ناونیشانی بابەت: ڕۆڵی کاریگەریی ئیدریسی بەدلیسی لە یەکگرتنی میرنیشنە کوردییەکاندا
ئامادەکردن: #وەهاب حەسیب محەمەد#

=KTML_Bold=“دەستپێک”=KTML_End=
شایەد بە چاوی دڵ لە مێژووی کورد ڕابمێنین و بەگژ فکراندا بچین، دەبینین هێندەی کاڵفام و کەڕەواڵەی میللەتەکە بە هەق و ناحەق بەگژ گەورەپیاوان و کەسایەتی میللەتەکەدا چوونەتەوە، کەمتر نییە لە گە ڤ و ڕقی دوژمنان بەرانبەریان، هەندێکیان لە ژیاندا و کەسانێکیان دوای مردنی کەمیان پێ‌ نەکراوە، بە نموونە “مەولانا خالیدی نەقشەبەندی” ئەگەر شاربەدەر نەکرابا لەو گەورە پیاوانەی کە ئەو بە خەلیفە ناوی بردبوون، دەیتوانی بناغەیەکی پتەو بۆ کوردەواری دابمەزرێنێت، “مەسعود محەمەد” دەنووسێت: دوای سەرکەوتنی کودەتای قاسم کەسانێک چوونە سەر گۆڕەکەی مەلای خەتێ‌، سەرباری توک و جمێن بە پێ لەقە بەربوونە گڵەبانی گۆڕەکەی، “ئیدریسی بە دلیسی”ش لەو نێوەندەدا کەمی پێ‌ نەکراوە، کەسانێک پێیان وایە؛ مەلا ئیدریس ساف دەر ساف کوردستانی خستۆتە بەردەست عوسمانێکان، هەندێک دەڵێن: بەندەکانی ڕیَککەوتنامەکە بە شێوەیەک داڕیَژراوە لە بەرژوەندی عوسمانێکان بووە، چۆنیان ویستبێت بەو شێوەیە بۆ مەرامی خۆیان شیکارو ڕاڤەیان کردووە. وەک پیاوی سوڵتان و خیانەتکاریش وێناکراوە، ئەم نووسینە هەوڵێکە بۆ دەرخستن و پیشاندانی ڕۆڵ و پێگەی ئەو کەڵە مەردمەی کورد.
=KTML_Bold=“زێد و بنەماڵەی مەلا ئیدریسی بەدلیسی”=KTML_End=
ئیدریس کوڕی شێخ حیسامەدین، کوڕی عەلی بەدلیسیە، کەسانێک دبێژن لە ئامەد بە وەلەد بووە، بەڵام ئەو لە نێۆ کۆمەڵێک تەخەڵوس، کە بۆخۆی هەڵیبژاردوون وەک مەولانا، حیکمەدین، بە دلیسیش نازناوێکە زیاتر شۆرەتی پێ ڕۆیشتووە. مەعلوومە بەدلیس شارۆچکەیەکی کوردنشینە لە کوردستانی باکوور، نها بە دلیس بە خاتری مەولانا زیاتر ناسکرایە و ناوبانگی پەیداکردووە. بە ڕای زۆرینەی ئەو کەسانەی لە مەڕ ژیانی وی نڤیسنە مەڵا ئیدرس د ناڤبەرا ساڵی 1415 بۆ 1417 لە دایک بوویە. “محەمەد بایراقدار”بە زوانی تورکی پەڕتووکێکی لەسەر بەدلیسی نڤیسیە، ئەو دبێژێت تورک، عارەب و ئێرانێکان گەرەکیانە هەریەک بە پاساوێک تۆڕەمە و بنەچەی بەدلیسی بە لای نەتەوەکانی خۆیاندا دابشکێنن!. هۆکارەکەش ئەوەیە بۆ خۆی ئاوڕی لەم لایەنە نەداوەتەوە، کەسانیتریش لە بوارەکەدا ئارزوومەندانە شەن و کەویان تیاداکردووە، لەم هەڵاو هەنگامەیەدا “حەسەن تەوەککولی”زۆر بە لێبڕاوییەوە کوردبوونی بە دلیسی یەکلاکردۆتەوە و پەردەی سەر لاداوە. “مەلا ئیدریس” لە بنەماڵەیەکی خانەدان لە دایک بووە، لە هیچ سەرچاوەیەکدا ناوی دایکی یادداشت نەکرایە و بۆخۆیشی لە نووسراوەکانیدا؛ ئاماژەی پێ‌ نەداوە. لە دەورانی منداڵیدا لە کن بابی زانستەکانی ڕۆژی خوێندووە، سەرچاوەکان ئاماژە بۆ خوێندەواری و دانایی بابی دەکەن و ناوی دانراوەکانیشی دەهێنن کە بەزوانی عەرەبی یادداشتیکردون وەک ” إرشاد منزل الکتاب”دوو بەرگ، شرح الإسطلااحات السوفیە و گۆڵشەنی ڕاز”، بابی پیاگێکی خاوەن ئەردە و فەزڵ بووە، نێوبانگی زیاتر بە سۆفی ڕۆیشتووە.
