Pirtûkxane Pirtûkxane
Lêgerîn

Kurdîpîdiya berfrehtirîn jêderê zaniyariyên Kurdîye!


Vebijêrkên Lêgerînê





Lêgerîna pêşketî      Kilaviya


Lêgerîn
Lêgerîna pêşketî
Pirtûkxane
Navên kurdî
Kronolojiya bûyeran
Çavkanî - Jêder
Çîrok
Berhevokên bikarhêner
Çalakî
Çawa lê bigerim?
Belavokên Kurdîpêdiya
Video
Sinifandin
Babeta têkilhev!
Tomarkirina babetê
Tomarkirina Babetê nû
Wêneyekê rêke
Rapirsî
Nêrîna we
Peywendî
Kurdîpîdiya pêdivî bi çi zaniyariyane!
Standard
Mercên Bikaranînê
Kalîteya babetê
Alav
Em kî ne
Arşîvnasên Kurdipedia
Gotarên li ser me!
Kurdîpîdiyayê bike di malperê xuda
Tomarkirin / Vemirandina îmêlî
Amarên mêhvana
Amara babetan
Wergêrê funta
Salname - Veguherîner
Kontrola rastnivîsê
Ziman û zaravayên malperan
Kilaviya
Girêdanên bikêrhatî
Berfirehkirina Kurdîpêdiya ji bo Google Chrome
Kurabiye
Ziman
کوردیی ناوەڕاست
کرمانجی
Kurmancî
هەورامی
Zazakî
English
Français
Deutsch
عربي
فارسی
Türkçe
Nederlands
Svenska
Español
Italiano
עברית
Pусский
Fins
Norsk
日本人
中国的
Հայերեն
Ελληνική
لەکی
Azərbaycanca
Hesabê min
Çûna jûr
Hevkarî û alîkarî
Şîfre ji bîr kir!
Lêgerîn Tomarkirina babetê Alav Ziman Hesabê min
Lêgerîna pêşketî
Pirtûkxane
Navên kurdî
Kronolojiya bûyeran
Çavkanî - Jêder
Çîrok
Berhevokên bikarhêner
Çalakî
Çawa lê bigerim?
Belavokên Kurdîpêdiya
Video
Sinifandin
Babeta têkilhev!
Tomarkirina Babetê nû
Wêneyekê rêke
Rapirsî
Nêrîna we
Peywendî
Kurdîpîdiya pêdivî bi çi zaniyariyane!
Standard
Mercên Bikaranînê
Kalîteya babetê
Em kî ne
Arşîvnasên Kurdipedia
Gotarên li ser me!
Kurdîpîdiyayê bike di malperê xuda
Tomarkirin / Vemirandina îmêlî
Amarên mêhvana
Amara babetan
Wergêrê funta
Salname - Veguherîner
Kontrola rastnivîsê
Ziman û zaravayên malperan
Kilaviya
Girêdanên bikêrhatî
Berfirehkirina Kurdîpêdiya ji bo Google Chrome
Kurabiye
کوردیی ناوەڕاست
کرمانجی
Kurmancî
هەورامی
Zazakî
English
Français
Deutsch
عربي
فارسی
Türkçe
Nederlands
Svenska
Español
Italiano
עברית
Pусский
Fins
Norsk
日本人
中国的
Հայերեն
Ελληνική
لەکی
Azərbaycanca
Çûna jûr
Hevkarî û alîkarî
Şîfre ji bîr kir!
        
 kurdipedia.org 2008 - 2024
 Em kî ne
 Babeta têkilhev!
 Mercên Bikaranînê
 Arşîvnasên Kurdipedia
 Nêrîna we
 Berhevokên bikarhêner
 Kronolojiya bûyeran
 Çalakî - Kurdipedia
 Alîkarî
Babetên nû
Jiyaname
Seed Sefîl Emo Qasim
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Serab Naîf Îsa
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Subhan Silêman Husên Elî
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Sehîra Xedir Ilyas
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Samî Sefîl Emo Qasim
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Samî Ilyas Meco
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Semêr Selîm Xedir Îbrahîm
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Saman Eto Elî Heyder
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Selîm Mehmûd Xelef
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Zehra Murad Filêt
09-10-2024
Aras Hiso
Jimare
Babet
  536,866
Wêne
  110,271
Pirtûk PDF
  20,293
Faylên peywendîdar
  104,206
Video
  1,558
Ziman
کوردیی ناوەڕاست - Central Kurdish 
303,967
Kurmancî - Upper Kurdish (Latin) 
90,153
هەورامی - Kurdish Hawrami 
66,052
عربي - Arabic 
30,942
کرمانجی - Upper Kurdish (Arami) 
18,384
فارسی - Farsi 
10,017
English - English 
7,583
Türkçe - Turkish 
3,669
Deutsch - German 
1,731
لوڕی - Kurdish Luri 
1,690
Pусский - Russian 
1,140
Français - French 
348
Nederlands - Dutch 
130
Zazakî - Kurdish Zazaki 
91
Svenska - Swedish 
72
Español - Spanish 
55
Polski - Polish 
55
Հայերեն - Armenian 
52
Italiano - Italian 
52
لەکی - Kurdish Laki 
37
Azərbaycanca - Azerbaijani 
27
日本人 - Japanese 
21
中国的 - Chinese 
20
Norsk - Norwegian 
18
Ελληνική - Greek 
16
עברית - Hebrew 
16
Fins - Finnish 
12
Português - Portuguese 
10
Тоҷикӣ - Tajik 
9
Ozbek - Uzbek 
7
Esperanto - Esperanto 
6
Catalana - Catalana 
6
Čeština - Czech 
5
ქართველი - Georgian 
5
Srpski - Serbian 
4
Kiswahili سَوَاحِلي -  
3
Hrvatski - Croatian 
3
балгарская - Bulgarian 
2
हिन्दी - Hindi 
2
Lietuvių - Lithuanian 
2
қазақ - Kazakh 
1
Cebuano - Cebuano 
1
ترکمانی - Turkman (Arami Script) 
1
Pol, Kom
Kurmancî
Peyv & Hevok 
40,967
Pend û gotin 
24,978
Kurtelêkolîn 
5,211
Şehîdan 
4,247
Enfalkirî 
3,466
Pirtûkxane 
2,752
Çand - Mamik 
2,631
Navên Kurdî 
2,603
Jiyaname 
1,414
Cih 
1,164
Belgename 
291
Wêne û şirove 
184
Weşanên 
115
Cihên arkeolojîk 
61
Partî û rêxistin 
28
Vîdiyo 
19
Helbest  
10
Nexşe 
3
Pêjgeha kurdî 
3
Karên hunerî 
2
Wekî din 
2
Ofîs 
1
Li Kurdistanê hatine berhemdan 
1
Hilanîna pelan
MP3 
323
PDF 
31,432
MP4 
2,558
IMG 
201,832
∑   Hemû bi hev re 
236,145
Lêgerîna naverokê
Pirtûkxane
Li kurdistanê tekoşîna azad...
