazayan ji kurdan biqetînin. Ji bo vê armancê 28-30 oktobirê sala 2011an li Yêrêvanê bi rêvebirîya serwêrê fakultêya Îranîstîkayê ya Ûnîvêrsîteya Yêrêvanê, profêsor Garnîk Asatryan konferansek ser zazayan hate derbazkirinê. Ez derheqa wê konfêransê da tu tiştekî nanivîsim, ji ber ko di hevpeyvîneke bi Garnîk Asatryan ra ya berî konfêransê da ( http:/regnum.ru/news/1460682.html ) her tişt femdarî bû, ko armanca konfêransê ew bû, zazayan ji kurdan bi dûr bixin, wana wek miletekî cuda bidin xuyakirin. Ango, tu tiştekî wê konfêransê bi zanyarîyê û îlm va tune. Li wê hevpeyvînê Garnîk Asatryan bersîvên ha dide: “Heta berî 40 salan jî zazayan wek kurd dihesibandin. Ez bi hêvî me, ko ev konfêransa akadêmîk wê bibe helaneke baş bona pêşketina îdêndîtêta wî miletî û yên din.” Ez pê hesiyam, ko tu kurdekî zaza yê zane tevî vê konfêransê nebûye. Ez wê jî zanim, ko Garnîk Asatryan çend caran hewil daye bi kurdekî zaza yê zanyar û nivîskar yê gelek navdar ji xwe ra bike hemfikir, lê ew camêr wek ko lazim e bersîva wî daye û dawîyê jî gotîye: “Îcar tu dixwezî min fêr bikî ka esilê min çi ye? Zaza kurd in û zêde serê xwe neêşîne”.
Bi rastî jî, bira serê xwe neêşînin. Îro heta Tirkîya jî qebûl dike, ko zaza kurd in. Di têlêvîzyona dewletê ya kurdî da (TRT-6) li rex zaravê kurmancî beşa zaravê dimilî jî hatîye vekirin. Ew nîşana wê yekê ye, ko ew her du zaravên miletekî ne – miletê kurd. Li radyoya “Dengê Rûsîyayê” ya bi zimanê kurdî jî bi sê zaravên kurdî weşanan dikin – kurmancî, soranî û dimilkî (ango zazakî) û şika wan tune ko ew hemû kesên bi van zaravayan dipeyivin kurd in.
Garnîk Asatryan zêdeyî 20 salan amadekarîya konfêranseke wiha dikir. Ewî di hejmara 5an (6ê oktobirê, sala 1990î) ya rojnameya serbixwe “Pyûnîk”ê da, ko bi zimanê ermenî li Yêrêvanê ji alîyê zanyarekî ermenî yê bi navê Yêxîya Naçaryan li mala wî, bi awayekî amator ser printerê çap dibû, gotareke dirêj çap kiribû (xuya ye rojnameyên ermenî yên fermî û yên ciddî nexwestine gotareke ha çap bikin), ko tê da fikirên ha hebûn: “Dînê zazayan ji îslamê zêdetir nêzîkî xaçparêzîyê ye”, “Zaza ermenîyan wek gelê xwînî, ango du gelên ji xwînekê dibînin”, “Zaza ermenîyên berê ne, paşê dînê xwe guhastine û helîyane.” Alîkar û înformatorên wî jî Zilfî Silcan, Ebubekir Pamukçu û yên mayîn bûne.
Piştî van fikiran, gelo hewce ye meriv ser meseleya wê “konfêransê” tiştekî binivîse? Tenê hewcedarîya pirsekê heye: gelo Garnîk Asatryan bi sedan hezar dolar ji ko anî bona organîzekirin û derbazkirina wê konfêransê? Ne axir piranîya kesên vexwendî ji welatên Awropayê, Tirkîyê, Rûsîyayê bûn. Îcar em zanin ka ser çûyîn-vegera wan, xwerin û vexwerina wan, mayîn û gera wan pereyên çiqas mezin têne xerckirin, ew jî belasebab. Gelo li ser vê meseleyê wê li Ermenistanê lêkolînek bê kirin? Ez ne bawer im ko Ermenistan îro ewqas dewlemend e ko bikaribe ji butceya xwe çend mîlyon draman (pereyên Ermenistanê) bide konfêranseke bê encam û ji zanyarîyê gelek dûr ko tu karê ji Ermenistanê ra nikare bîne, xên ji zirarê.
Belê, hinek kurdên zaza, ko xwe ji kurdan cuda dibînin, tevî xebata wê konfêransê bûn. Ez zanim, ko kurdekî êzdî jî, ko karmendê beşa kurdzanîyê ya Înstîtûta Rohilatzanîyê ya Akadêmîya Zanyarî ya Rûsîyayê ye tevî xebata vê konfêransê bûye. Xuya ye tevbûna li konfêransê û pere ji esilê wan buhatir e. Tiştek ji sedî sed e ko ew ne ji bo xêrê çûne wira. Îcar, bi bawerîya min, em gerekê ji wan kesan aciz nebin ko xwe êzdî û zaza dibînin û hela di ser da jî xwe kurd nabînin. Ez bi xwe di hêlekê va şa dibim ko neyar û dijminên me ji nav me dertên.
Kê dixweze wana nas bike, bira li vir bitikîne: ( http://armacad.info/conferences/the-zaza-people-language-culture-identity-28-30-oct-2011-yerevan-armenia/programme )
Di nav ermenîyan da jî gelek kes hene, ko miletîya xwe bi dînê xwe bi nav dikin wek “lûsavorçakan”, “frang (ermenîyên katolîk)”, “hamşên (ermenîyên musulman)”. Xuya ye rojek ji rojan ewana jî wê bi alîkarîya hinek “zanyaran” xwe wek miletekî ji ermenîyan cuda nas bikin, wê ji wan ra konfêransan çê bikin, radyoyên bi zimanê wan vekin, rojnameyên bi zimanên wan çap bikin û hwd. Bi rastî jî, çima didine êzdîyan, nadine wan? Çima heqê van miletan bixun? Derheqa vê yekê da min di rojnameya ermenî ya bi navê “Azg” da (hejmar 45, 11ê hezîranê sala 1992an) înformasyoneke pêkenînê da weşandin.
Qedirê her welatekî li cihanê herwiha bi wê jî bilind dibe, ka ew welat çawa berê xwe dide gelên kêmjimar, ko ne li ser axa kal û bavan, lê li ser axa wî welatî dijîn. Di wî alî da qedirê Ermenistanê heta berî 20 salan jî li cihanê pir bilind bû. Ji ber ko ewê ji bo kurdên bal xwe her mecal û mekan saz kiribû û di hêla pêşketina çand, edebîyet, dîrok û zimanê kurdî da li cihanê serkêşî dikir. Û dema mesele dihate ser gelkujîya ermenîyan, ko dewleta Tirkîyê di destpêka sedsala 20an da pêk anî, hema bêje tevaya cihanê dema Ermenistan û Turkîya dida ber hev, qedirê Ermenistanê pir bilind dibû, ji ber ko li Tirkîyê ji bo kurdan tu tişt tune, heta zimanê wan jî qedexe ye û înkar dikin, ko kurd hene, lê li Ermenistanê her tişt heye. Cîhanê digot, dewleta Tirkîyê di hindava ermenîyan da bêbextî û nemerivayî kirîye. Di hêleke din va jî Tirkîya îro hinek mafan dide kurdan û ji cîhanê ra dibêje: “Li Ermenistanê mafên kurdan kêm dibin, li Tirkîyê zêde dibin”.
Niha em mêze bikin ka zanyereke ermenî, dersbêja fakultêya Îranîstîkayê ya Ûnîversîteya Yêrêvanê ya dewletê, doktor Vîktorîya Arakêlova ser êzdîyan çi dinivîse:
( http://golos.am/index.php?option=com_content&task=view&id=33685&Itemid=41 )
“Bi saya serê ronakbîrên êzdî yên Ermenistanê û bi alîkarîya zanyarên ermenî ew milet li Ermenistanê hate naskirinê wek komeke êtnokonfêsîonal (etno confessional) ya cuda”, “Eger êzdî wek berê ser kurdan bihatana hesibandinê, wê demê Ermenistan îro wê bibûya welatekî bi faktora kurdî û ev ji bo me pir xeter e”, “Karmendên fakulteya me alî ronakbîrên êzdîyan kirin bona şagirtên êzdî pirtûkên dersan amade bikin”. Ya pêşin, di van gotinan da bi sergirtî be jî, xuya dibe, ko destê hinek xêrnexwazan di nav êzdîbûna wan kurdên êzdî da heye, ko dibêjin em ne kurd in. Tiştek ji şikberîyê der e, ko ew “zanyar” bi kurdî an jî “êzdikî” nizanin. Wê demê çi alîkarî kirine? Ji ber ko di nav wan êzdîyên ko dibêjin em kurd in da merivên xwendî tune ne? Gelo hukumeta Ermenistanê yan jî Wezareta perwerdeyê alîkarî nekirin, ji ber ko êzdîyan kurd dibînin, lewma wana alîkarî kir? Gelo sponsorên wê alîkarîyê kê bûne?