شێخ حیسامەدین لە خزمەت “ئوزون حەسەن” سەرداری ئاق قۆینلودا بووە، وەختایەک “ئۆزون حەسەن”پێ تەخت لە ئامەدەوە دەگوێزێتەوە بۆ تەورێز، بنەماڵەی حیسامەدینیش باروبنەیان ڕاگوازتووە بۆ پایتەختی نوێ‌، ئەو دەم ئیدریس هێمان و زارۆک بووە، پێشتر بابی لە ئامەد میرزای دەربار بووە، لە تەورێزیش بە شداری کۆڕی زاناو سۆفی گەورە مەلا جاهید دەکات، شێخ حیسامەدین ساڵی 1495 لە تەورێز کۆچی دوای دەکات و لە وێندەریش نێژرایە. مەلا ئیدریس بە پێی بارودۆخی باو عەرەبی، فارسی، زانستە ئەفڵی و نقڵێکانی بەوردی لە دەورانی فەقێیایەتی لە ئامەد و بەدلیس خوێندووە. بایراقدار دەنووسێت: بەدلیسی پیاوی دەوڵەت بووە، چونکە لە سەروبەندی فەرمانڕەوایی “یەعقوب بەگی کوڕی حەسەن ئوزون” کە یەکێک بووە لە دەسەڵاتدارترە بەهێزەکانی ئاق قۆینلۆ، میرزا “کاتب” و وەرگیڕ بووە یەکێکیش بووە لە کەسە نزیکەکانی، لە پەڕتووکی “رسالەی خزانیە” سەربوردەی ئەو گەشتە دەگێڕێتەوە کە لەتەک ناوبراودا بۆ ئازەربایجانی کردووە. دواتریش لە سەردەمی “سوڵتان ڕۆستەم و ئەڵوەند میرزا”دا لەسەر ئیشەکەی بەردەوام بووە و ڕێزلێ‌ گیرابووە. تا ساڵی 1491و دوا کۆچی یەعقوب بەگ بەدلیسی لە وەزیفەدا ماوەتەوە.
=KTML_Bold=“ئاکار و خووڕەوشتی ئیدریسی بەدلیسی”=KTML_End=
بە گوێرەی سەرچاوەکان، مەلا ئیدریسی بەدلیسی ڕەوشت و ئاکار پەسەند، دڵاوا و بەرچاو تێربووە، زار پاراو و دەم و لەفز شرین، بەرچاو تێرو بە بەزیی بووە، مەجلیس ئارا و قسە خۆش، خامەی موو قڵەشانە و وەستایانە بووە، زانا و زاکوونناس، لە خوا ترس و بەدین بووە، لە خراپە و چەپەڵی و ڕەفتاری دزێوانە پرینگاوەتەوە، گۆی بە فەرمانی دەوڵەت و قانوون پەرست بووە.