Jiyaname
Mîna Acer
Cih
Koço
Wêne û şirove
Li bajarê Rihayê dikaneke h...
Kurtelêkolîn
Kurtedîroka zimanê kurdî
BI DANEYÊN ZANISTÎ, NAV Û WATEYA “AMEDÊ” (III)
Wêneyên dîrokî dewlemendiya netewî ye! Ji kerema xwe re, bi logokên xwe, nivîs û rengên xwe, nirxa wan kêm nekin!
Pol, Kom: Kurtelêkolîn | Zimanê babetî: Kurmancî - Upper Kurdish (Latin)
Par-kirin
Facebook0
Twitter0
Telegram0
LinkedIn0
WhatsApp0
Viber0
SMS0
Facebook Messenger0
E-Mail0
Copy Link0
Nirxandina Gotarê
Bêkêmasî
Gelek başe
Navîn
Xirap nîne
Xirap
Li Koleksîyana min zêde bike
Raya xwe li ser vî babetî binivîsin!
Dîroka babetê
Metadata
RSS
Li googlê li wêneyan girêdayî bigere!
Li ser babeta hilbijartî li Google bigerin!
کوردیی ناوەڕاست - Central Kurdish0
English - English0
عربي - Arabic0
فارسی - Farsi0
Türkçe - Turkish0
עברית - Hebrew0
Deutsch - German0
Español - Spanish0
Français - French0
Italiano - Italian0
Nederlands - Dutch0
Svenska - Swedish0
Ελληνική - Greek0
Azərbaycanca - Azerbaijani0
Catalana - Catalana0
Čeština - Czech0
Esperanto - Esperanto0
Fins - Finnish0
Hrvatski - Croatian0
Lietuvių - Lithuanian0
Norsk - Norwegian0
Ozbek - Uzbek0
Polski - Polish0
Português - Portuguese0
Pусский - Russian0
Srpski - Serbian0
балгарская - Bulgarian0
қазақ - Kazakh0
Тоҷикӣ - Tajik0
Հայերեն - Armenian0
हिन्दी - Hindi0
ქართველი - Georgian0
中国的 - Chinese0
日本人 - Japanese0
BI DANEYÊN ZANISTÎ, NAV Û WATEYA “AMEDÊ” (III)
Kurtelêkolîn

BI DANEYÊN ZANISTÎ, NAV Û WATEYA “AMEDÊ” (III)
Kurtelêkolîn

$BI DANEYÊN ZANISTÎ, NAV Û WATEYA “#AMED# Ê” (III)$
Xerzî Xerzan

BERSIVA BEROVAJÎKIRIN Û TALANÊN DÎROKÎ (III)
Berê vî beşî de, me li gel çavkanî û belgeyên zanistî piştrast kir ku Mitan û Medan, hem bi nijadî, hem jî bi zimanî, erdnigarî û çandî yek gel in û ên Med, dûhatîyên Mitan in. Beşek ji Mitan, hezarsala 3-an, ji başûrê Gola Ûrmîyê ber bi Rojava ve hatine û li wira li gel Xorrîyên dinê,yekîneya xwe ava kirîye, şaristanîyeke bêhempa û bajêrên teqez afirandine, li hember dagirkeran, pozîsyona xwe ya xweparastinê wergirtine û bi vî awayî pêvajoya dîrokî domandine. Em ê gotina paşîyê, pêşî bibêjin û dîsa li gel belge û nivîsarên zanistî, em ê gotina xwe piştrast bikin; Yek ji wan bajêran, ên ku bi hevkarîya Xorrî-Mitan hatîye avakirin, bêniqaş “AMEDÊ” ye. Mitan/Medan, ev bajêr ava kirîye û navê xwe jî lê danîye. An ku, A – MED… Bajarê MED, Qada MED, Stara MED… 
Divê em pêşî berê xwe bidin serdema avakirina Amedê û sedema avakirina wê binihêrin. Û bi vê yekê,em ê analîzeke baş û bêkêmasî pêk bînin. Van salên dawîyê, li navenda Amed a kevn, di keleha navîn (hindûrîn) de bi navê  Amîdahoyuk (Xerabeya Amîda), kolanên arkeolojîk pêk tên û ew kolan, agahîyên balkêş digihînin me. Anegorî kolan û destketîyên dawîn, em tê digihîjin ku, li cîyê bajarê Amedê ya îroyîn, hîn berê 5 hezar sal, an ku berê mîladê destpêka hezarsala 3-an, şopên jiyan û niştecîbûnê peyda dibin. Piştî, bi destpêka hezarsala diduyan, vêca şopên bajarîbûnê tên ditin (1). 