Di dîrokê da gelek kesên bi esilê xwe va ermenî hebûne û niha jî hene ko li ser axa welatekî din ji dayka xwe bûne yan jî jîyana xwe li wir dom kirine. Lê paşê ew kes bûne sîyasetmedar, zanyar, serleşker, şereza û karmendên çande û civakê yên bi nav û deng, bi kar û barên xwe va bi berfirehî alî pêşketin û gulvedana wî welatî kirine. Navên ûsa pir in: çi li Sovyêta berê, çi li Rojhilata Navîn, çi li Avropayê û çi li Amêrîkayê. Lê, mixabin, yên usa jî hebûne û niha jî hene wek bi kurdî dibêjin ji bo ciyê xwe li wan welatan nerm bikin herdem “kûtê xwe germ dikin”, heta paşpirtika paşnavê xwe yê bi cûrê ermenî – “yan” guhastine û kirine bi cûrê – “ov” yan jî “ova” (azirî jî paşnavê xwe wisa dinivîsin), dû ra jî vegerîyane Ermenistanê û dikine qare-qar: “Ev welatê min e!”. Lê kurdên ko bi dehan, lo bi sedan salan li van deveran mane û bi kar û barên xwe va alî pêşketin û gûlvedana Ermenistanê kirine û Ermenistan wek welatê xwe hesab dikin, bi bawerîya kesên wisa – biyanî ne. Erê? Kurdên êzdî yên Ermenistanê biyanî ne, yan ermenîyên ji der hatî? Wek gotineke pêşîyan ya gelê me dibêje: “Hate ciyê min, rabû rûyê min”, yeke din jî dibêje: “Vê kulê bikime kîjan qulê?”
Wek me got, ev kar îro dest pê nebûye. Wan salan G. Asatryan bi xurtî piştgirîya wan êzdîyan dikir ko digotin em kurd nînin. Wek îzbat: di înformasyoneke hejmareke rojnameya “Pyûnîk”ê ya sala 1990î da (G. Asatryan serwêrê şêwra redaksyon ya wê rojnameyê bû) hatiye nivîsar, ko ew rojnameya ermenî wê herwiha pênc rojnameyên bi zimanên cuda-cuda jî derxe, yek ji wan wê ji bo gelê êzdî be û navê wê jî wê “Biratî” be û wê bi zimanê ermenî be. Endamên redaksyona wê jî ev kes bûn: Azîz Hacoyan (Tamoyan), Şêx Hasan Hasanyan, Hasan Tamoyan, Arşak Poladyan û Garnîk Asatryan. Ji vana sê kesên pêşin êzdî ne (li Ermenistanê eger 100 ronakbîrên kurdên êzdî hebûna, ew her sê jî nikaribûn biketana nav wê jimarê, ji ber ko tu eleqê wan bi ronakbîrîyê û nivîsarê tunebû, lê ew kes di nav “êzdîyên teze” da yên herî zane bûn), lê Arşak Poladyan û Garnîk Asatryan ermenî bûn û doktorên bi nav û deng bûn li Ermenistanê. Ji wê înformasyonê xuya dibe, ko rêvebirên wî karî, ango amadekarên nivîsên rojnameya ji bo êzdîyan, wê her du doktorên zanyarîyê yên ermenî bûna.
Ango, “întêrnasyonalîzma” wan qaşo wisa xurt bû, ko wê karên xwe yên zanyarîyê bihîştana û derdê êzdîyan bikişandana. “Pyûnîk”ê herwiha rojnameyeke din jî derxista bi navê “Dengê Ermenistanê”, ko wê bi kurdîya latînî bûya û ji bo hemû kurdên cîhanês bûya. Di rêdaksyona wê da ev kes bûn: Mûrad Bocolyan, Pêtros Margaryan, Karlên Çaçanî, Kyaram Avdoyan û Avetîs M. Hakobyan. Ji vana sê kes ermenî ne. Wek ko ji rêzê xuya dibe, kesê pêşin –Mûrad Bocolyanê rohilatzan- tirkzanê hevalbendê Garnîk Asatryan wê serevkanîya vî karî bikira. Lê paşê derkete holê ko Mûrad Bocolyan cesûsê Tirkîyê bû, ji tirkan pereyên mezin distend, lewma ew girtin, mehkemeya wî li Yêrêvanê kirin, 14 sal ceza danê. Û ev kes wê çawa dengê Ermenistanê bi kurdî bigîhanda cihanê, ew jî Xwedê zane.
Ez wê jî bêjim, ko hema bêje di hemû hejmarên rojnameya “Pyûnîk”ê da yek-du gotarên dijî kurdan hebûn. Te digot qey ew rojname hema bi wê armancê dertê. Di wan gotaran da eşkere dihate gotin ko radyoya kurdî ya Ermenistanê, beşa kurdzanîyê ya Akadêmîya Ermenistanê gerekê bêne girtin. Di wan nivîsaran da êrîş dibirine ser ronakbîrên kurd wek akademîsyen Nadirê Kerem Nadîrov, akademîsyen Şekroyê Xudo Mihoyî, serokê Înstîtûta Kurdî li Parîsê Kendal Nezan û yên din, ew bêhurmet dikirin. Di hejmareke wê da rêdaktor Y. Naçaryan bi G. Asatryan ra hevpeyvîn kiriye ko ew bawerîyên xwe ser seredana xwe ya zanyarî li welatên Awropayê bêje. Ew jî di bersîvên xwe da piranî behsa wan zazayan û êzdîyan dike ko li Almanîyayê, Swêdê, Danîmarkayê rastî wan hatiye. Û nizanî çima, rastî wan zazayan û êzdîyan hatiye (hela bûye mêvanê mala Ebûbekir Pamukçu jî), ko xwe kurd nahesibînin.
Ez 14 sal in li Swêd dijîm, bi dehan caran çûme welatên Awropayê, bi sedan, hezaran kurdên zaza û êzdî dîtine, lê min ji wana ji hîç kesî nebihîstiye ko ew bêjin em kurd nînin. Y. Naçaryan tenê pirsek nedaye Garnîk Asatryan: “Te pereyên mezin sitendibû ji bo li ûnîvêrsîteyên wan welatan xebatên zanyarî bikî. Te dest ji wan karan kişandibû, ketibûyî heyra zazayan û êzdîyan?”
Kesên ha dikarin zirarê bidine miletê xwe, welatê xwe, dikarin du dewletan rakine himberî hev. Armanca vê gotara min jî (wek hemwelatîyekî Ermenistanê û wek kesekî, ko Ermenistanê welatê xwe dihesibîne) ew e, ko pêşî vê yekê bê girtin.
Helbet gelek zanyarên ermenî yên bi nav û deng bi tundî dijî wan “zanyarên” ermenî derketine ko rêberîya karê cudakirina êzdîyan ji kurdan dikin. Yek ji wan akademîsyenê navdar Parûyr Mûradyan e, ko gotareke zanyarî di rojnameya ermenî ya fermî “Grakan Têrt” da çap kiriye (8ê adara sala 1991). Ew dinivîse: “Em siyasetê daynine alîyekî. Kê û li ser bingehê kîjan çavkanîyên zanyarî dikare îzbat bike ko kurd û êzdîyên di hêla antropolojîyê, zimên, êtnîkîyê û dîrokîyê-kulturîyê da yekgirtî du gelên cuda ne? Eger armancên sergirtî yên çend ronakbîrên ermenîyan tune û niyeta wan ne xirab e, ko fikireke ji ber xwe derxistî – “gelê êzdî” sêwirandine, çima dubendîyê dikin nava êzdîyên Ermenistanê û wan dikin du perçe?”
Van dawîyan mîrê êzdîyên cîhanê Mîr Tehsîn beg bû mêvanê êzdîyên Gurcistanê. Êzdîyên Gurcistanê bi alayên Kurdistanê pêşwazî li mîr û koma ruhanîyê ya bi wî ra hatî kirin. Wek em zanin, mîr rind zane ko hemû êzdî kurd in. Û kurdên êzdî yên Gurcistanê jî vê yekê rind zanin û dewleta Gurcistanê jî wana wek kurd qeyd dike, lê êzdî wek dîn dibîne û van dawîya dewleta Gurcistanê bi fermî êzdîtî wek dînê kurdên êzdî nas kir. Em wê jî zanin ko piranîya merivên kurdên êzdî yên Gurcistanê li Ermenistanê ne. Îcar gelî “rohilatzan, îranzan, kurdzan, êzdîzanno”, ev çawa dibe ko xûşk û bira, bav û kur ji du miletên cuda ne? Beşek ji eşîra min – eşîra Rojkîyan, êzdî ne, beşek jê musulman in. Îcar ez û kurapê min yê musulman du miletên cuda ne? Eger ecêba sedsalê digerin, dûr neçin. Ev e!
