پارېزگاو هەڵەبجەی
ھەڵەبجە، وەڵتەر قەزاو هەڵەبجەی، کە (قەزا) بە واتاو بییەی مییانێ دەسەڵاتی داڎوەری ناوچەیی ئامان. هەڵەبجە مەگنۊ میانو ھېڵەی درېژی (46)ی پلەو وەرکۆتی و ھەر دوە بازنەو پانی (35–36) پلەو سەرنیشتی و (83)کم پانیشتو وەرکۆتو شارو سلېمانی. ڕووبەرەکەش (1599) کیلۆمەترې چوارگۊشەن.
گومانش نییەن چەنە کە هەڵەبجە سەرکاتو دەسەڵاتو عوسماییەکانە وەشکریان، یۊلوایێ هەن کە ئی شارە دماو ساڵۊ (1700ز.)بنیاڎنریان.
ھۊزە جافەکې جوانڕۊی دمای ململانێ سەرسەختې چەنی میرەکانو ئەردەڵانی، پانەی کە یۊ ئەچا میرە ئەردەڵانییا چەمش بڕیەن ئاو و زەمینە بە پیتەکەیشان و گەرەکشبییەن بە زۊر بارۊش چېرو قەڵەمڕەوی وېش، ئاڎیچې ملشا نەڎان و جەنگ میانشانە قۊمیان، ئەنجامەنە دۋې سەرخېڵې جافی کوشیێنې و ئانېچشان هەکە مەنېنێ ڕوەو شارەزوور کۊچشان کەرڎەن پەی چېرو سایەو دەسەڵاتو بابانییەکا، جە ناوچە و (بانیخێڵانی) جە دەربەندیخان نیشتەجایې بیېنې. چەسپنای هېڵەکانو سەرسنوورەکا پاسەش بە جافە کۊچەرییەکا کەرد کە ویری جە ژیوای نیشتەجایی بکەراوەو واز جە ژیوای کۊچەری باران. ئا کاتە ژمارەو جافە کۊچەرییەکا تەنیا سەڎ (100) سیاماڵې بیېنې، داوا جە دەسەڵاتو بابانەکانی مەکەران مافو نیشتەجاییشان پەنە بڎان، ئاڎیچې ڕازیبییەیشان نیشان دان. هەڵەبجە پېسە هورکۆتەی جوگرافی یاگێوە گونجیېێ بیېنە پەی نیشتەجایی، هەم دیێنە ملو شارەزووریرە و هەم دیمێچش بەسیان بە ناوچەو هۆرامانییۆ کە مەرزو میانو دەسەڵاتی بابانی و دەسەڵاتو بەگزاڎەکا هۆرامانی بیەن. ناوچەو هۆرامانی پېسە یاگێ کوېسانی و خاوەن ئاو و هەوێوە سازگار و فېنکی، باخ و باخاتێ بە پیت و بەرهەمڎاری، هەم مەڵبەڼێ گۆرەی زانستی و ماریفی و ئایینی، مەڵامەتێ بییەن پەی زیاتەر کېشتەی خەڵکی پەی هەڵەبجەی و زیاتەر ئاوەڎان بییەیۊش. به پاو چن سەرچەمێ کۊنی هەڵەبجە دېرزەمانۆ یاگې ژیوای بییەن، بەڵام چڼ جارێ وېران کریان و دماجار ساڵەو (1650ز.) ئاوەڎان کریانۆ و وردەوردە قەرەباڵقیش زیاڎ بیەن و پېسە شارێ گولانەی بەرکۆتەن، جە ناوچەکانو (قەراخ، پېنجوېن، مەریوان، بانە، سلېمانی، سنە، جوانرِۊ، پاوە و هۆڕامان، کامیاران، بەرزنجە) خەڵکش پەی ئامان و قەرەباڵقیش زیاتەر بییەن.
باسێ تەریچ هەن کە ماچۊ: ساڵەکانو (1600 تاکو 1615ز.) ھەڵۊخانی ئەردەڵانی ھەڵەبجەش ئاوەڎان کەرڎەنۆ، ھەر بەنامې وېچشۆ نامېش نییان (ھەڵۆچە)، دماتەر بییەن بە (ھەڵەبجە).