=KTML_Bold=“دامەزراندنی دەوڵەتی سەفەوی”=KTML_End=
دوای کوژرانی “عەلی سەفەوی” لەتەک ئاق قۆینلۆدا، ئەستێرەی بەختی بنەماڵەکەیان کەوتە کزی، چونکە شا ئیسماعیل ئاڕاستەی شەڕەکانی ڕوو کردە هەرێمەکانی باکووری ئاق قۆینلۆ، ساڵی 1501، شا ئیسماعیل جاڕی دەوڵەتی سەفەی دەدات و زۆر سەختگیرانە دەستی دابوو بە شیعەری، ئەویش دەیزانی لەتەک شادا دەرنابات، مەولانا لە ڕێگەی مەکە و مەدینەوە خۆیی دەگەیەنێتە ئەستانە، لەلایەن سوڵتان بایەزیدی دووەمەوە بە قەدر زانینێکی زۆرەوە پێشوازی لێکراوە، بە مووچەیەکی شایستە دادەمەزرێت، ناوبراو مۆرداری سوڵتان بایەزید بووە، تەنانەت لە شوێنی سوڵتانیش “فەرمانی ئیمزا کردووە”. ساڵی 1520، لە کتاوێکی سەربەخۆدا “هەشت بە هەشت” مێژووی عوسمانێکان لە هەشتا هەزار بەیتدا دەنووسێتەوە و دادەڕێژێت، دوای مردنی سوڵتان بایەزید دەبێت بە ڕاوێژکاری سوڵتان سەلیمی یەکەم، لە هێرشەکانی سوڵتان بۆ سەر میسر و ئێران ڕاوێژی پێکراوە و پۆستی ” قازی عەسکەری”پێ‌ دراوە، مێژوو پێمان دەڵێت: دوای مردنی سوڵتان سەلیمی یەکەم بە ماوەیەکی کەم لە ساڵی 1520، لە ئەستانە کۆچی دوای دەکات لە نزیک گۆڕی ئەبوو ئەیوبی ئەنساری ئەسپەردەی خاک دەکرێت. لە پاش خۆی بیست دانراو بە جێدەهڵێت، لەوانە: ڕسالة الخزانیە کە یەکەم دانراوێتی، ڕسالە بەهاریە، مناڤر السوم و السید، ڕسالە فی النفس و سەلیم نامە کە لە دوا بەرهەمەکانێتی و گەلەک بەرهەمی دیکە.
=KTML_Bold=“بارودۆخی سنووری عوسمانی و سەفەوێکان”=KTML_End=
ساڵی 1501، شا ئیسماعیل جاڕی دەوڵەتی سەفەوی دەدات، سەرباری تێڕوانینە تووندئاژۆکانی لە مەڕ شیعەگەری ڕقی سەختی لە هەمبەر کوردان بووە، بەڵام بەشێکی میرا کوردان، وەلاتێ‌ خۆ لە هیرشا شا ئیسماعیل پاراست بوون، نە خاسمە دەڤەڕی وان کو چیاییی بوون. ساڵی 1507، شا سمایل، لەشکرەکا مەزن بۆ فەتحا کوردستانێ‌ ڕەوانە کر لە هەمانساڵدا میر شەرەفی بەدلیسی پەیوەندی بە شا ئیسماعیلەوە دەکات، قەسدا وی پەیوەندییان دناڤبەرا کوردان و سەفەوییاندا ئاڤا بکەت ئەو دبێژێت: میرا کوردان دخوازن بکەڤنە ژیر فەرمانا شاهی و مورشیدی تەواوی شاە ببینن. ساڵی 1508، شا ئیسماعیل شاری ئامەدی داگیر کرد و “محەمەد ئێستاجلو”ی وەک حاکمی ئەوشارە ناساند. ساڵی 1509، بە مەبەستی مل کەچبوون و گوێڕایەڵی بۆ فەرمانەکانی شا کۆمەڵێک میرا کوردان سەرەدانا شاهی کرن، لە پێشتهاتەکی سەیردا بە فەرمانی شا حەمی میرا کوردان لە زیندانی ئێخستن. لە جێگای ئەوان قزڵباشەکانی کرد بە فەر مانڕەوا. ئەگەرچی پێشتر ڕەوشا سنوورێ‌ هەردوو ئیمپراتۆرییەت ئارام نەبوو، هاوکات بەهۆی سەختی ناوچەکانی میرە کوردەکانەوە ئەوان سەربەخۆ کاروباریان ڕایدەکرد و نەیان دەتوانی گوێڕایەڵ و مالکەچی شا بن، قزڵباشەکانیش زەبریان لە کوردان وەشاندبوو. لەمکاتەدا “ئیدریسی بە دلیسی” بڕیار دەدات بۆ خۆی گەشتی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی میرا کوردان بکات، ئەوان لەسەر بەردەوامی بەرخودان و خەباتا دژی شا هانبدات، بەرایی کارەی دیدەنی و سەردانیکردنی کوردێن برا دۆستی بوو، چونکو ئەوان لە بەراهیی شەڕێدا بوون، پێشتر بە ئالیکار کوردانی سۆران، بابان و موکری و ئەنجامی هەڤگرتنێ‌ شییان لە شکرەکا پێنج هەزار کەسی قزڵباش بە سەرۆکایەتی شاسمایل بشکێنن، دواتر حەمی میرا کوردان چاکی خۆیان وەلادا کردوو کەوتنە ڕاوەدونان و دورخستنەوەی قزڵباشەکان. پاشئەوەی شا سمایل دەست بە سەر بەغداا دەگرێت، سنووری هەردوو ئیمپراتۆرییەت لە یەک نزدیک دەبنەوە، بەریەککوتنی هەرتک دەوڵەت لە هەر کاتێکی تر بە خاتری کۆمەڵێک هۆکار نزیکتربووە، لەی سەردەمە وەملاوە نێوانی شاسمایل و میرا کوردان ئاڵۆزی و پەشێوی تێدەکەوێت و چەندینجار پێکدادان و ڕووبەڕوو بوونەوە ڕوودەدات.