Ez wê jî bêjim, ko mîrê êzdîyên cîhanê Tehsîn beg neçû Ermenistanê, ji ber ko jê ra gotibûn, çûyîna wira xeter e û ew xeter ne ji ermenîyan û Ermenistanê ye. Li wir mîrekî êzdîyan yê teze hasil kirine û sêwirandine, ko xwe bi nav dike wek Prêzîdêntê êzdîyên cîhanê. Gelo çima xût li Ermenistanê sosretîyên ha dibin? Gelo eva yeka ji bo ermenîyan û Ermenistanê ne zirar e, ko ew “prêzîdênt” ji navê miletê dudan yê Ermenistanê li her deran dipeyive û tu zimanekî jî nizane?
Ji dewletên dora Ermenistanê Tirkîya û Azirbêcan dijminên ermenîyan in, Îran jî ne dostê wan e. Dostê wan yê rasteqîn Kurdistan e, ko li ser riya serxwebûnê ye. Wek ko Cegerxwînê mezin di hevpeyvîna min bi wî ra gotiye: “Em û ermenî birîndarên şûrekî ne”. Wek ko nivîskarê ermenîyan yê mezin Dêrênîk Dêmîrçyan gotîye: “Her tiştê baş di nav kurdan û ermenîyan da bi destê van her du miletan bûye, lê her tiştê xirab bi destê dijmin bûye.” Şarederê Diyarbekirê birêz Osman Baydemîr van dawîyan bi pereyên mezin dêra ermenîyan ya Diyarbekirê nûjen kir û careke din da vekirin û bangî hemû ermenîyên cîhanê dike, dibêje: “Ev warê we ye, kî dixwaze, bira vegere warê xwe, em ê ser çavan, ser seran pêşwazîya we bikin.” Bavê min ji dostên xwe yên ermenî ra digot: “Kurdên Ermenistanê yekemîn milet e li cihanê, ko ermenîyan ra dibêje birayên me yên mezin. Lewma jî ev her du milet gerekê gorî wê hereket bikin.”
Min van dawîyan du pirtûk ji rûsî û ermenî wergerande kurdî, ko xudanên wan her duyan jî zanyar û nivîskarên ermenî yên gelek bi nav û deng in û her du jî di wan pirtûkan da behsa dostanîya ermenîyan û kurdan dikin. Yek ya nivîskar Andranîk e, ya bi sernavê “Dêrsim: Rêwîtî û erdnîgarî”, sal 1900 (ji ermenî), ko berî du salan weşanxaneya “Deng”ê kurmancîya wê çap kirîye, paşê jî ew pirtûk Roşan Lezgîn ji zaravê kurmancî kire zaravê zazakî û da çapkirinê. Andranîk bi xwe dibêje, ko wê demê li Dêrsimê hejmara binecîyên kurd 25 qat zêdetir bû ji ermenîyan. Di ciyekî din da jî dibêje, ko li Dêrsimê du sed hezar kurdên qizilbaş û heft hezar ermenî hebûne. Piranîya wan kurdên zaza bûn û Andranîk hîç ciyan nabêje ko ew ne kurd in. Û zaza bi xwe jî nabêjin em ne kurd in. Em destnîşan bikin, ko ew pirtûk sala 1900î, berî gelkujîya ermenîyan ya sala 1915an derketîye. Garnîk Asatryan di berhemên xwe da Dêrsimê (herwiha gelek warên din yên Kurdistana Bakur jî) wek axa Ermenistana Roava dihesibîne. Îcar ew war çawa Ermenistan e û çawa ne Kurdistan e? Li vir metelokeke ermenîyan kete bîra min: “Kenê mirîşka kelandî jî tê”. Lê di sitiraneke kurdî da jî tê gotin: “Hêdî bajo, suwaro…”.
Pirtûka din ya Îosîf Orbêlî ya bi sernavê “Li Muksê folklor û jîyana rojane” ye, ko ewî sala 1912an nivîsîye û min ji rûsî wergerandîye kurdî, weşanxaneya “Nûbiharê” jî van dawîyan çap kiriye. Orbêlî bi xwe du salan ji bo karên zanyarîyê li Muksê, li mala Murtule begê kurd maye (gelo çima li mala ermenîyekî nemaye?). Wek ko Orbêlî di wê pirtûka xwe da û paşê jî gotîye, ew begê kurdan yê bi nav û deng 20 hezar ermenî ji gelkujîyê daye xelazkirin û kurd û ermenî dostên hev yên rasteqîn in. Akademîsyen Î. A. Orbêlî herwiha gotîye: “Kurdan di bin navê îranîyan, tirkan, ereban, ermenîyan da gelek lawên xwe winda kirine, yên ko helbestvan, sazbend, serleşkerên bi nav û deng bûne û dîroka wan gelan xemilandine”. (М. С. Лазарев ”Курдский вопрос (1891-1917), Издательство ”Наука”, Москва 1972, стр. 3). Çavkanîya wê jî ev e: (”И. А. Орбели, Введение, – в кн. ”Памятники эпохи Руставели”, Ленинград., 1938, стр. 5). Herwiha binihêre: (M. S. Lazarev, ”Pirsa kurdan”, weşanên ”Roja Nu”, Stockholm, sal 1999, rûpel 7; wergera ji rûsî: Têmûrê Xelîl)
Em gelê ermenî bi van mezinên wan û gelek mezinên din va nas dikin û bi wan serbilind in.
[1]

Şêwekar Rûken Ekîncî, ligel alavên bermayî, bi karbonat, qehwe û qaçilên lîmonan û porteqalan berhemên xwe çêdike û dîroka Kurdan derdixe holê. [1]
Şêwekar Rûken Ekîncî, ligel alavên bermayî, bi karbonat, qehwe û qaçilên lîmonan û porteqalan berhemên xwe çêdike û dîroka Kurdan derdixe holê. Rûkenê nivîskarê Kurd Musa Anter, Dayikên Aştiyê, Tahîr Elçî û kesên girîng ên têkoşîna azadiya Kurd jî di tabloyên xwe de dineqişîne. Rûken Ekîncî bi pêşangeha “rengên jiyanê dihewîne” ya li Amed û Êlihê vekir, wêneyên kesên navdar ên dîroka Kurdan xêz dike û dîrokê dibe siberojê.

Rûkenê got, pêşangeha wê li saziyên fermî bêyî hincet hatiye astengkirin. Her wiha ÎHA û ajasanên din pê re roportaj kirine, lê bi qest navê ‘Rûkiye Ekîncî’ bi kar anîne. Yanî navê Kurdî sansur kirine. Tevî ku wê gotiye rast bikin jî di encama xweranegirtina li Kurdî de navê wê yê bi Kurdî Rûken, hatiye sansurkirin.

Derfetên xwe afirand
Rûkenê da xuyakirin ku ji zarokatiyê ve têkiliya wê bi wênexêziyê re hebûye û got, “Ji ber tiştên ku bi serê min de hatin, ez neçar mam demekê dev ji vî karî berdim. Ji ber ku tê xwestin, jin dûrî civakê be. Ligel vê, dema mirov Kurd be jî rewşeke cuda dertê holê. Mirov dibin hedef. Ji ber vê, neçar mam demeke dirêj taloq bikim. Beriya bi 7 salan ketim nava lêgerînê. Ji bo xeyalên xwe min ji bêderfetiyê derfet afirandin. Min got, divê ez nasname, dîrok, nirx û têkoşîna xwe xêz bikim. Min dest pê kir, ti tişt di destê min de tinebû. Min xebatên bi pênûsê çêkirin. Lê vê têra min nekir.”

Bi qehweyê navdarên Kurd
Rûkenê got, ji ber ku alavên wê tinebûne, ji metbexa xwe alternatîf afirandiye: “Min di berhemên ewil de karbonat bi kar anî. Piştre min ji qaşûlên lîmon, porteqal û xweliya çixarê tablo çêkirin. Piştre min ji qehweyê tablo çêkirin. Min wêneyên jinên di dîrokê de hatine tinekirin, xêz kirin. Piştre min portreyên kesên navdar ên dîroka Kurdan çêkirin. Yek ji van Mûsa Anter bû. Min portreyê wî bi telveya qehweyê boyax kir.”

‘Jiyana gelê Kurd dîroka min e’
Rûkenê got, pêşangeha ‘rengên jiyanê dihewînin’ du caran li Êlihê vekiriye û xwestiye li saziyên fermî jî pêşangehê bidomîne lê rayedaran destûr nedaye: “Xebatên min li ser Kurdbûnê bûn. Ji ber vê destûr nehat dayîn. Min jî bi derfetên xwe pêşangeha xwe vekir. Herî dawî min pêşangeha ‘rengên jiyanê dihewînin’ li Amedê bi Turkan Elçî re vekir. Jiyana gelê Kurd dîroka min e jî. Ji ber vê, min jiyana xwe jî xêz kiriye.