باعزێ تەریچ ماچان: کاتێ خەڵکو ناوچەو کرماشانی پەی بازرگانی لوێنې ڕوەو (حەڵەب) جە سووریا، سەرنجەشا دێنە کەئاو و ھەواو ئا ناوچەیە پېسەنە هینو ناوچەو ھەڵەبجەی، ئەچاگۆ نامېشان نییان (حەلەبچە)، واتا (حەلەبی گولانە). پېسە پېکئامای کۊمەڵی، هەڵەبجە تېکەڵێوەن جە جاف و هۆرامی، هەم پېسە باوەڕی ئایینی، موسوڵمانې و بڕێ جە یارسانەکاچش چەنە نیشتەجێنې، هەرچن ساڵەکانو زووی ژمارێ فرې جوولەکېش چەنە ژیوێنې و تاکو ئیسەیچ گەڕەکێ بە نامې (گەڕەکەو جوولەکا) دلې شارەکەینە نامېش مەنېنە. هۆرامییەکې دلې هەڵەبجەی بە مەڵامەتو ئانەی فەرهەنگ و کەلتوورێ دۊڵەمەنشان ئاردەن چەنی وېشان، هەم خەڵکانې خوڼەوارې و خاوەنو پېوەڼیێ کۊمەڵی تەندرووسینې، پانەی هەکە دوورېنې جە پېوڼییە کۊمەڵییە دماکۆتەکا، پېسە ژەن بە ژەنی و گۆرە بە گولانەی و نەبییەی مافو ژەنې، هەم خەڵکانێ دەسڕەنگینې و پیشەکارې، مەڵڵێ و زانێ ئایینی و دنیایې، بنەمێوە تەندرووسەی پتەوەشان پەی ژیوای کۊمەڵی دلې کۊمەڵو هەڵەبجەینە نیێنەرە، وەڵتەریچ بە نزیکی هەڵەبجەی ئەچا ناوچەیە، کە مەڵبەڼێ ئایینی و ماریفی بییەن، خەڵکەکەش ئیسفاڎەشان چەنەکەرڎەن و دلې ژیوایە تەندرووسەکەیش و دلې مەدرەسە ئایینییەکاشەنە چڼیین کەسې قابیلې و نامڎارې پېڎێ بیېنې، کە دماتەر یاگە دەسشان دلې ئەدەبی کورڎی و کایە ڕۊشنویری و ئایینی و ماریفیەکانە بەرکۆتېنە، نموونەو ئانېشایچ: (مەولانا خالیدی نەقشبەڼی، شېخ محەمەد عوسمان سیراجەدینی یەکەم، شېخ عەبدوڵڵاو خەرپانی، مەولەوی تاوگوزی، عەبدوڵڵا گۆران، شېخ نەجمەدین نەقشبەڼی، شېخ حیسامەدین نەقشبەڼی، شېخ عەلادین نەقشبەڼی، ئەحمەڎ موختار جاف، تاھیر بەگی جاف، مەلا عەبدولکەریم مودەریس، شېخ محەمەد عوسمان سیراجەدینی دوەم، مەلا حەسەنی قازی (شاهۊ)، شېخ حەمەئەمین کاردۊخی، حیلمی عەلی شەریف، ساڵح ھەژار، دکتور مسەفای زەڵمی، شېخ ئەمین نەقشبەڼی، دکتور حەمە ئەمین ھۆرامانی، مامۊسا عوسمان ھۆرامی، مەحمووڎ یاروەیسی، عادیلە خانمە، بابا ڕەسوڵو عەبابەیلې، شېخ مسەفای موفتی، نامیق، ع. ع. شەونم، ئەژی گۆران، جەفایی، عەزیزی فەتاح، مامۊستا ھیوا، حیلمی، حەمە ڕەشید ھۆرامی (ڕەشید بەکر مەحمود)، نویسەر و کۊششکار مامۊستا پشکۊ نجمەدین).
دلې ژەنە شاعېرو نامڎارەکانە: کوردە نەقشبەڼی (کوڕەزێ شېخ موحەممەڎ عوسمان سەراجەدینی یەکەمینە)، خورشیدە بابانە.
هەڵەبجە چوونکوم میانې ڕۊشنویری و ماریفی بیەن پېسە وەڵتەر واتمان، بییەن بە یاگې سەرهوردای و پېڎابییەی ئایدولوژییە جیاوازەکا، هەر جە پارتە چەپگەراکا تاکوو نەتەوەیی و ئایینییەکا، چڼیین کادیرې بە تەوانێ دلېشانە یاوێنې پەنە، کە قورساییشان دلې میانە حکوومی و ناحکوومییەکانە هەن.
هەڵەبجە، تاریخو (#13-03-2014#ز.) حکوومەتو ھەرېمو کورڎەسانی بە فەرمی فرمانو بە پارېزگابییەیش پەی بەرشنی، بی بە چوارەم پارېزگاو ھەرېمو کورڎەسانی. هەڵەبجە پېسە شارێ زیڼەی دلې گرڎو سەردەمەکانە یاگې کۊششی ڕامیاری و لوای گژېرەو دژمەنا و داگیرکارا بییەن، چن جارێ ناپاڵمواران کریان، خەڵکش ئاوارە بییەن و شارەکەیچ وېران، بەڵام ئا گرڎو نەهامەتیا کۊڵېشا بە خەڵکەکەیش نەڎێنەو هەرگیز ملشان پەی فەرمانەکا دژمەنی نەنامنان، دمایین کارەساتە هەکە یەخې شارەکەی و خەڵکەکەیش گېرتە، میانو جەنگی یانە وېرانکەری ئېراق _ ئێرانی شارو هەڵەبجە و چواردۆرش بە دەسو ڕژېمو سەدامی کیمیایی واران کریێ و ژمارێ فرې خەڵکو شارەکەی و چواردۆریش خنیکیێ و شەهیڎې کریێ، ئا مەرگەسات و کارەساتە بی بە مەڵامەتو ئانەی کە هەڵەبجە پېسە سونبولێ نەتەوەیی کورڎی بشناسیۊن. دماجار جە تاریخو (#29-04-2025#ز.) بە فەرمانێ کۊماری پېسە نۊزەهەمین پاریزگاو ئېراقی و چوارەم پارېزگاو هەرېمو کورڎەسانی ئەشناسیا.
ئەسعەد ڕەشید.[1]