Û ev tarîx (berê mîladê destpêka hezarsala 3-an), her wiha hatin û bicîbûna Mitan bixwe ye, an ku bi van kolanên dawîn em baş fam dikin ku, Amedê, di serdema hatina Mitan a ji Zagrosên Rojhilat ber bi Rojavayê de (destpêka hezarsala 3-an) hatîye avakirin. Dema avabûna Amedê û hatina Mitan a li vê herêmê, heman dem e, (binihêre-beşê yekem ê ve gotarê-Destpêk). Û dîsa belgeyeke nivîskî ya herî kevnar a Tîjleya Jorîn, agahîyên teqez dide me, da ku em bikaribin sedema avakirina Sûrên Amedê  û her wiha tarîxa avakirina wan û ji hêla kî ve hatine avakirin, em baş tê bigêhin. Ew nivîsar, Kêla (Stêla) Naram Sîn ê keyê Akkadan a herî navdar e (2).
Naram Sîn (B.Z. 2254-2218), hîn sedsala 23-an a berê mîladê, êrîşî derûdora herêma Amed a îroyîn kirîye û li gundê Pîr Hiseyna ya Amedê ya îroyîn, li ser navê xwe kêleka (stêleka) biserketinê daye nivîsandin. Gundê Pîr Hiseyna  cîyekî dîrokî ye û ev stêla Naram Sîn jî, berhema herî kevnar a nivîskî ye, a ku li vê herêmê hatîye dîtin. Berê wê stêlê, di vê herêmê de ti daneyeka nivîskî nîn e. Ev jî piştrast dike ku, berê Naram Sîn xetereya dagirkirinê nîn bûye (bi taybetî dema Sûmeran de) û piştî vê dagirê, gelên hawirdorê teqez hewl daye ku bikaribin xwe ji êrîşan biparêzin. Gundê Pîr Hiseyna, kêleka Amedê de dimîne û hîn wê demê, ji ber ku Stêla Naram Sin li wira hatîye çikandin û li bajarê Amedê ya îroyîn (bi taybetî li Amîdahoyuk) ti şop û bermahîyên dagirên Akkadan nehatîye dîtin, em dikarin bi hêsanî bibêjin; Gel û civaka niştecî ya derûdora Amed a îroyîn, piştî êrîşî Akkadan, ji boyî xweparastinê cîyekî ewle û star gerîyaye û ew dever jî, dibeyeke mezin Amed a îroyîn e. Ji lew re, heger serdema dagira Naram Sîn (B.Z. 2254-2218) de, Amedê wek bajêr hebûya, Naram Sîn bê dagirkirin û talankirina wê nedisekinîya. Û helbet, weke her tim dikir, dîsa şopeka xwe ya talanê li wira bihişta. Wê serdemê, xuya ye ku cîyê herî berfireh û zengîn, cîyê Gundê Pîr Hiseyna ya îroyîn bûye. Naram Sîn jî, ji boyî navê xwe bilind bike, ew dever dagir dike û xwe wek ““Xwedî û Keyê çar kenarên cîhanê” dide nivîsandin (3).
Der barê sûrên herî kevnar ên Amedê de, pir agahî dest me de nîn in. Lê anegorî lêkolînan, baş tê zanîn, Amedê, wek bajêrekî bi sûr û bi keleh, di dema Xorrî-Mitan de hatîye avakirin û sûrên herî kevnar ên Amedê dîsa di wê demê de hatine lêkirin (4) . Pişt re, dema Romê de, sala 330-an a piştî mîladê de, vêca Bîzansî  sûrên Amedê (bi nivîsîna Albert Gabriel; “Amed a Bajarê Xorrîyan”) berfireh kirine û piştî kedeka herî kêm 45 salî, sûrên Amedê rewşa xwe ya îroyîn wergirtîye (5).  An ku berê Xorrî-Mitan, bajêrekî bi navê Amedê nîn e û sûrên wê yên destpêkî jî, anegorî daneyên zanistî, piştî dagira Akkadan, an ku derûdora dawîya hezarsala 3-an a berê mîladê (2200-2000an a berê mîladê), dîsa ji hêla Xorrî-Mitan hatine lêkirin. Ji ber ku, Mitan hêz û hoza sereke ya Xorrîyên wê demê ne, navê xwe jî li bajêr danîne (A MÎD/MED - î) û ew nav heta dema me wisa hatîye bilêvkirin. Û ne tenê ji hêla kurdên nevîyên Mitan/Medan ve, ji hêla hemû dagirker, biyan û cînaran ve jî… Daneyên zanistî, serdema avakirina Amedê ya wê demê bi hêsanî rave dikin. Mînak, Li Amîdahoyukê, dîz û firaqên herî kevnar, yên şaristanîya Nûzîyê ne(6). Ev jî piştrast dike ku, avakarên Amedê yên resen Mitan in, ji lew re, Zanyarê