Min xwest ez pêşengên Kurd nemir bikim.”
Rûkenê di dewamê de got, “Gelek weşanên çapemeniyê xwestin nûçeya min çêkin. Ligel ajansên herêmê, ajansên li Tirkiyeyê hatin. ÎHA û çend ajansên din hatin. Roportaj kirin. Roportajên min bi vîdeo bûn. Lê dema nûçe weşandin navê min ne wek ‘Rûken Ekîncî’ wek Rukiye Ekîncî dan. Ev êrişeke li hember nasnemeya min e. Çi dibe bila bibe ez dixwazim bi nasnameya xwe bêm nasîn. Ji ber ku navê min bi Kurdî bû tiştekî wisa kirin. Tevî ku min xwest navê min rast bikin jî nekirin.”

Darîn Silê/#Qamişlo#
Welatiyên bajarê Qamişlo dan zanîn ku armanca Tirkiyê ji êrişa zarokan ew e ku paşroşa vî welatî tine bike. Herwiha gotin, êrişa ser zarokan sûcê herî giran e û divê dewleta tirkî ya dagîrker li ser wan were cezakirin.
Ev çend sal in dewleta tirkî ya dagîrker bê navber û bi rengekî hovane êrişî herêmên bakur û rojhilatê Sûriyê dike. Di dema dawî de jî dagîrkeriya tirk êrişên xwe zêde kirine û herî zêde zarokan dike amanc. Bi sûcên xwe pîvan, nirxên mirovayiyê û mafên zarokan binpê dike. Herwiha tevayiya zagon û belgenameyên Neteweyên Yekbûyî paşguh dike. Kiryarên dewleta tirkî ya dagîrker û hov îtiya wê ku gelek komkujî bi serê gelên herêmê yên resen de anîne mîrasa Împaratotiya Osmanî ye û dixwaze vê mîrasê zindî bike . Di encama van kiryaran de zarokên bakur û rojhilatê Sûriyê tên koçberkirin, kuştin û canê wan tê parçekirin. Li hemberî vê rewşê cîhan tev bêdeng e.
Derbarê êrişên dewleta tirkî ya dagîrker yên li dijî herêmên bakur û rojhilatê Sûriyê de, bi taybetî hedefgirina zarokan, şêniyên bajarê Qamişlo dan zanîn ku êrişên li dijê zarokan pêk tên sûcên dijmirovî ne û gotin, divê dagîrkeriya tirkî li ser van sûcan were cezakirin.
`Armanc ew e ku paşroja me tine bike`
Welatiya bi navê Şemsa Mihemed da zanîn ku dewleta tirkî ya dagîrker zarokên Kurd ji bo xwe xeter dibîne û axaftina xwe wiha domand: “Dewleta tirkî ya dagîrker êdî ji mirovayiyê pir dûr ketiyê û kiryarên pir giran li dijî zarokan pêk tîne. Heriwiha ji ber ku Tirkiye pir tengav bûye êdî nizane ka çi bike, ji ber wê berê xwe daye zarokan û rojane êrişî cihên ku zarok lê hene dike. Armanca wê ji hedefgirtina zarokan ew e ku paşroşa welatê me tine bike. Çimkî baş dizane ku di paşrojê de yên ku parastina nirx û destkeftiyên vî welatî bikin zarokên in. Herwiha zarokên me weke xetereke mezin li ser xwe dibîne. Ji bo wê jî bi êrişên xwe hewl dide nifşê nû yê Kurd ji hole rake.”
`Divê dagîrkeriya tirkî were cezakirin`
Şemsa Mihemed got, kiryarên ku li dijî zarokên me pêk tên em wan qebûl nakin û emê hesabê van kiryara bixwazin. Ev kiryarên ku dewleta tirkî dike, li gel xwedê jî nayên qebûlkirin. Divê dagîrkeriya tirkî were cezakirin. Ma heta kengî wê zarokên me werin kuştin û mafê wan were xwarin.”
Şemsa Mihemed di dawiya axaftina xwe de diyar kir ku wek welatiyên bakur û rojhilatê Sûriyê heta dilopek xwîn di laşê wan de hebê wê li hemberî kiryarên Tirkiyê têkoşîn bikin û tola zarokên xwe rakin.
`Rêxistinên di binê navê parastina zarokan de dixebitin li hemberî kuştina zarokên Kurd bêdengin’
Welatiyê bi navê Xesan Abid jî diyar kir ku êrişên dewleta tirkî yên li ser zarokan dermirovî û ne exlaqî ne û wiha pê da çû: “Ev êriş sûcûn herî mezin in û divê dewleta tirkî li ser bê cezakirin. Tirkiye ji ber gunehê zarokên me wê ti caran bi ser nekeve. Ew zarokan dikuje, lê nizane ku kuştina zarokên me çiqas çiqas guneh û sûcekî giran e. Tirkiye nikare zarokên me tine bike. Her ku zarokekî dike hedef, hêz û berxwedana zarokên me yên din xurttir dibe.”
Xesan Abid bal kişand ser bêdengiya hêzên navnteweyî û rêxistinên hiqûqî û ev yek li axaftina xwe zêde kir: “Em bêdengiya li dijî kiryarên Tirkiyê bi tundî şermezar dikin. Çimkî ev bêdengî diyar dike ku hêzên navneteweyî jî hovîtiya Tirkiyê qebûl kirine û rê li ber vekirne ku kiryarên xwe dewam bike. Heta niha rêxistinîn ku di binê navê parastina mafê zarokan de dixebitin ti daxuyanî derbarê vê rewşê de nadane û li ser vê yekê nesekinîne.”
Xesan Abid di dawiya axaftina xwe de bang li civaka navneteweyî û rêxistinê mafê zarokan kir ku li hemberî vê rewşê berpirsyariyên xwe bi cih bînin. Herwiha zextê li dewleta tirkî ya dagîrker bikin ku êrişên xwe yên ser herêmên bakur û rojhilatê Sûriyê, bi taybetî yên ser zarokan bide sekinandin.[1]

’FERMAN E, FERMAN E, FERMANA MÎRÊN E, KURDAN E!’
Nîvê pêşîn ê sedsala 17an, li nav osmaniyan dewreka nelihevî, pevçûn û şerên balkêş ên li ser axa Kurdistanê ye ku buye sedemê kuştina hin mîrên Kurdistanê.
Mîr Şeref Xanê Bidlîsî, Husên Canpolatê mîrê Kilîsê, Alî Begê biraziyê û xelefê wî, Yehya Begê kurê Zekeriya Xanê mîrê Hekkariyê, Mehemed Xanê mîrê Hezoyê û pişt re Evdal Xanê mîrê Bedlîsê.
Li vir, li pey hev di çend nivîsan de ê bal bê kêşan ser kuştina Şeref Xan, Mîr Husên Canpolat, Alî Beg Canpolat, Yehya Beg û Mehemed Xan.
Kuştina van mîran rastî demekê tê ku li Ewropayê osmanî êdî nema karin pêş ve biçin, asê bune. Li rojhilat li serhedên Îranê bi êrîşên dijwar ên Şah Abbas dest bi vekişiyana ji bajar û erdên berê zeftkirî kirine.
Di destpêka sedsala 16an de gava Şah Îsmaîl dewleta Safewî îlan kir û erdên xwe di hundurê 14 salan de ji Maweraunehrê heta rojavayê Erzincanê û rojhilatê Sêwasê fireh kir, osmanî dewleteka deverî ya Ewropî-Balkanî bûn.
Gava bi banga kurdan û hin civakên sunne yên Rojhilatê Yavuz çû şerê Çaldiranê û bi hevkariya kurdan zora safewiyan bir, du sal pişt re jî bi vê hevkariyê Memlukî hilweşandin, hidûdê osmaniyan li rojhilat; li daru’l îslamê, Serheda îro ne tê de, Bidlîs, Hekkarî, Soran, Imadiye û Botan girt nav xwe. Li başûr, Şam, Misir û Erebistan bûn parçeyekî dewletê.
Di dewrên Qanûnî, Selîmê II. û Muradê III. de hidûd li rojhilat, Serhed, Wan, Erzurum, tevaya Hekkarîyê, Biradost, Soran, Erdelan, beşeka Loran, Bexda û hemî Iraqa Ereb girt nav xwe. Li Azerbaycanê, Şêrwanê û Ermenistanê berfireh bû; Qers, Tebrîz, Naxîcewan, Rewan gihaştin osmaniyan. Di 1590î de Kurdistan hema hema bi temamî bû tabi’ê osmaniyan.
