Ferhenga devoka Mukriyan projeya herî mezin a kurdî ye – Beşa Yekem

Ferhengnivîsî di #zimanê kurdî# de li gel çend navên mezin dest pê dike: Şêx Mihemedê Xal, Hejar Mukriyanî, Ebdulrehman Zebîhî, Gîw Mukriyanî û hwd. Helbet girîngiya karê her yek ji van nivîseran ji hev cuda ye
Kurdshop. – Ferhengnivîsî di zimanê kurdî de li gel çend navên mezin dest pê dike: Şêx Mihemedê Xal, Hejar Mukriyanî, Ebdulrehman Zebîhî, Gîw Mukriyanî û hwd. Helbet girîngiya karê her yek ji van nivîseran ji hev cuda ye. Lê di çend dehikên borî de zêdetirîn bandora wan li ser bikarhênerên ferheng û ziman li Kurdistanê de hebûye.
Di serdema niha de ferheng nivîsîn ji rêça xwe dûr ketiye û piraniya nivîseran û berhevkerên peyv û îdyom û …, bêyî ku kêmtirîn agahdarî li ser ziman û ferheng nivîsînê hebin, ferhengên farisî û îngîlîzî û fransî dikin kurdî. Ji ber wê jî karekî ku pêwîst e ferhengvisî bike, di nav berhemên wan de nayê dîtin û hezaran xeletiyên mezin û biçûk di nav berhemên wan de hene. Eger em bixwazin nimûneyan bînin, pêwîst e vekolînek bê alî derheqê wan de bikin û dê di nivîsên din de emê hewl bidin çend nimûneyan ji wan ferhengên hatine wergerandin û seqet, bidin nasîn.
Di rewşek wiha de, xebateke cidî û tekane, hêvî xist nav dilê hogirên zimanê kurdî. Karê bê hempa yê mamosta Selah Payaniyanî, xîmê projeyekî bû bo dubare nasîn û pêdahatin bi sermiyana zimanê kurdî û bê guman taybettirîn projeya ziman û giştgîrtirîn ferhenga serbixwe ya zimanê kurdî ye ku heta niha bi dehan mamostayên ziman li ser wê nivîsîne û dane nasîn.
Ew proje, zêdetir ji wê yekê ku karekî kesî be, dikare wek projeyeke netewî were dîtin. Her çiqas ji aliyê kesekî tenê ve, ew jî mamosta Selah Payaniyanî ve hatiye kirin. Di nav netewên din de, projeyên wiha mezin û dewlemend û xwedan mêtod, ji aliyê dewletan ve tê piştevanîkirin.
Di vê projeyê de, heta niha mamosta Selah Payaniyanî zêdetirî 15 berg û nêzîkî 30 hezar rûpel li ser xermana zimanê kurdî de zêde kiriye. Emê beşek ji taybetmendiyên wê projeya mezin vebêjin:
Rast e ferhenga devkî ya Mukriyan, destpêka ferhengnivîsiya kurdî nîne lê mirov dikare bêje li gorî hinek nîşane û amajeyan, ku dê di nav vê nivîsê de bên ziman, yek ji wan pêngavên cidî û xwedan mêtod e ku di warê ferhengnivîsiya kurdî de hatiye avêtin. Karekî berdewam ku heta niha 12 berg jê hatiye belavkirin û çend bergên din jî tên amadekirin. Destpêkê pêwîst e berhevdanekî di navbera rewşa ferhengnivîsînê li welatên din û li Kurdistanê bikin û ya duyem, cureya rûbirûbûna lgel diyardeyeke girîng wek ferhengnivîsînê, li ber ronahiya wan zanyariyên ku li ber destê me ne, destnîşan dikin. Ji ber ku ferhenga devkî ya Mukriyan, her wek ji navê wê re jî xuya ye, ferhenga devkî ya navçeyekê li Rojhilatê Kurdistanê ye. Ji ber wê jî nirxandina qebare û şêwaza nivîsîna wê li gorî ferhengên din rasttir be ku li Rojhilatê Kurdistanê hatine nivîsandin. Di nav wan ferhengên ku li Rojhilat hatine nivîsandin, Henbane Borîneya Hejar wek ferhengek cidî û bawerpêkirî ji aliyê xwendevanan ve tê pesendkirin. Sedemên wê jî gelek in, ezê çendek ji wan sedeman bêjim:
Yekem: Kesayetî û şiyana qelem û îtibara nivîsîna nivîserê Henbane Borîne, mamosta Hejar sedema serekî ya vê yekê ye. Ligel ku naverok û hêza serekî ya ferhengekî ji peyv û zaravên zimanî pêk tê, lê pêwîst e kesê ferhengnivîs, xwedan şiyan û zanyariyên berfireh li ser ziman be. Zêdetirî du dehkan e, herî kêm sadetirîn rêka nivîsandina ferhengan, îtibara nivîsîn û şiyana nivîserê ferhengê ye. Nav û nivîsîna Hejar, xwedan îtibarek mezin bû. Ew îtibar heta niha jî, tevlî hinek rexneyan, li dû Henbane Borîne ye û ew ferheng wek yek ji çavkaniyên bawerpêkirî parastiye.