Rûs Diakonoff, di berhema xwe de eşkere dibêje ku makewelatê Mitan an ku Matîen ên kevnar, başûrê Gola Ûrmîyê ye (7) û Nûzî ya şaristanîya kevnar jî li heman herêmê, an ku  li ba Kirkûk a îroyîn derketîye sehneya dîrokê û wek yek ji bajarên sereke yên Xorrî-Mitan tê zanîn. Heger wisa ye, û daneyên dîrokê yên zanistî wisa dibêjin, nexwe amûrên Nûzîyê, li gel Xorrî-Mitan gihîştine Amed a îroyîn û ew amûr ji hêla Xorrî- Mitan ve, li bajarê nû: “A-MED-Ê”  hatine çêkirin. Weke ku Diakonoff ji boyî Mitan /Matîen) dibêje: “di destpêka hezarsala 2-an, li gel bi xwe re anîna “ronahîya Arîyanî ya ji herêma Gola Ûrmîyê”  (8),  pêvajo temam dibe û ronahîya Arîyanî ya Mitan, welatê Xorrîyan ronak dike û yek ji navendên wan a ronak  jî “Amedê“ bixwe ye. Û anegorî destketinên kolana Amîdahoyuk-ê, dîsa em pê ewle dibin ku; bajêr di destpêkê de bi destê Mitan hatîye avakirin û niştecîyên destpêkî dîsa Mitan in, her çiqas demek kin (destpêka sedsala 13-an a berê mîladê – serdema Adad Nirari I de) di destê Asûran  de mabe jî, ti şopên arkeoojîk a Asûrî ya wê demê neketîye dest, an ku nîn e. Ev jî nîşan dide ku, Asûrî tenê dagir-talan pêk anîne û li Amedê bi awayekî dirêj nemane(9).  Piştî van agahîyan, em pêvajoya dîrokî ya bajarê Mitan, bajarê ronak Amedê bidomînin…
Dagira Akkadî ya Naram Sîn demek kin de dawî bûye lê bandora wê nêzîkî sed sal dewam kirîye (sedsala 23-an a berê mîladê). Lê ti bermahî ji dema Akkadan de jî dest me de nîn e, ji bilî stêla Naram Sîn a li gundê Pîr Hiseyna, yê ku 20 km. li rojhilatê Amed a kevn (Amîdahoyuk) dimîne. Piştî Akkadan, vêca Asûrî ev rêya talanê şopandîye û li ser bajêrê nû yê Mitan, an ku li Amedê, seferên talanê bi rê ve birine. Sedema sereke dîsa zengînî û asta bilind a çandî ya Mitan e. Asûrî, welatê Mitan wek “Xanîbalgat” an ku “Welatê Gewre- Berfireh” bi nav kirîye. Ev “gewrebûn”, ji ber zengînîya Mitan bû û Asûrî çav berdabûn wan zengînîyan. . Em vê yekê, ji belgeyên  Asûrî baş fam dikin, Asûrî, di destpêka sedsala 14-an an ku serdema navîn a Asûrî (1400-930 b.z) de, pêşî berê xwe dane bajarên Mitan ên di warê madenan de gelekî peş de çûbûn.  Di serdema Adad Nirari I de, artêşên dagirker ên Asûrî êrîşî “Welatê Jor” dikin û Adad Nîrarî (1295-1264 b.z),  di nivîsarên xwe yên pesindanîyê de, bi quretî dagirkirin-talankirina xwe ya herêma Xanîbalgat-Mitan an ku Tîjleya jorîn qeyd dike (10). Û bajarê Amedê ya kevn jî li vê herêmê cîyê xwe digire. Adad Nirari I, dema Amed zevt kirîye, li ser şûrekî navê Amîdê an jî Amedê daye nivîsar (11). Ev nivîsar, belgeya yekemîn e, a ku navê Amedê tê de dibore. Ji daneyên arkeolojîk em fam dikin ku, piştî dagirkirina Adad Nirari I, nêzîkî dused sal li Amedê şopên bajarî nayên xuyan. Ev jî wateya, talankirin û xerakirina bajêr e. Asûrî tiştekî ecêb anîne li ser bajêr û her wiha gelê wê, an ku Mitan. Ji xwe piştî vê tarîxê, Mitan li vê herêmê  ji holê radibin û dîsa anegorî daneyên dîrokî û nivîsarên keyên Asûrî (Asurnasirpal II û Salmanasser III – çavkanîya 11 û 12-an), berê xwe didin çiyayên xwe yên asê, an ku ber bi rojhilat ve dikişin, li makewelatê xwe, li Zagros û Torosan, li derûdora Gola Ûrmîyê û Nûzîya kevnar (Kirkûka îroyîn), vêca bi navê Mîd-Mad-Med, jiyana xwe didomînin. Lê helbet ev pêvajo pir dewam nake û dîrok li benda lehengên xwe dimîne... 