Lê destpêka qirnê 17an bû ya vekişiyana ji beşeka girîng a erdên rojhilatê; Tebrîz, Naxîcewan, Rewan ji destê osmaniyan derketin, heta nav axa Mehmudiyan, Hekkariyan, Soran, Kurdistan jî ket bin destê safewiyan. Biradost, Mukriyan, Erdelan û Loristan di nav hidûdê Îranê de man. Destpêka ‘dewra rawestiyana Osmanî’, li alî Îranê bû ya têkşikiyan û vekişiyana osmaniyan.
Di encamê de bi peymana Qesra Şêrîn (Zohabê) a 1639an Kurdistan bû du beş.
Kurdistana aliyê osmanî, bû qada rikeberî û pevçûnên navbera paşayên osmanî û mîrên kurdan. Rikeberiyên navxwe ên mîrên Hekkariyê û yên mîrên Hekkariyê û yên Pinyanişiyan rola bêîstîqrarkirina devera Serheda îro leyist.
Li paytext, dewra padîşahên zarok û yên bêhêz, bi hevkariyên li gel hin paşa, wezîr, şêxulîslam û birêvebiran şerê desthilatê yê dê û jinên sultanan li hemberî desthilatdarên din gurr kir.
Rewşa zeîf a paytextê wiha kêşa heta Muradê IV. ji 1632an pê ve desthilata rastîn bi dest xist û welat îdare kir. Wî seferên ser Îranê kirin, li alî Azerbaycanê û Rewanê tu havil nekirin, lê Bexdad ji destê safewiyan derxist û bi wan re Peymana Qesra Şêrîn mor kir.
Li Anadoluyê, serîhildanên ji qewlî osmaniyan ve ‘Celalî’ destpêkirin, hin beglerbegiyên Anadoluyê yên ji paytextê tayinkirî jî serî hildan, talan kirin, bûn hevkarên Celaliyan, daxwazên ‘nelirê’ û yên meqamên bilinditir li Stenbolê kirin.
Barê şerên bi Ewropayê û Îranê re, aboriya têkçûyî ya eyaletan, xelkên ji rêzê, eşîr, koçer, re’ya û gundî xistin rewşên dijwar.
Îhtîmaleka xurt, pêwendiyên buyerên bi kuştina hin mîrên Kurdistanê encamdayî, ji nêzîk ve bi vê dewra neasayî, hevrikî û bêîdaretiya li paytaxtê, asêbûn û vekişiyana li serhedên rojava û rojhilat, talangeriyên beglerbegiyên paşayên osmanî û serîhildanên Celaliyan ve hene.
Li deverên hikumetên Kurdan ê mîrasî, nîzam û ewleyiya navxwe rê nedaye serîhildanên Celaliyan. Celalî li wan deverên Anadoluyê yên hakimên wan rasterast ji Stenbolê tayinkirî derketine.
Paşayên osmanî ên deverê çav berdane mal-milk û dewlemendiyên mîrên kurdan, bi çekdarên xwe yên bi navê ‘mirimiran birlikleri’ (yekîneyên mîrêmîran) talanên xelkên bin desthilatên xwe birine.
Pirê van paşa û wezîran dewşirme bûn ku di yenîçerîtiyê de, di enderûnê de, li derûdora seraya sultanan bûbûn xwedan postên bilind.
Li Stenbolê jî di navbera dewşirmeyên pilebilind û wezîr, paşa, şêxulîslamên esil kurd, tirk, çerkez, ereb; misilmanên ne-dewşirme de rikeberî hebûn. Heta wê dereceyê ku Şêxulîslam Mustafa Sunnullah Efendiyê kurdesil fetwa li dijî dewşirmeyan dane.
Dewşirmeyan hay ji eslên xwe yên ji civakên xiristiyan hebûn, têkilî bi malbatên xwe re datanîn, ew dianîn, li paytextê dikirin xwedan derfet, dirav û meqam. Bi sefîr, bazirgan, nunerên Rojavaya xiristiyan re pêwendî datanîn, vê dikirin pêpelûka bilindbûna postên xwe.
Rojavayiyan jî her awe piştgirî didan wan, hevkarî dikirin û bi saya wan, menfeet û îmtîyaz bi dest dixistin. Loma rikeberiya esilmisilman û dewşirmeyan dijwar dibû. Evan gelekî alîkariya berpirsên devşirme ên li Anadoluyê jî dikir. Ev dibû sedemê rikeberiya navbera wan û mîrên kurdan jî.
[1]

=KTML_Bold=“Pêşveruyan” çawan xwestin Kurdan tine bikin?=KTML_End=
Agirî Soran

Mirov çendîn ji nijad û netewa xwe dûr dikevin ewqas nêzîkî dijminên xwe dibin û wekî wan lê tên. Qaşo çepgir û sosyalîst û demokratên Kurdan jî wekî çepgirên serdestan li wan hatîye û li hemî parçeyên Kurdistanê, her dema nekarîne Kurdayetîyê bikin, bûne qomunîst bûne sosyalîst bûne çepgirt.
Di Kurdan de ji xwe ew hel û mercên çepgirî û rastgirîyê tine û qet çê jî nebûye. Lê belê hindek kesên di tevayî temenê xwe de, ji berpirsîyarîyên Kurdbûnê revîyayî û xwe di pişt zimandirêjî û teorîsyenîya li hev herbilî veşartî, li gorî xwe hindek çîn, hindek astên civakê dîyar kirine û nanê xwe bi vê yekê dixwin.
Nivîsa vê dawîyê ya Kemal Burkay, paşê bersiva wî li beramberî rexne û helwestên hatî pêşandan tenê eynika vî hizrê xurifî ye.
Çima?
Ne tenê kemal bûrkay gelik kesên îro di nava pkk ê de jî, bi vî hizrê ketî rê û qaşo doza Kurdewarî, tekoşîna Kurdan wekî tevger û tekoşîneka çepgir û sosyalîst dîtin û xwestin hemî destkeftîyên Kurdan bixin jêr xizmeta dijminê Kurdan. Eger ne bi hizrê netewî û armanc û hestên Kurdbûnê bane kesekî îro qala Kurdan nedikir.
Xaleka gelekî giring di vê mijarê de heye, ji roja ez hizrê van marksîst û lenînîst û maoîst û çepgiran têgihiştim eve di hizrê min de ye. Min gelik çêlîkên wan dîtin. Dema pêwist kir şer bikin hertim ji şer revîyane û hertim xwe sipartine vî hizrî. Hizrekî xwe ji hemî gelê Kurd, ji hemî çanda Kurd, ji hemî nirxên Kurdan dûr dibîne û civakê bi giştî biçûk dibîne û mafê xwe yê hertiştî dibîne şiroveyên ketî, şiroveyên bê ast, şiroveyên bê bingeh li ser civaka Kurd bikin. Ji xwe ev çanda biçûkxistina civaka Kurd jî bi xêra van kesên bê hîm û bê bingeh belav bû. Ew mirovê Kurd yê her yekî dikarî bi dewletekê, xwe ji hemî mirovên cîhanê biçûktir û bêkêrtir dît. Bi xêra vi hizrê di wateyekê de bi zanebûn li ser derûn û pîsîkolîjîya mirovên Kurd hate meşandin êdî mirovên Kurd ji hemî berjewendîyên xwe yên netewî hate durxistin.
Ne di dema pêşketin û derçûna şoreşa sovyetê de, ne jî di dehan salên pey wê re ti sûda Sovyetistanê û ti suda komunîzma cîhanê ne gehişte Kurdan. Bi qasî faşîst nijadperestên serdestan, kesên xwedan vê bîrdozîyê jî bûne dijminê doza Kurdan û hetanî ji wan hat doza Kurdewarî pêşkeşî dagirkeran kirin.
Başe bi kîjan hizrî tev gerîyan û bi çi nêrînan dijî Kurdan rawestîyan?
Hizrê dijminê Kurdan, ew dagirkerên bi sîyaset û şerê têkbirin û asîmîlasyonê tev digerîyan ewe bû hemî nirxê civaka Kurd tune bike. Ji reşkirina kevneşopa Kurdan destpê kirin. Biçûkxistin û riswakirina cil û bergên Kurdî destpê kirin. Vê çandê ji avabûna komara tirkîyê destpê kir û li welatên dîtir yên kurdistanê jî berdewam kir. Di vira de berjewendîyên qaşo komunîstên kurd û yên dagirkeran gihştine hev, ji ber wana jî cil û bergên Kurdan wekî remzên şûnvemanê dîtin.