Duyem: Li gorî zêdebûn û cur be curiya peyvan û zaravên ku tê de hatine bikaranîn û zalbûna nivîser bi ser şêwezaran, dîsa îtibar û girîngiya ferhangê nîşan dide. Bo nimûne, ji ber ku mamosta Hejar piraniya zaravên kurdî dizanî, xwendevan bê şik û guman, li dû wateya peyvên xwe digere. Tevlî wan taybetmendiyên ku di nav Henbane Borîne de hene, lê nivîser û zimanzanên kurdî zanîn ku tevahiya peyvên kurdî di nav Henbane Borîne de nîne, her wiha tevahiya peyvên soranî jî li xwe negirtiye, her çend soranî zaravê serekî yê ferhengê ye. Ji ber wê jî piştî çapkirina wê ferhengê, beşek jê di govara Sirwe de bi navê Qamûs dihat belavkirin û tê de ew peyvên ku di Henbane Borîne de yan nehatibûn nivîsandin yan jî beşek jê hatibûn nivîsandin. Paşê çend berhem hatin belavkirin ku peyvên di Henbane Borîne de nehatibûn nivîsandin, li xwe digirt. Hinek ji wan berheman ev in: Gulçinînewe/Ebdulah Hesenzade, Ferhenga Rêjge/Emîn Gerdîglanî, Ferhenga Nahîd/Mihemed Nahîd. Helbet şêwaza nivîsandina Gulçinînewe ji her du berhemên din cuda ye.
Bêguman mamosta Hejar wê demê ku Henbane Borîne nivîsîbû, ji ber ku zaravên kurdî dizanî û şiyana wî di warê nivîsîn û wergerêanê de hebû, dizanî ku ferhenga wî bê kêmasî nîne. Di nivîsekî de behsa vê yekê jî dike û dibêje: Eger te dît peyvek heye ku min wateya wê kêm nivîsiye, li ba xwe not bike, ji ber ku ev yekemîn kar e bi vî rengî tê nivîsandin. Ji ber wê jî ez nikarim bêjim bi temamî serkeftî bûye. Hêvîdar im bibe xîmek bo ferhenga paşerojê û bila her kes li aliyê xwe ve hewl bide û temam bike.
Her çiqas Hejar jî wek Şêx Mihemedê Xal di wê baweriyê de bûye ku wî cara yekemîn ev kar kiriye, lê hevdem zaniye jî ku ferhengnivîsîna paşerojê pêwîst e bingeheke wê hebe û ew bingeh jî, Henbane Borîne bûye. Mamosta Hejar bi xwe ferhenga Xal wek çavkanî bikar aniye lê tevahiya peyv û wate û şiroveyên Xal wernegirtiye. Bê Guman eger ferhengnivîsê din jî wî karî dubare bike, dîsan valahî dimîne. Sê parên piştî Henbane Borîne, wate Gulçinînewe û Rêjge û Nahîd, wek dahênerên wan behs kirine, ferhengên bê kêmasî nînin, belkî pêngavek in bo tijîkirina valahiya Henbane Borîne. Hesenzade sê deste peyv di ferhengoka xwe de kom kiriye. Yekem, ew in yên ku di Henbane Borînde de nehatine nivîsandin, desteya duyem ew peyv in yên ku di Henbane Borîne de hatine nivîsandin lê di kurdî de wateyek din jî hene. Desteya sêyem jî ew peyv in yên ku wateya wan di ferhenga mamosta Hejar de bi duristî nehatine gotin. Ev rêç û şêwaz, ji aliyê Gerdîglanî û Nahîdî ve jî hatiye peyrewkirin. Ferqa wan ew e ku wan kêmtir berê xwe dane desteya sêyem ya peyvên ku Hesenzade behs kiriye. Peyvên Hesenzade, piraniya wan peyvên nas in di hiş û bîra me de. Ji ber wê jî ji anîna şahid û nimîne xwe dûr girtiye û heta wateya farsî ya peyvan jî tomar nekiriye. Sedema wê jî, tenêbûn û zehmetiya dîtina wateya farsî daye zanîn.