Navê Amedê cara yekem li ser şûrê Adad Nirari (1295-1264 b.z) bi nivîskî xuya dibe. Ew dem, serdema Mitan e. Mitan wê serdemê, li Amedê, li bajarê xwe yê bisûr û bibeden û bikeleh niştecî ne û pêvajoyeke herî kêm 800 salî (ji destpêka hezarsala 2-an heta 1295-an b.z)li herêma Amedê û li welatê xwe seranser desthilatdar in. Bi dagira Asûran têk diçin û bajarê Amedê jî (weke ku Adad Nirarî I bi nav dike) dikeve destê Asûran. Piştî vê dagirê, êl û eşîrên Aramî-Asûrî ber bi jor ve dikişin û welatê Mitan seranser dagir dikin. Hin êlên aram, dewletên nû li ser axa Mitan ava dikin. Asûr jî rê didine vê rewşê û Mitan (Medan), çawa me got ber bi Zagrosan ve dikişin û amadehîya demê pêş dikin. Lê hin şopên biçûk ên serhildanê li hember asûran, hîn wê demê rû didin. Li vir divê, em li ser xaleka girîng bisekinin. Amedê, ji hêla keyê Asûr Tiglat Pilaser I (1114-175 b.z.) ve careka dinê tê xerakirin. Tiglat Pilaser I, di nivîsara xwe de vêca behsa herêmeka bi navê “AMADANÛ”dike û dibêje li wir, ewî bi dehan keyanîyên Naîrî û Mitan têk birîye, rez û baxçeyên wan talan kirîye û serê gelekan jê kirîye (12). Ev devera Amadanû, piştî  Tiglat Pilaser I jî, di nivîsarên keyên Asûr de gelek car dibore û gorî lêkolînên me yên di vî warî de, em dikarin bi hêsanî bibêjin, ew devera Amadanû, herêma di nav bera Maden a Xarpêtê û Erxenîya Amedê ya îroyîn de cîyê xwe digire. Ji lew re, dema behsa Amadanû tê kirin, ne wek navê bajarekî, lê navê herêmekî (bi ingilîzî “land Amadanû”) hatîye nivîsandin. Û dîsa, di nivîsarên Asurnasirbal II de, navê wê deverê, wek “Dergeh-Derbenda Amadanû/Amadanî” û wek “Çiyayê Amadanû” jî hatîye qeydkirin û erdnigarîya wê di navbera Maden a îroyîn û Erxenî ya îroyîn (Erxenî wek ARQANÎA hatîye nivîsîn- binihêre çavkanîya 12-an û 13-an).  
Û ew dewletên Aramî yên piştî Mitan bûne desthilatdar-dagirkerên Amedê… Yek ji wan dewletên aramî, Dewleta Bêt-Zamanî (Mala Zemanî) ye. Bêt Zamanî, Amedê ji boyî xwe wek navend hildibijêrin û herêma Amedê bi tevahî kontrol dikin. Amedê, weke ku navê xwe yê resen (Amedî) dibe peytexta Bêt-Zamanî. Ji wê demê, destê me de agahîyên berfireh hene û di nivîsarên Asûrî de navê Amedê, wek AMEDÎ hatîye nivîsandin. Û ne bi carekê, bi dehan car (dîsa binihêre çavkanîya 12-an û 13-an)…  
 Li vira xala girîng ew e ku, ne weke AMÎD, AMÎDA lê tenê û bi yekşewazî, wek AMEDΠû AMEDÊ hatîye nivîsandin(13).. Weke ku tenê ên kurd do jî wiha bi lêv kirine, îro jî wiha bi lêv dikin, wisa bang li “bajarê xwe” dikin.  Belge, yên asûran e, nivîsar, ên wan e lê bajêr hîn berê hatina Asûran 2 hezar sal hatîye avakirin û hîn berê wan hezar sal jî dest bi çalakîyên xwe yên şaristanî kirîye. Ev tev de di belgeyên dîrokî de hene, navê bajêr, ji wê demê ve xuya ye, bi mercên kurdîya îroyîn, A MEDAN e,  weke ku Asûrî nivîsîne “A MAD AN e – AMED Δ ye, pişt re jî bûye “A MED Ê”,  ev tenê nûanseke yekjimar-pirjimarî ye. Û dîsa bi zimanê kurdîya îroyîn e, bi zimanê Medî yê kevnar e. Di gramer û daçek-pêvekan de xwe bi hêsanî dide der. Ne peyveke an jî daçek-pêvekên samî ye, xwerû zimanê Îndo-Ewropî ye. An ku heman ziman e. Mijar, ji boyî kesên pispor, hêsan e û têgihîştina wê hêsantir e.  Ji lew re, di dîroknûsîya giştî ya serdema Asûrî de, di hêlên etîmolojî û erdnigarîyê de;  URU Amēdi : wek “Bajarê Amed a îroyîn”, KUR Arqania:  “Herêma Erxenî ya îroyîn” û KUR  Amādan jî  “ Herêma Maden a Xarpêtê ya îroyîn, ya kul i rex Erxenîyê ye” tê qebûlkirin.
Ev pênase tev de, li gel daneyên erdnigarî û hebûna cewherên zengîn ên madenî li wira, karê me hêsan dike û çawa ku me li beşê 2-an a vê gotarê de gelek behsa wê kirîye (14), ev dever ji ber ku warê cewherên zengîn ên madenî bûye û Mitan bi bikaranîna van madenan bi ser ketine, vêca pêşî Akkad û dû re Asûrî berê xwe dane vê deverê û xwestine ev herêm dagir û talan bikin. Û piştî têkbirina Mitan, ev dever ketîye destê Asûran û pişt re jî li gel koçên êlên asûr û aramî, dewletên biçûk ên aramî hatine damezrandin (li Amedê Bêt Zamanî). Lê navê Amedê her weke xwe dimîne û her wiha herêma zengîn “Amadanû” jî… 
Li vir pirsek dertê holê, gelo peyva MADEN-ê, ya ku di zimanê erebî û tirkî de heman wateyê dide, koka xwe ne ji navê vê herêmê digire, an ku Amadanû û Amedê weke ku me got, du deverên hêja yên madenkarîyê ne û dibeyeke mezin, dema asûr û  aram ev herêmana dagir dikin, dest datînin li ser madenan û ji wê rojê vir ve, “navdêra Maden-ê” bi wateya xwe ya îroyîn dikeve zimanê wan. Û dîsa pirsek e, gelo navê MAD, MED Û MÎD, koka xwe ji vê pêyve (Mad-en) negirtîye. Ji lew re, çawa me got navê resen ê Mitan û Medan, MATÎEN (çavkanîya 7-an) e û peyva Mad/en-ê jî ji heman kokê ve bi hêsanî dikare were. Med û Mad û Mid an ku Matîen ê kevnar, wek karê sereke, madenkar in, hesinkar in… Di zimanê Mid û Medan de, ne dûrî aqilan e ku, ev peyva “MAD-T” wateya “hesinkar-madenkar” an jî wateya “Maden-ê” nede. Daneyên zanistî, bi me wisa ferman dide lê ev qada etîmolojîyê ye û em ê ev pirs ji zanyarên kurd ên etîmolojîyê ve mijûl in, bihêlin.