Paşê êrîşî êl û eşîrgerîya Kurdî kirin. Ji ber hemî çand û kevneşopa Kurdewarî di êl û eşîrgerîya Kurdan de berhev bûbû. Lê li gorî serdestên Kurdan û qaşo pêşverûyên Kurdan êl û eşîr çandeka şûnvemayî ne. Divê pêşî ew bêne tinekirinê. Bêguman başî û nebaşîya vê mijarê tune, êl û eşîrgerî şêwazekî civakê ye û hemî gelên cîhanê ev ast û qonax jîyan kirine û derbas kirine. Hemî welatên ewrûpa ji malbatên mezin, an ku êl û êşîrên navdar bûne dewlet. Ez li ser vêya şirove nakim. Lê xala herî zirav û tenik ya êrîşkeran dixwazim zelal bikim. Ji xwe piranîya van kesên xwe wekî çepgir û pêşverû pêşan didan ne zaroyên êl û eşîran bûn, heya wan ji çand û huner û wêjeya Kurdewarî qet tine bû. Hindek kesên xwedan êl û eşîr û pêş ketin, hetanî bûne rewşenbîrên navdar di asta cîhanî de, wana jî ji xwe çand û wêjeya Kurdî pêş xistin û bune kesên naskirî.
Derveyî van xalana, ol û oldarîya Kurdan wekî rewşekî gelekî xirab pêşan dan, dijminê Kurdan ji xwe oldarîya Kurdan bikar anî û Kurd di nava xwe de dane tunekirinê. Wekî Êrîşên dijî Kurdên Êzîdî, sirgunkirina Nasturî û Keldanîyan. Di rastî de çanda Kurdan wekî ronahîyekê bû ji bo hemî rojhilata navîn. Him di serdemên kevnar de, him di serdema navîn de û him jî di sedema nêzîk de. Lê belê bi sîyaseteka daîmî û sîyaseteka kur hemî alîyên Kurdan bi xirabî hatine bikaranîn da ku Kurd di warê çandî de jî têk bikin. Misilmantîya Kurdan jî ne wekî misilmantîya Ereb û Tirkan bû û ti xisarek ne dida mirovan. Berovajî wêya jî çanda Medreseyan li Kurdistanê pêş ketibû û netewperestîya Kurdan jî bi rêka van medreseyan pêş ketibû. Hemî nivîskar, helbestvan, wêjevan, zana û bisporên Kurdan yên karîgerîyeka mezin li ser rojhilata navîn kirî di van medreseyan de zane bûbûn û di warê felsefê, di warê tasavûfê, di warê zanista xwezayê û mirovî de gihiştibûne asteka mezin. Bêguman piştî vêya di sedsala bîstan de jî, hemî serhildanên Kurdan yên dijî zilmê wekî doza islamî hatine pêşandan û bi navê îslamê êrîş dijî hemî nirxê Kurdan kirin. Kurd ti carê wekî ereb û tirkan nebûne misilman û ti carî çanda xwe bi navê îslamê tine nekirine. Zanayên cîhanî ji di vê yekdê xwedan yek hizrî ne. Kurd ti carî wekî Farisan bi rêka îslamê ji kevneşop û çanda xwe qut nebûn û ne helîyan. Lê belê çanda xwe wekî milkê îslamê zanîn û wisan dane pêşandan, ji xwe çewtîya herî mezin ev bû. Çanda Kurdan ya xas tu peywendîya xwe bi Îslamê û oleka dîtir ya derve re tune.
Xaleka dîtir ya herî giring ku van hizrên rasterast an jî ne rasterast bi dagirkerîyê ve girêdayî derxistî pêş; rewşa jina Kurd bû. Di kesayeta jina Kurd de, an jî bi wê bîyanoyê civaka Kurd xwestin ji koka wê, ji qûrmê wê jê bikin û vê çanda kevnar tarûmar bikin. Bi bîyanoya ku jina Kurd tê perçiqandin, tê tunekirin, di nava çarşefên reş de kesayeta wê tê tinekirin, di temenê zaroktî de tê zewicandin û jin wekî ajelan di nava civakê de tê bikaranîn êrîşekî kur û bi zanebûn dijî çanda Kurd, dijî kevneşopa Kurdan, dijî jina Kurd hate meşandin. Bêguman wekî wan xalên dîtir yê min li jorê derbirî ti rastîya vî hizrî jî tune. Ji ber mirovekî piçekî di derbarê çand û jîyana Kurdewarî de xwedan azmûn û hizir be, dê bibîne ku tiştekî weha di civaka Kurdan de tine. Ne di demên berê de, ne di dema me ya îroyîn de, ne li parçeyekî Kurdistanê ne li çar parçeyên Kurdistanê, hetanî bi Kurdên sovyetê û Kurdên xorosanê jî, rewşekî weha nebûye. Ewên jina Kurd wekî metayekê, wekî tiştekî firotanê, wekî zîndarekî tepeserkirî dibînin û weha jî binav dikin heya xwe ji çanda Kurdan qet tunene û qet di vî warî de jî lêkolînên wan tine bûne. Dibe bi karîgerîya Îslama Ereben li hindek deverên Kurdistanê, wekî Batmanê, wekî Rihayê û çend deverên dîtir di nava demê de jin ketibe asta duyem an jî wekî zîndarekî ji bo zilam derketibe pêş lê di civaka Kurdan de bi giştî tiştekî wehan tine. Gelek êl û eşîrên Kurdan bi navê jinê hatine binavkirin. Rêvebirîya malbat û êl û êşîrê bi navê jinan bûye û di malbata Kurd bi xwe de jî jin xwedan nirx û rêz bûye. Ew kesên heya xwe ji dîrok û çîrok û çanda Kurdan tinene û xwe wekî mirovên herî pêşketî û zana dibînin, an jî di dibistanên tirkan de bûne kesên tepeserkirî hertim bi vê xalê êrîşî Kurdan kirine. Lê eger bi hezaran jin di nava PKK de bûne şervan, bi hezaran jin di nava YPG de bûne şervan, li başûr û rojhilatê Kurdistanê jî gelek şervanên jin hebûne eve ne ji têkçûna jinê, tinebûna jinê, lêgerîna azadîyê û şikandina qeyd û bendên jîyaneka têkçûyî weha dibe, berovajî, ji azadbûn û jîrbûna jina Kurd çavkanîya xwe digre. Her çend tevger û rêxistinên jinan bi xwe jî çanda Kurdan wekî çandeka têkbirina jinê dibînin û weha şirove bikin jî, ti rastîya vê yekê nîne, ji ber dewletên herî mezin yên cîhanî yên îro jî bingeha pergala xwe ji malbatê û tekuzbûna malbatê digrin. Wisan dîyare ku çanda malbatê û pergala malbatê wî hîna çend deh salê dîtir jî biçe.
Wekî van xalana gelek sedem gelek xalên giring hene yên dijminên Kurdan bi wana xwestine çanda Kurdî, kevneşopa Kurdî, zimanê Kurdî têk bibin û ev hizrana jî bi bi gelek Kurdan bi destê rêber û rêvebirên Kurdan dane pejirandin jî. Lê belê rastîya Kurdan gelek cûda ye. Kurd xwedan çandeke xwedan hîm û bingehin, xwedan zimanekî bi hêz û zengînin. Bi pêşketina teknîkê û ketina sedsala 21 an de êdî ne kesên xwdan hizrên sosyalîst, ti hêz û kesên çanda Kurdî û hestên netewî biçûk bêkêr dibîne nikare pêşî li doz û pêşketina Kurdan bigre. Birêz Kemal burkay bi nivîsandina 70 berhemên bi zimanê tirkî pesnê xwe dide, lê bi vê pesindanê bivir li nîveka lingê xwe xist. Lê mijara min ne birêz Kemal Burkay bû. Ew tenê peyayek ji yê satrancê an ku kişik e.
[1]

=KTML_Bold=16ê Cotmehê, rojeke diyar di dîroka kurdan de=KTML_End=
Diyako Şasiwarî

16-10-2017an, yek ji wan rojên diyar e ku di dîroka kurdan de ji bîr naçe. Di dîroka her neteweyekê de hin ji rawestingehên dîrokî hene ku ji bo wan netewan çarenivîssaz in. Çarenivîssaz bi wateya wê ku wan rawestingehan kariye çarenivîsa netewan ber bi baştirbûn yan ber bi jinavbirîn û xirabbûnê ve bibin. Dîroka kurdan gelek raswetingehên dîrokî yên wisa hene ku bi başî an bi xirabî bandora kûr û cihê balkişandinê li ser çarenivîsa netewa kurd hebûye. Bo mînak em dikarin sala 1945an di dîroka kurd de, wek yek ji xalên herî ronak ên dîroka kurdan destnîşan bikin. Çimkî di wê salê de gelê kurd ku bi dehan sal bû ji bo bidestveanîna mafê siyasî, civakî û aborî yên xwe hewl dida, bo yekem car karî pêkhate û kiyaneke siyasî ya diyarîkirî, pênaseker û girîng ji bo gelê kurd ava bike. Navê wê kiyana siyasî Komara Kurdistanê bû û bi serokayetiya Pêşewa Qazî Mihemed û bi hevkariya beşek zêde ji hêzên çekdar ên Başûrê Kurdistanê di bin rêberayetiya Mela Mistefa Barzanî de xwe girt û hate naskirin.