Di zaravên din de jî Ferhenga Başûr ji aliyê Ebas Celîliyan ve, ku taybet bi peyv û zaravên goranî, lorî û lekî ye, hatiye belavkirin. Ew ferheng beşek ji peyvên navçeyên Kirmaşan, Îlam û Loristanê ye. Karê ku Celîliyan kiriye, ji du aliyan de balkêş e: yekem, wek bi xwe jî dibêje, ew ferheng yekem ferheng e ku beşek ji peyvên Kirmaşan, Îlam û Loristanê li xwe digire û du duyem jî, ew e ku di wê ferhengê de gelek peyvên nivîskî yên Başûr, tîpên L û G bi dest hatine nivîsandin. Nivîser bi vê yekê, zaravên lekî û lorî û goranî ji hev cuda kiriye. Ev şêwaz di sê ferhengên piştî Henbane Borîne de nayê dîtin.
Loma nivîsandina ferhengê di zimanê kurdî de hê jî rêyek dûr û dirêj li pêş e, ev jî bêhnek fireh û wextek zêde dixwaze. Pêwîst e kesê ferhengnivîs, bêhnfireh be û tevahiya zaravan jî bizane, her wiha haya wî ji ferhengên din jî hebe ji bo ku bikaribe ferhengek giştgîr binivîse. Ji bo ku dema kesek ferhengê bikar tîne, neçar nebe bo hinek peyvan li ferhengên din bigere, ji ber wê jî pêwîst e ferhengnivîsiya kurdî ji alozî û belavbûnê berev navendîtî û hevgirtinê gav bavêje.
Gelek caran di nav ferhengên kurdî de diyardeyek tê dîtin ku mirov dikare wek xesarekî bo hemû ferhengan bihesibîne, ew jî nedîtin û piştguhxistina karê yê din e, her çend bi enqest jî nehatibe kirin. Eger em Henbane Borîneya Hejar wek nimûneyek xwedan îtibar bizanin, pêwîst bû Hejar ferhengên berî xwe dîtiba û ji wan sûd wergirtiba. Ferhenga wî sala 1990 hat çapkirin, ev jî nîşan dide ku pêwîst bû tevahiya peyvên Ferhenga Xal ku sala 1976 û Qamûsa Zibanê Kurdî ku sala 1988 hatibû çapkirin, tê de hatiba nivîsandin. Her wiha Ferhenga Îdiyomên Kurdî ku ji aliyê Ebdulwehab Şêxanî ve hatiye nivîsandin û sala 2009 hatiye çapkirin, tevahiya îdiyomên nav ferhengên berî wê tê de hatiba. Niha emê çend nimûneyan bînin ku nîşan didin nivîserên ferhengan karên hev bi hûrî nedîtine û wek çavkanî jê sûd wernegirtine:
Pêşmaman: Jinek e ku li aliyê zeyîstan rûdinê, dema zaroka xwe tîne dinê (Xal, jêr nêrtikê pêşmaman). Ev peyv di nav Henbane Borîne de nîne.
Terrekall: Genimê berav (Xal)
Terrekall: cotkirina zeviya ku baran bi ser de bariye (Henbane Borîne). Ev jî nîşan dide ku Henbane Borîne peyva Xal wernegirtiye.
Nawîre: Nawaze- Ev peyv jî di Henbane Borîne de nîne.
Paçinar, Xal wergirtiye û Henbane Borîne wernegirtiye
Barxane Kirin: Qamûsa Zibanê Kurdî wergirtiye û Henbane Borîne wernegirtiye.
Ev nimûne, beşek biçûk in ji piştguhxistina ferhengnivîsên kurd li hember berhemên hev û berhemên berî xwe tomar nekirine, ev jî bûye sedem valahî di karên wan de hebe. Eger mamosta Hejar bi vî çavî li ferhengên Şêx Mihemedê Xal û mamosta Zebîhî û … fikirîba, bê guman Henbane Borîneya wî dewlemendtir dibû. Ferhenga devkî ya Mukriyan, li gorî berhem û ferhengên din, kêmasiyên wê kêmtir in. Nivîserê wê, Selah Payaniyanî di pêşekiya berga yekem de gotineke Ehmed Şamilû vedibêje û bi vî rengî behaneya wê yekê tîne ku ferhenga wî jî bê kêmasî nîne, lê vê jî dibêje: eger biryar bûya ewqasî rawestim da k utu kêmasiyek di karê min de nemîne, ev pirtûk tu carî xilas nedibû. Ferhenga devkî ya Mukriyan, di warê bazina peyv û zarav û şîret û mesel û metel û şiroveyan de, herî kêm heta niha dewlemendtirîn û bi mêtodtirîn ferheng e ku bi kurdî hatiye nivîsandin. Emê paşê li ser zêdetir bêjin û baxivin.
[1]