 Jixwe disa divê em destnîşan bikin ku, hîn berê de, hîn sedsala 9-an a berê mîladê de, ên Med di dîroka nivîskî de yekemcar bi navê “A-MAD-Δxuya dibin û ev pênase li gel pênaseya “Amadan û Amedê” watedartir dibe (15).  Ev tev de pirs in û helbet bersiva wan heye. Her wiha navê herêm û bajêrên ku Mitan ava kirine , mîna “A MAD AN, - A MED Ê-Î, - A MÛD Ê-Î,  - MID ÎADÊ (Midyadê)” û yên Med/Madan; “HA MED AN, A MED Î YÊ”, wek ku xweş xuya ye; di kokê de hemwate ne, yek in.  Ji ber ku Med/Mad, bi dîroka xwe serwext bûn; navê paytexta xwe Hamedan (li ba Herodot Hegmadana)  danîne, dîsa weke navê“Amadan-ê “ ya kevnar, bajar û herêma bavûkalên xwe… Navê bajêrekî xwe yê dinê jî “AMADÎA – îro Amedîyê” danîne (16). 
Navê paytexta Medan pir grîng e, ji lew re, berê avakirina vê paytextê, 6 sedsal berê, bajêreka girîng a dinê bi heman navê li herêma Mitan bi navê AMADAN (binihêre çavkanîya 13-an) heye. Vêca ev bajêr (Hamedan), li rojhilatê Kurdistana îroyîn e, di navenda Medan de ye, yên ku ji derûdora Amedê-Amadanê, berê 6 sal ji destê asûr-araman fermalû bûne.. Du herêm-bajêr bi navê Amadan – Hamadan û du bajêr bi navê “Amedê – Amedîyê”…. Balkêş e û her wiha rastîya dîrokî ye… 
 Pêvajoya dîrokî ya MADÎÊN kevnar, Mitan  ên serdema Xorrî-Mitan û Medên serdema Key Dîyako yê avakarê Konfederasyona êlan a  MedÎ/mADÎ… Pêvajoyeka domdar, zêrîn…  Û ev nav ne tenê navê herêm an bajêran e, navê netewa wan bixwe ye jî…. Weke Mitan, Madîen kevnar… Mid û Mad û Med.. Bê navber, dîroka 5 hezar salî… Ewan jî bajêrên ku ava kirine, navê xwe lê danîne, Medên nevîyên Mitan jî… Heman nav, heman kok, heman hunera madenkarî-hesinkarî…  Tev de serdemeka zêrîn ji me re qise dikin.
Heta vêga, me hewl da, ku koka navê Amedê zelal bikin, bi vê yekê dîroka veşartî ronak bikin û piştî vê zelalkirinê, em ê berê xwe bidin serdema Bîzansî û pişt re jî serdema Îslamê… Em ê li wir jî, bikevine pey şopa navê Amedê yê piştî; Diyarbekir, û em ê dest bi analîza vê navê “çêkirî” û navên din ên “ecêb û dûrî zanistî” bikin…. 
Dê bidome…..  
___________________
ÇAVKANÎ
(1) MERSIN UNIVERSITY PUBLICATIONS OF THE RESEARCH CENTER OF CILICIAN ARCHAEOLOGY (KAAM)-XXIII (The Earliest Settlement of the City of Diyarbakır: Amida Höyük at İçkale - A. Tuba Ökse/ 2015) 
(2) Kêleke (Stêleke) biserketinê ya Naram Sîn (sedsala 23-an a berê mîladê) ê keyê Akkadan, li gundê Pîr Hiseyna yê Amedê sala 1893-an hatîye dîtin û îro li Stenbolê,  di Mûzeya Berhemên Kevnar ên Rojhilatê de ye.
(3) Çavkanîya 3-an
(4) Histoire de l'Arménie, Rene Grousset, Paris, 1947 / Dîroka Ermen, Parîs, 1947 – wergera bi tirkî Weşanên Aras – 2005
(5) Rêwitîyên Arkeolojîk li Rojhilatê Tirkî, lêkolîn, Albert Gabriel
(6) Çavkanîya 1-em, rûpel 60-61
( 7) Evidence on the Ethnic Division of the Hurrians / I. M. DlAKONOFF Institut Vostokovodenija Leningrad, U.S.S.R
(8) Çavkanîya 7-an
(9) Çavkanîya 1-em, rûpel 61-62
(10) The Archaeology of Political Spaces , The Upper Mesopotamian Piedmont in the Second Millennium BCE, Edited by Dominik Bonatz, 2014, Berlin – rûpel 72
(11) ANITLARI VE KİTABELERİ İLE DİYARBAKIR TARİHİ - CİLT 1, Şevket Beysanoğlu, Şaredarîya Amedê, 1996
(12) THE ROYAL INSC IPTIONS OF MESOPOTAMIA ASSYRIAN PERIODS / VOLUME 2 / ASSYRIAN RULERS OF THE EARLY FIRST MILLENNIUM BC I, (1114-859 BC), A. KIRK GRAYSON, University of Toronto Press, 1991., rûpel 20-21.