Lê ev dîroka eşkere ye û dîroka dawî û rêkeftina dawî ya bandordar li ser çarenivîsa kurdan nebû, belkî berevajî yek ji wan rojên diyar e ku li pey wê bi dehan rojên din û bi dehan rêkeftên din li ser çarenivîsa netewa kurd hatine holê û di dîroka kurd de hatine tomarkirin. 16ê Cotmeha sala 2017an, yek ji roj û rêkefta dawî ye ku tev destkeftên netewa kurd di sedsala borî de xiste bin bandora xwe. Diyar e xewnek ku li sala 1945an di Komara Kurdistanê de bo netewa kurd hatibû dîtin, bi bidestveanîna welatek serbixwe li bin navê Komara Kurdistanê û birêveberatiya kurd bo dabînkirina berjewendiyên netewa kurd bû. Lê piştî herifîna Komara Kurdistanê û heft dehe piştî wê bûyerê, rêberên siyasî yên Başûrê Kurdistanê biryar dan bo wê ku carek din piştî heftê salan bikarin ew xewna mezin a wê demê ya rêberên siyasî yên Rojhilatê Kurdistanê ku ji bo gelê kurd dîtibûn, bi awayekî praktîkî û yasayî bi dest ve bînin.
Ji bo bidestxistina wê xewnê, pêwîst bû ku gelê kurd ji neteweyên navçeyê û neteweyên dagîrker re îspat bike ku îradeyek girseyî û netewî di holê de ye bo wê ku sînorên xwe yên çandî, zimanî, aborî û siyasî digel netewên dinê diyarî bikin û kiyaneke serbixwe ava bikin. Ji bo ku raya giştî ya cîhanê digel xwe hevkar û hevnerîn bike, penah bo yek ji mekanîzmên herî girîng, qanûnî û navneteweyî bibin ku ew jî referandûm bû. Li referandûma ku li Başûrê Kurdistanê ji bo serxwebûna #gelê kurd# hate lidarxistin, piraniya netewa kurd bi tekezî ve li Başûrê Kurdistanê dengê xwe dane serxwebûna herêma xwe û bi vî awayî rojeke geş ji bo paşerojeke bi hêvî tomar kirin.
Lê piştî tomarkirina wê biryara netewî, tev dagîrkerên Kurdistanê û hemû pêkhateyên siyasî yên dagîrker li #Başûrê Kurdistanê# , rûbirûyê wê biryarê bûn. Ji aliyek dinê ve welatên xwedîhêz ên navçeyê ku her yek ji wan bi xwe beşek fireh ji welatê wan parçeyek ji parçeyên Kurdistanê bû, rûbirûyê wê biryara girîng û çarenivîssaz a xelkê kurd bûn. Di wê navberê de em dikarin îşareyê bi hemû çalakî û bertekên welatê Tirkiyê bikin ku yek ji welatên xwedîhêz ên navçe û endamê NATO ye. Tirkiyê ji hemû hêz û şiyana xwe ya çekdarî sûd wergirt bo wê ku bikare bi gefan ji rêya daxistina sînorên xwe digel Başûrê Kurdistanê, bi daxistina sînorên esmanî ên xwe bi ser balafirên Kurdistanê de, û gefxwarina daxistina boriyên petrolê ên Herêma Kurdistanê û hwd, hemû hewlek da bo wê ku pêşiya wê îradeya netewî bigire. Herçiqas gefên Tirkiyê tenê di asta gefan de man û ti yek ji wan bi kiryar nehatine kirin.
Lê ji aliyekî dinê ve, Komara Îslamî ya Îranê jî pêka pêşîneya xwe ya siyasî li dijî daxwazên kurd, biryar da rasteras beşdariyê bike ji pêşîgirtina hatina gorê a xewnên kurdan. Bi vî rengî hêzên milîs ên alîgirên xwe li Iraqê han da û dewleta raspartî û cihê baweriya xwe li Iraqê han da ku spaha Iraqê û milîsên Şîe yên ser bi Îranê, ji bo sînorên Kurdistanê veguhazînin û bi vî awayî planek kiryarî hem ji bo sizadana îradeyî ya netewa kurd pêk bînin û hem beşek zêde ji erdnîgarî û axa Kurdistanê ji dayîka nîştimanê veqetînin. Di vê navberê de ya ku cihê ecêbmayîna welatiyên kurd ên Başûrê Kurdistanê û hemû kurdên cîhanê bû ew e ku mixabin çend aliyên siyasî li Başûrê Kurdistanê her ji destpêkê ve kevtine di bin bandora plan û pîlanên Îranê û sûdwergirtin ji nebûna Celal Talabanî di pantahiya siyasî de, neyarên proseya referandûmê û serbixweyiya kurdbûn û berjewendiya xwe bi pêş xewnên serxebûna kurdan xistin û di bin de digel dewleta dagîrker û dewleta xwedîhêz a navçeyê û milîsên ser bi Îranê rêk keftin.
Sibeha roja 16ê Cotmeha 2017an, artêşa Iraqê bi alîkariya milîsên Îranê û bi çavdêriya berpirsê wê demê yê Sipaha Quds a Îranê, karîn derbasî nav sînorên Kurdistanê bibin û bajarê Kerkûkê û navçeyên kêşe li ser û ew navçeyên ku di serdema êrîşa DAIŞê de hêzên pêşmergên Kurdistanê parastibûn di bin destê kurdan de bînine derê. Lê beşek ji hêza pêşmergeyên Kurdistanê ji ber rêkeftina serok û fermandeyên wan bi dagîrkerên Kurdistanê re, paşekêşe kirin û rojek reş bi navê 16ê Oktober”ê yan jî “roja xeyaneta nîştimanî” di dîroka kurd û rojimêra siyasî ya mirovê kurd de tomar kirin.
16ê Cotmehê di encama hevkariya bi kom a hêzên navçeyê û xeyaneta aliyek siyasî ya kurd bû. Beşeke zêde ji xelkê kurd jî ku li ser wê baweriyê bûn, çimkî wan di serdema şerê DAIŞê de cîhan aram kirine û li hember hêzên terorîst derketine, cîhana Rojavayî nemaze Amerîka, Îngilistan û Fransa wan diparêze. Lê di wê rojê de roja soz û hevpeymaniya Rojavayiyan jî qulipîbû.
[1]

#Çiya Mazî#
29 Xewnên Serhildanên Kurdan - 1
(Ji Bo Zarok û Ciwanan)
Xanoyê Çengzêrîn:
Hûn zanin, min işev di xewna xwe de dît ku ez di dewreke pir kevn de bûm. Li nava gundên ku ji wan re digotin Têrgewer, Mêrgewer, Biradost û Uşnu bûm. Min digot qey ez li nava kelehekê me ku aniha di nava sînorê Îranê de ye. Erê, min dît ku em li hundur kelehekê dijiyan. Bi hezaran mirov bi malbatî tê de bûn. Zilam şervan bûn, jin jî him bermalî û him jî karkerên kelehê bûn. Di kelehê de her tişt hebû; ji dehlîzên genim bigirin heta fêkî û xwarinên cûr bi cûr. Ji xaniyan bigirin heta sûk û bazaran. Birk, bîr û serebên avê pir bûn. Xweşiyek pir baldar hebû li serê vî çiyayê bilind. Wekî gêrîkê dixebitîn bi fermanên Xanoyê Çengzêrîn re. Min wateya navê wî fermandarî pirsî; gotin; ji ber ku pir zêran belav dike û mafê kesî naxwe, navê wî bûye Xanoyê Çengzêrîn. Pîrejinekê qala wî dikir, bi kêfxweşiyeke bilind û bi rûkenî digot; Xanê me pir mêrxas e û ji gelê derdorê û ji Îranê re gelek başî kiriye. Ji ber wê yekê Şahê Îranê Ebbas, ji bo Xanê me bikişîne ba xwe, jê re got ’tu çi ji min dixwazî’. Xano jî got ’bi qasî postê gê erdekî bide min bes e.’ Şah jî got ’Bila; de here, ku te li ku konê xwe danî û bi eyarê gê çiqas ew erd pîva, ew der ji te re ye.” Xano jî, çermê gê bi kêrê kir rîtolên zirav û dirêj û bi hev ve girê dan û wan rîtolên pir dirêj li dora Girê bilind ango Girê Gozan gerand. Got, ’aha vay min erd ji xwe re zeft kir.’ Û vê keleha li ser Girê Gozan ava kir ji bo dewleta Kurdistan. Piştî çend salekî Xano bû xwedî êlek mezin, bi hêz û bi tevger, êdî hesabê Şah jî nedikir. Şah behecî û qasid jê re şand got;
Hey xan te bêaqilî kiriye,
Min bihîstiye te navê şah li xwe daniye.
