​​​​​​​Herî zêde bi destê Osmaniyan ferman li êzidiyan hatine rakirin-2

Di dîrokê de civata kurdên êzidî, ji ber ola êzidiyatiyê, bi destê Ereb Selçûqî, Oxoz, Mongol, Tatar, Osmanî, Tirk, Brîtanîyan û herî dawî jî çeteyên DAIŞ`ê ferman hatin rakirin.
Di serdema ola Îslamê de, bi taybet di dema xîlafeta Omer Bin El-Xetab de (634-644), êrişên li dijî kurdên êzidî dest pê kirin. Li gorî ku êzidî dibêjin, êrişên yekemîn di sala 640’ê de bi destê Qasim Bin Ebas El-Yemenî û Abdullah Omer, pêk hatin.
Bi destpêka serdama Omewiyan re jî, êrişên li dijî êzidiyan berdewam kirin û piştî wan Abasiyan heman êriş pêk anîn. Li gorî çavkaniyên êzidiyan, di navbera 640-979`an Z. de 12 fermanên leşkerî û êriş li dijî wan pêk hatine.
Piştî vê qonaxê, sala 1029`an Oxozên Tirkan li hemberî civata êzidî êrişên kirin, ku piştî lawazbûna dewleta Abasiyan wan dewleta Selçûqî ava kir. Selçûqiyan bi navê îslamê serweriya herêmê kirin û gelek komkujî pêk anîn.
Sala 1075`an piştî ku fermandarê Selçûqî Silêman Bin Qetlemş xwe wekî sultan ragihand, Selçûqiyan împeratoriya Romê “Selçûqiyên Rom” ava kirin. Ji ber ku kurdên êzidî li ser destê wan di gelek keraset û komkujiyan re derbas bûn, peyva “Romî” li cem civaka êzidî wekî îşareta nebaşiyê tê bikaranîn.
Salên 1259, 1368, 1394 û 1400`î Teteran li dijî kurdên êzidî fermanan pêk anîn.
Lêkolînerê êzidî Xidir Domelî wiha dibêje: “Li vî welatî dîrokê rehim li êzidiyan nekir. Li dijî vê olê gelek keraset pîk hatin. Hemû hêzên ku dihatin herêmê, li ser hesabê êzidiyan mezin û bi hêz dibûn.”
‘FETWEYÊN OSMANIYAN QETILKIRINA ÊZIDIYAN HELAL KIR’
Ji ber fetweyên olî ku qetilkirin û talankirina milkên êzidiyan helal dikir, komkujî li dijî êzidiyan pêk hatin. Ji wan fetweya Ehmed Bin Henbel ya di sedsala 9`an de û fetweyên Ebî El-Leys El-Semerqendî, Ebû Siûd El-Îmadî û Abdullah El-Rebtkî bûn.
Lê fetweya ku herî zêde ji ber wê komkujî û ferman li dijî êzidiyan pêk hatine, fetweyên Ebû Siûd El-Îmadî bû ku bi navê “Zanyarê Rom, Muftiyê texta Osmanî” dihat binavkirin, ku li gundekî Qostantîniyê ji dayik bû û di serdema Silêman El-Qanûnî û Silîm El-Sanî de li dewleta Osmanî fetwe didan.
Êzidî dibêjin ku El-Îmadî di fetweyên xwe de qetilkirina êzidiyan û tecawizkirina jin û zarokên wan helal kiriye û ew bi “ji gawirên esîl gawirtir in” bi nav dikir. Ev yek bi behaneya ku ji Îmam Elî Bin Ebî Talib û zarokên wî El-Hesen û El-Huseyîn hez nakin, pêk dihat.
‘OSMANIYAN 101 KOMKUJÎ û FERMAN LI DIJÎ ÊZIDIYAN PÊK ANÎN’
Li gorî lêkolîner Dawûd Mûrad Xetarî, ji dema fetweyên Ebû Siûd El-Îmadî yên sala 1560`î û heta beriya hilweşîna dewleta Osmanî bi 5 salan anku sala 1918`an, Osmaniyan 101 ferman li dijî êzidiyan pêk anîn ku hinek ji wan komkujiyan artêşa Osmanî bi xwe pêk anî, hinek jî bi rêya derxistina fermanan pêk hatin.