(13) çavkanîya 12-an, rûpel 218-219-220. , Her wiha nivîsarên Tukulti Ninurta II Û yên Salmanassar III
(14) https://dirokurd.blogspot.com/2020/05/bi-daneyen-zanisti-nav-u-wateya-amede_22.html
(15) AH, ASSYRIA ... STUDIES IN ASSYRIAN HISTORY AND ANCIENT NEAR EASTERN HISTORIOGRAPHY PRESENTED TO HAYIM TADMOR, EDITED BY MORDECHAI COGAN AND ISRAEL EPH'AL,  Gotara The Cities of Medes, I.M. DlAKONOFF /  PUBLICATIONS OF THE HEBREW UNIVERSITY OF JERUSALEM – 1991
(16) Çavkanîya 15-an, heman gotar
[1]

Kurdîpêdiya ne berpirsê naverokê vê tomarê ye, xwediyê/a tomarê berpirs e. Me bi mebesta arşîvkirinê tomar kiriye.
Ev babet 588 car hatiye dîtin
Raya xwe li ser vî babetî binivîsin!
Haştag
Çavkanî - Jêder
Gotarên Girêdayî: 8
Pol, Kom: Kurtelêkolîn
Zimanê babetî: Kurmancî
Dîroka weşanê: 24-05-2020 (4 Sal)
Bajêr: Amed
Cureya belgeyê: Zimanî yekem
Cureya Weşanê: Born-digital
Kategorîya Naverokê: Gotar & Hevpeyvîn
Kategorîya Naverokê: Ziman zanî
Welat- Herêm: Bakûrê Kurdistan
Meta daneya teknîkî
Kalîteya babetê: 93%
93%
Ev babet ji aliyê: ( Aras Hiso ) li: 23-09-2023 hatiye tomarkirin
Ev gotar ji hêla ( Sara Kamela ) ve li ser 24-09-2023 hate nirxandin û weşandin
Ev gotar vê dawiyê ji hêla ( Sara Kamela ) ve li ser 24-09-2023 hate nûve kirin
Navnîşana babetê
Ev babet li gorî Standardya Kurdîpêdiya bi dawî nebûye, pêwîstiya babetê bi lêvegereke dariştinî û rêzimanî heye!
Ev babet 588 car hatiye dîtin
Kurdîpîdiya berfrehtirîn jêderê zaniyariyên Kurdîye!
Wêne û şirove
Kêliya ku rêberê şehîd “Simko Axa Şikak” berî 96 salan giheşte bajarê Silêmaniyê
Wêne û şirove
Xwendekarên dibistanên kurdî li rojhilatê Kurdistanê, di sala 1965an de
Kurtelêkolîn
Estetîka bedewiya jin
Cihên arkeolojîk
Temteman
Cihên arkeolojîk
Qoşliyê
Wêne û şirove
Kurdekî Batûmê bi cilûbergên neteweyî (sedsala 19an)
Cihên arkeolojîk
Mezarê Padîşehê Kurd ê Mîdî (Kî Xosraw- Kawa) 632-585 BZ
Kurtelêkolîn
Ew, ew Kes bû ku Dîrok li bendê bû
Jiyaname
Nesim SÖNMEZ
Jiyaname
Mîna Acer
Kurtelêkolîn
Rexneyên pîskolojî li Ser Çîrokên Zarokan -beşa 2yem
Jiyaname
Mecîdê Silêman
Kurtelêkolîn
Kurdekî Hezarfen Mela Mehmûdê Bazîdî
Cihên arkeolojîk
Dalamper
Jiyaname
Narin Gûran
Pirtûkxane
Morfolojiya kurdî ya hemdem
Jiyaname
Şermîn Cemîloxlu
Wêne û şirove
Kinyazê Îbrahîm, Çerkezê Reş, Hecîyê Cindî 1985
Jiyaname
Sîsa Mecîd
Jiyaname
HURŞÎT BARAN MENDEŞ
Jiyaname
Resul Geyik
Wêne û şirove
Di sala 1800`î de tabloya ku Kurdekî ji eşîra Caf'ê temsîl dike
Cihên arkeolojîk
Kereftû
Kurtelêkolîn
DANASÎNA NUSXEYÊN DESTXET ÊN BERHEMÊN FEQIYÊ TEYRAN ÊN KOLEKSÎYONA ALEXANDER JABA
Pirtûkxane
Dîroka civake kurd a hemdem
Pirtûkxane
NÎQAŞÊN FELSEFEYÊ 44
Pirtûkxane
Têketina felsefeyê 2
Pirtûkxane
Li kurdistanê tekoşîna azadiya jinê û Mesadet Bedirxan
Jiyaname
Rojîn Hac Husên
Jiyaname
Erdal Kaya

Rast
Pirtûkxane
Li kurdistanê tekoşîna azadiya jinê û Mesadet Bedirxan
13-09-2024
Sara Kamela
Li kurdistanê tekoşîna azadiya jinê û Mesadet Bedirxan
Jiyaname
Mîna Acer
20-09-2024
Sara Kamela
Mîna Acer
Cih
Koço
20-09-2024
Aras Hiso
Koço
Wêne û şirove
Li bajarê Rihayê dikaneke hirî - sala 1800
21-09-2024
Aras Hiso
Li bajarê Rihayê dikaneke hirî - sala 1800
Kurtelêkolîn
Kurtedîroka zimanê kurdî
22-09-2024
Evîn Teyfûr
Kurtedîroka zimanê kurdî
Babetên nû
Jiyaname
Seed Sefîl Emo Qasim
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Serab Naîf Îsa
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Subhan Silêman Husên Elî
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Sehîra Xedir Ilyas
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Samî Sefîl Emo Qasim