Lo-lo Xano tu kurmancî
Qebûl bike tu vî tacî
Qebûl nakî te dikujim
Xanoyê Mîr jî bersiva xwe ji qasid re dibêje
Here bibêje ji Şahê xwe re, bibêje Xano gotiye;
Taca te li ser serê te be
Nalet li silfetê te be
Kuştina mêran wê hebe,
Kurdistan bênav nabe.
Hê pîrê ji min re bahsa navê wî û jîrekiya wî dikir, min dît qerewîlek hat û bang kir ku leşkerên Îranê dora wan girtiye. Wî wisa got lê belê pîrê wekî ku firsend jê re çêbû dest pê kir bahsa êrişên Îranê yên berê kir. “Gelek carî artêjên Îranê hatine ser kelehê, lê belê her carê jî Xano bi sedlik û yekîneyên xwe ew têk birine…”
Îsal sala 1608’an bû. Lê îjar ditirsiyan. Min dîdît artêjên Îranê giş hatine ser hev û li vir kom bûne bi sedhezaran in. Şervanên Xano, yên ku ji alî Hemze Çawîşê Kurd, yê ku ji ordiya Osmanî reviyabû û fermandarên wekî Qurşût û Şebab ve dihat perwerdekirin, bi mehan nehiştin ku kes têkevin kelehê. Bi mehan keleh dorpêçkirî ma. Hertiştî wan di kelehê de hebû, heta bi avê jî pir bû. Pir xebitîn û şer kirin, lê yekî ku berê ew jî li derveyî kelehê axa bû û ji ber dozeke eşîrî Xano ew dîl girtibû di nava malîyên wan de bû, wî rêya avê bi nameyekê ji fermandarên Îranê re gotibû. Leşkerên Îranê dorpêçkirina kelehê zexm kirin, bê hesab êriş anîn ser kelehê, lê her carê şervanên Xano ew qewirandin. Heta carinan derdiketin derveyî kelehê û bi wan re şer dikirin. Heke ne ji wê nameyê bûya, ava wan î ku di bin erdê re dihat kelehê 6 mehan jî têra wan dikir. Lê Îraniyan sereba avê birrîn û gelê Xano di kelehê de gelek rojan man bê xwarin û bê av. Heta digotin hinek bi dizî mîza xwe vedixwin. Di dawiyê de Gelek serokerkan û fermandaran gotin emê xwe berdest bikin. Lê Xanoyê Çengzêrîn got:
“Ez bi baweriya herî pîroz dikim, ez xwe berdest nakim, kî diherin bila herin, yên ku dimînin dê bibînin ku ez îşev jiyanê çawa dikim, ezê ezmanan hilweşînim.” Zîvirî alî diya xwe û ji diya xwe Guher Xanimê re got “tu dayê… tu dawiyê li me bîne dayê, haydê”
Erê… ez bûm şahid. Xano û keleşên xwe, bi şev ketin nava çahl û dehlîzan; heçî barûd û gulleyên ku hene xistin binê dîwarên kelehê. Derek vala nehiştin di binê dîwêr de. Mirov giş li bendî bûn û destên xwe ber bi hewa vekiribûn. Bêdengiyek mezin li dar bû. Guher Xanimê dojeh bi destê xwe anî. Bi şeveqê re agir bi barûdê ket û barîn jî bi dinyayê ket. Dinya xera bû li wê derê, li nava kelehê, li Girê Goza, li ser serê me, li wî palî, li wî zozanî. Bi wajîn û qêrîn toz û dixan tevlî ewrên li esmanan bû. Ez di berqefekê de asê mabûm. Min li reşê mirovan dinêrî û matmayî bûm. Hinek xort û qîzan û ewa evîndara serfermandar Şebab, Dîlberê jî di nav de, ji bo wê teqînê nebînin xwe bi hev re daliqandibûn. Tu kes sax nemabûn. Giş bûbûn qirrik û arî. Keleh hê jî xera dibû û dîwarê li jorê min, hêdî hêdî bi ser min de jî dihat. Tirsekê girt bedena min û bi wê tirsê re qêrînek tûj…
Şiyar bûbûm. Diricifîm… bê hemdî xwe li odeyeya xwe digeriyam. Çûm aliyê pirtûkan. Li tiştekî digeriyam tiştekî ku wateya vê tofanê ji min re bibêje. Gelo kesî zane tiştek nenivîsîbû di wê demê de. Belê… Ehmedê Xanî digotin, ku ew piştî bûyerê bi neh-dehsalekî hatiye dinyayê, min dît. Êşa keleha Dimdimê di bedena xwe de hîs kiriye xwedê zane. Destê min çû ser pirtûka wî û min vekir. Min li pêşeka wê nêrî. Di wê demê de ev rêzik nivîsandine;
Bif’kir ji Ereb heta ve Gurcan
Kurmanc î ye bûye şubhê bircan
Ev Rom û Ecem bi van hesar in
Kurmanc î hemî li çar kenar in
Herdu terafan qebîlê Kurmanc
Bo tîrê qeza kirine armanc
(…)
Ez mame di hikmeta Xwedê da
Kurmanc î di dewleta dinê da
Aya bi çi wechî mane mehrûm
Bilcumle ji bo çi bûne mehkûm?
Ji bo çi bûne mahkûm… Ez jî nizanim, lê ezê ji bo we û xwe di xewnan de be jî lê bigerim. Îroj ev bes. Ji îroj û pê ve ezê xewnên xwe yên ku dibînim, rojê yekê wekî ya îroj ji we ciwanan binivîsim.
Ç.Mazî[1]

#Çiya Mazî#
29 Xewnên Serhildanên Kurdan - 2
(Ji Bo Zarok û Ciwanan)
Mîr û Padîşah Silêman Baban
Gelî birayên delal; îro jî min dît ku ez li Çiyayên Zagrosê yê sar û bi seqem, di nava eşîrekê de me. Sal 1806 bû. Navê eşîrê, ’Baban’ bû. Ehlê wê ji min re wisa digotin “ev mîrekiya bi navê Baban dused sal e ku li ser piyan e. Ew jî dewleta me ye, lê ji derve carinan bi Osmaniyan ve girêdayî ye û carinan jî wekî serbixwe li ser piyan maye.” Ji salên 1600’î û vir ve her di şer û pevçûnan de bûne.
Mîr-Padîşahekî wan Silêman Baban di dewra xwe de pir xwestiye ku Kurdistaneke serbixwe ava bike û xebat kiriye li gor digotin. Mîrekî din, bi navê Mîr Bekir jî li ser doşeka mirinê wisa gotiye û gotina wî berbelav e li nava vê eşîrê; “heke hinek serxwebûnê pêk bînin, ezê li dinyaya wî alî jî kêfxweş bibim.”
Digotin Mîrekiya Baban berî peyman û lihevkirina Qesra Şêrîn jî hebûye. Di dema xwe ya herî fireh de; ji bajarê ku navê xwe ji navê mîr girtiye, ji Silêmaniyê heta Kerkûk, Hemedan, Koysancak, Qesra Şîrin û Zehew’ê di nav sînorên xwe de dihewand. Hinekan jî digotin ’Împeratoriya Baban’, ji ber mezinahiya wê.
Di vê demê de, ew dema ku qal dikim dema xewnê; navê hinek şairan jî gelekî bilêv dibû wekî; Elî Berdeşanî, Nalî, Kurdî û Salîm. Gelek Mîran dixwestin xweşiyê mayinde bikin, lê Osmanî û Îranî her bi ser wan de dihatin. Dîsa şerekî giran hebû min didît. Serokê vê eşîrê û giregirên wê li bajarê jêrê Mezopotamya, li Silêmaniyê bûn. Silêmaniyê bajarakî navenda vê herêmê bû, mîrekiya kurd, gelek deverên ku kurd lê dijiyan xistibû destê xwe.
Ahaliyên wê, qala fen û fûtên xwe jî dikirin; ku Osmaniyan êrişî wan dikir xwe nêzî Îraniyan dikir, lê belê ku metirsî diqediya îjar wan jî xwe ji Îraniyan diqetandin û heta êrişî artêjên Îranê jî dikirin. Ji ber wê yekê jî konebûna wan derdora wan ditirsand. Împeratoriya Osmaniyan ji ber wan, ketibû tev, fêm kiribûn ku ew jî ne bi fen û fûtan be nikarin bi vê eşîrê. Bi vê ramanê birayê Baban, Ebdurrehman Paşa xistin dafikê û qanih kirin. Navê vî birayî Xalit Paşa bû, li gor dihat gotin, wî alî Osmaniyan kir û eşîra wan têk çû. Lê lawê Evdirrehman paşa Ehmet Paşa şeş salên din dîsa serî hilda û heta Bexdayê bi dest xwe xist. Gelek salan hukumdarî kir. Ev bû dawiya xewna min jî.[1]