Xetarî dibêje piştî ku li gelek belge û lêvegerên girêdayî fermanên li dijî êzidiyan pêk hatine geriya, karîbû gelek belgeyên “Osmanî, Rûsî, Fransî, Farisî, Îngilîzî, Erebî, Suryanî û Kurdî” bi dest bixe.
Xetarî wiha didomîne: “Li gorî belgeyên heta dawiya şerê cîhanê yê yekemîn min bi dest xistine, 161 ferman li dijî gelê êzidî pêk hatine, her wiha 37 caran koçberkirina bi darê zorê û kuştina mîr û êlan pêk hatiye û ji bo teşwîqkirina qetilkirina êzidiyan 15 fetweyên fermî hatine dayîn.”
Ji hemleyên ku waliyên Osmanî yên Bexdayê bi rê ve birine; hemleya Hesen Paşa (1715 Z), hemleya Ehmed Paşa (1733) û hemleya Silêman Paşa (1752) hene.
Her wiha hemleya Nadir Şah Farisî ya di navbera salên 1732 û 1743`an de. Piştre hemleyên mîrên Mûsilê yên Celîliyên, hemleya li ser îmareta Şêxan, hemleyên li dijî êzidiyên li çiyayê Şengalê û heta bigihêje hemleyên paşeyên Osmanî.
Ji hemleyên paşeyên Osmaniyan; hemleya Elî Paşa (1802), hemleya Silêman Paşa El-Sexîr (1809), hemleya Ênice Beyreqdar (1835), hemleya Reşîd Paşa (1836), hemleya Hafiz Paşa (1837), hemleya Mihemed Şerîf Paşa di navbera salên 1884 û 1845`an de, hemleya Mihemed Paşa Girîdlîoglu di navbera salên 1845 û 1846`an de, hemleya Teyar Paşa di navbera salên 1846 û 1847`an de, hemleya Eyûb Beg (1891), hemleya Ferîq Omer Wehbî Paşa (1892) û hemleya Bekir Paşa (1894).
Di sedsala 20`an de, civaka êzidî li ser destê Itîhad û Tereqî û hemwextî komkujiyên li dijî Ermen, Suryan û Aşûriyan (1915) rastî koçberkirin û komkujiyan hat. Hemleya Osmaniyan a herî dawî li dijî gelê êzidî pêk anîne sala 1918`an bi destê Îbrahîm Paşa bû.
Êzidî gotina “ferman” wekî têgeha hemleyên qirkirina komî yên li dijî wan pêk hatine, bi kar tînin. Ferman gotineke Osmanî ye û tê wateya “biryarê” û îşaretê bi biryarên ku sultanên Osmanî ji bo qirkina êzidiyan dane, dike.
$‘ÊZIDÎ Û KOMKUJIYÊN BRÎTANYA Û IRAQÊ’$
Di sedsala 20`an de jî kurdên êzidî dîsa rastî êrişan hat. Li gorî lêkolîner Mûrad Xetarî, ji nav belgeyên ku wî bi dest xistine, belgeyek heye piştrast dike ku di sala 1925`an de hêzên Brîtanya yên li Iraqê li dijî êzidiyan operasyon pêk anîne.
Ji ber ku belgeyên nivîskî yên êzidiyan tune ne, hejmara wendahiyên gelê êzidî di vê operasyonê de bi temamî nayê zanîn.
Di sala 1935`an de, lîwa Hisên Fewzî Paşa operasyonek li dijî Şengalê pêk anî. Gelê Şengalê, herêmên bakurê Iraqê û herêmên nîvê Firatê li dijî biryara xizmeta leşkertiyê li Iraqê serî hildan, lê belê raperînên wan bi awayekî hov hatin bidawîkirin.
Wê demê Hisên Fewzî gelek peywirên leşkerî bi dest xistin û piştre bû rêveberê herêma Mûsilê û fermana êrişa li dijî Şengalê da.
Li gorî çavkaniyên Iraqê, fermandarê artêşê Bekir Sidqî zêdetirî 200 êzidî qetil kir û li seranserê herêmê qanûneke leşkerî ferz kir.
Piştî îmzekirina peymana “Cezair” di navbera Iraq û Îranê di 6`ê Adara 1975`an de ku li gorî wê şahê Îranê Mihemed Riza Pehlewî piştgiriya Mela Mistefa Barzanî li Iraqê rawestand, hêzên Iraqê li dijî kurdên li herêmên cuda yên Başûrê Kurdistanê hemleyên qirkirinê dest pê kir. Para êzidiyan jî ji wan hemleyan hebû, ku zêdetirî 150 gundên Şengalê hatin rûxandin û şêniyên wê bi darê zorê hatin koçberkirin.