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Samî Ilyas Meco
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Semêr Selîm Xedir Îbrahîm
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Saman Eto Elî Heyder
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Selîm Mehmûd Xelef
09-10-2024
Aras Hiso
Jiyaname
Zehra Murad Filêt
09-10-2024
Aras Hiso
Jimare
Babet
  536,866
Wêne
  110,271
Pirtûk PDF
  20,293
Faylên peywendîdar
  104,206
Video
  1,558
Ziman
کوردیی ناوەڕاست - Central Kurdish 
303,967
Kurmancî - Upper Kurdish (Latin) 
90,153
هەورامی - Kurdish Hawrami 
66,052
عربي - Arabic 
30,942
کرمانجی - Upper Kurdish (Arami) 
18,384
فارسی - Farsi 
10,017
English - English 
7,583
Türkçe - Turkish 
3,669
Deutsch - German 
1,731
لوڕی - Kurdish Luri 
1,690
Pусский - Russian 
1,140
Français - French 
348
Nederlands - Dutch 
130
Zazakî - Kurdish Zazaki 
91
Svenska - Swedish 
72
Español - Spanish 
55
Polski - Polish 
55
Հայերեն - Armenian 
52
Italiano - Italian 
52
لەکی - Kurdish Laki 
37
Azərbaycanca - Azerbaijani 
27
日本人 - Japanese 
21
中国的 - Chinese 
20
Norsk - Norwegian 
18
Ελληνική - Greek 
16
עברית - Hebrew 
16
Fins - Finnish 
12
Português - Portuguese 
10
Тоҷикӣ - Tajik 
9
Ozbek - Uzbek 
7
Esperanto - Esperanto 
6
Catalana - Catalana 
6
Čeština - Czech 
5
ქართველი - Georgian 
5
Srpski - Serbian 
4
Kiswahili سَوَاحِلي -  
3
Hrvatski - Croatian 
3
балгарская - Bulgarian 
2
हिन्दी - Hindi 
2
Lietuvių - Lithuanian 
2
қазақ - Kazakh 
1
Cebuano - Cebuano 
1
ترکمانی - Turkman (Arami Script) 
1
Pol, Kom
Kurmancî
Peyv & Hevok 
40,967
Pend û gotin 
24,978
Kurtelêkolîn 
5,211
Şehîdan 
4,247
Enfalkirî 
3,466
Pirtûkxane 
2,752
Çand - Mamik 
2,631
Navên Kurdî 
2,603
Jiyaname 
1,414
Cih 
1,164
Belgename 
291
Wêne û şirove 
184
Weşanên 
115
Cihên arkeolojîk 
61
Partî û rêxistin 
28
Vîdiyo 
19
Helbest  
10
Nexşe 
3
Pêjgeha kurdî 
3
Karên hunerî 
2
Wekî din 
2
Ofîs 
1
Li Kurdistanê hatine berhemdan 
1
Hilanîna pelan
MP3 
323
PDF 
31,432
MP4 
2,558
IMG 
201,832
∑   Hemû bi hev re 
236,145
Lêgerîna naverokê
Kurdîpîdiya berfrehtirîn jêderê zaniyariyên Kurdîye!
Wêne û şirove
Kêliya ku rêberê şehîd “Simko Axa Şikak” berî 96 salan giheşte bajarê Silêmaniyê
Wêne û şirove
Xwendekarên dibistanên kurdî li rojhilatê Kurdistanê, di sala 1965an de
Kurtelêkolîn
Estetîka bedewiya jin
Cihên arkeolojîk
Temteman
Cihên arkeolojîk
Qoşliyê
Wêne û şirove
Kurdekî Batûmê bi cilûbergên neteweyî (sedsala 19an)
Cihên arkeolojîk
Mezarê Padîşehê Kurd ê Mîdî (Kî Xosraw- Kawa) 632-585 BZ
Kurtelêkolîn
Ew, ew Kes bû ku Dîrok li bendê bû
Jiyaname
Nesim SÖNMEZ
Jiyaname
Mîna Acer
Kurtelêkolîn
Rexneyên pîskolojî li Ser Çîrokên Zarokan -beşa 2yem
Jiyaname
Mecîdê Silêman
Kurtelêkolîn
Kurdekî Hezarfen Mela Mehmûdê Bazîdî
Cihên arkeolojîk
Dalamper
Jiyaname
Narin Gûran
Pirtûkxane
Morfolojiya kurdî ya hemdem
Jiyaname
Şermîn Cemîloxlu
Wêne û şirove
Kinyazê Îbrahîm, Çerkezê Reş, Hecîyê Cindî 1985
Jiyaname
Sîsa Mecîd
Jiyaname
HURŞÎT BARAN MENDEŞ
Jiyaname
Resul Geyik
Wêne û şirove
Di sala 1800`î de tabloya ku Kurdekî ji eşîra Caf'ê temsîl dike
Cihên arkeolojîk
Kereftû
Kurtelêkolîn
DANASÎNA NUSXEYÊN DESTXET ÊN BERHEMÊN FEQIYÊ TEYRAN ÊN KOLEKSÎYONA ALEXANDER JABA
Pirtûkxane
Dîroka civake kurd a hemdem
Pirtûkxane
NÎQAŞÊN FELSEFEYÊ 44
Pirtûkxane
Têketina felsefeyê 2
Pirtûkxane
Li kurdistanê tekoşîna azadiya jinê û Mesadet Bedirxan
Jiyaname
Rojîn Hac Husên
Jiyaname
Erdal Kaya

Kurdipedia.org (2008 - 2024) version: 15.92
| Peywendî | CSS3 | HTML5

| Dema çêkirina rûpelê: 0.813 çirke!