ÊZIDÎ Û SEDSALA 21`AN
Ji 2003`an ve dema ku Amerîkayê dest li Iraqê werda, li herêmên cuda yên Iraqê û bi taybetî li herêmên Şîa û êzidiyan teqîn pêk hatin. Tevî ku Amerîka û hêzên ewlekariyê yên Iraqê gelek hemle li dijî baregeha El-Cîhda a Iraqê û piştre li dewleta Îslamî pêk anîn jî, lê belê nijkarîn rewşa ewlehiyê kontrol bikin. Ji dema destwerdana Amerîkî li Iraqê ve, li Iraqê bi awayekî domdar teqîn û bûyerên kuştinê pêk hatin ku para êzidiyan jî tê de hebû.
Di 14`ê Tebaxa 2007`an de, navçeya Til Izêr a qezaya Şengalê bi sehrîcên sotemeniyê û 3 kamyonên bi madeyên teqemeniyê û bombeyan bar kirî, êrişên li ser hev pêk hatin û di encamê de malên navçeyê hatin rûxandin.
Li gorî Heyva Sor a Iraqî, ji ber êrişan 796 kes hatin kuştin û hezar û 562 kes birîndar bûn. Wê demê ev êriş wekî êrişa herî hov li Iraqê ku piştî hatin hêzên Amerîkayê pêk hatiye û ji aliyê hejamra kuştiyan ve piştî êrişên 11`ê Îlonê wekî duyemîn mezintirîn êrişên li cîhanê pêk hatine, hate pejrandin.
Beriya van êrişan, li herêmên Sunî yên Iraqê û bi taybetî li Mûsilê û Başûrê Kurdistanê belavok hatibûn belavkirin ku tê de êzidî wekî “gawir” hatibûn binavkirin û li ser esasê “dijberên îslamê ne” banga kuştina wan haitbû kirin.
‘DAIŞ Û ÊRIŞÊN LI DIJÎ ŞENGALÊ’
Çeteyên DAIŞ`ê bi hovîtî û serjêkirinê dihatin naskirin. Di destpêka her êrişekê de bombe bi kar tanîn. DAIŞ`ê di demeke nêz de karîbûn tirsê belav bike, ji lewra hêzên herêmî û cîhanê DAIŞ ji bo pêkanîna berjewendiyên xwe li Sûriyê û Iraqê bi kar anî.
Rojnameya “Ozgur Gundem” a li Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê weşanê dike, ji çavkaniyên xwe yên taybet agahiyên girêdayî lidarxistina civînekê li paytexta Urdun Emanê di 1`ê Hezîrana 2014`an de bi dest xist, ku di civînê de nûnerên Amerîka, Israîl, Erebistana Siûdî, Tirkiyê û Partiya Demokrat a Kurdistanê (PDK) amade bûn û plana êrişên birêxistinkirî yên DAIŞ`ê li Sûriyê û Iraqê piştî wê demê, kirin. Armanca wan ew e ku li gorî berjewendiyên xwe derfeta destwerdana li Sûriyê û Iraqê peyda bikin.
Piştî 7 salan ji teqînên li Til Izêr, çeteyên DAIŞ`ê di 3`ê Tebaxa 2014`an de êrişî qezaya Şengalê kirin. Beriya vê êrişê di navbera raydarên Başûrê Kurdistanê û hikumeta Tirkiyê de civînek pêk hatibû û li gorî wê hêzên Pêşmerge yên girêdayî PDK`ê ji Şengalê vekişîn û sivîlên herêmê bi hovîtiya DAIŞ`ê re rû bi rû hiştin.
Li gorî daneyan, çeteyên DAIŞ`ê zêdetirî 3 hezar êzidî kuştin, zêdetirî 5 hezar êzidî revandin û li dijî hezar û 500 jin tundî hate meşandin, zêdetirî hezar jin û jinên ciwan li sûkên Sûriyê û Iraqê hatin firotin û zêdetirî 350 hezar êzidî ji warê xwe bûn.
Neteweyên Yekbûyî (NY) komkujiyên DAIŞ`ê yên li dijî êzidiyan bi “sûcên şer û sûcên dijî mirovahiyê” pejirand.[1]