=KTML_Bold=“ڕۆڵی مەلا ئیدریسی بەدلیسی لە یەکخستی میرا کورداندا”=KTML_End=
لەم قۆناغەدا؛ ئەرکە قوورسەکەی مەلا ئیدریس دەست پێ‌ دەکات لە کۆکردنەوە و پشتگیری میرو میرنشینە کوردێکان، وەک هاوپەیمان پاڵپشت بۆ ئیمبراتۆریای عوسمانی، دوای ئەوەی لەلایەن سوڵتانەوە ڕادەسپێرێت بۆ تەواوکردنی ئەرکەکەی، مەلا ئیدریس، لە میرە کوردەکان نزدیک دەبێتەوە، دەیەوێت ڕاستەوخۆ مەرامی سوڵتانیان لە مشت نێ، ‌ پێشتر میرا کوردان باوەڕی تەواویان بە مەلا ئیدریس هەبووە، تەنانەت بۆ زۆر کار ڕاوێژو پرسیان پێ‌ کردووە، یەکەمین کاری “ئیدریسی بەدلیسی” ناردنا نامەو قاسیدان بوو بۆ دەڤەری برادۆست، زڕزاو شنۆ. سەرئەنجام دوای چەندین گفتوو گۆ و ڕاگۆڕینەوە هەرتک لا پێکدێن لەسەر ئەم بنەمایانە:-
1. پارێزگاری کردن لە سەربەخۆیی میرنشینە کوردەکان.
2. داننانی دەوڵەتی عوسمانی بە پیادەکردن و گواستنەوەی حوکم، بە شێوەی بۆ ماوەیی لەنێو میرنشینەکانا “لە بابەوە بۆ کوڕ”
3. لە کاتی جەنگەکانی ئەستانەدا لەسەر میرنشینە کوردەکانە یارمەتیی سوپای عوسمانی بدەن، لەبەرانبەر یشدا ئەستانە میرنشینە کوردەکان بپارێزێت لە هەر هەڕەشەو دەست درێژییەکی دەرەکی.
4. میرنشینە کوردەکان ساڵانە باج و خەراج بدەن بە دەوڵەتی عوسمانی.
لە هەمبەر ئەمکارەدا، ئیدریسی بە دلیسی بیست هەزار ئاڵتونی دۆقەی پێ‌ ڕەوا دیتراوە، پێنج سەد خەڵاتی سوورمە و حەڤدە ئاڵا بۆ میراکوردانیش دیاری کراوە. وەختایەک لە 23/ تەباخا/ 1514، جەنگی چاڵدیران لەنێوان سەفەوی و عوسمانێکاندا هەڵگیرسا و کو ب شکستنەکا مەزنا سەفویان دوماهی هات و پایتەخا خو “تەبرێز” کەت، جارێکیتر قزڵباشەکان لە کوردستان دوورخرانەوە، کوردا لە دەستهەلاتا سەفەویان ئازادبوو. ئەم پەیماننامەیە تاوەکووناوە ڕاستی سەدەی نۆزدەهەم کاری پێ کراوە وەک دەرێن: ساری مەفعول بووە.
=KTML_Bold=“مەلا ئیدریس پاڵەوان بوو یان ناپاک”=KTML_End=
کارێکی زیدە بە قیمەت و پڕبایەخە ئەگەر کوردا حەمی کاروخەباتێ‌ خۆ بخاتە بەر لێکۆڵینەوە و توێژینەوەوە، تا ڕەش و سپی، پاک و پیس لە یەک هەڵاوێردێ، هاوشێوەی گەڵانی ئەورووپا کە سێ‌ سەد و پەنجا دەزگای ئەکادیمیان داناوە بۆ توێژینە وە لە ئەفسانە، دیرۆک و … هتد. مەخابن کورد لەم بوارەدا زۆر دەست کوورتە و هیچی نییە، بەداخەوە. شەرەفنامە بەمشێوەیە کارەکانی بەدلیسی هەڵدەسەنگێنێت: سیاسەتی عوسمانی بە تەواوی پێچەوانەی سیاسەتی سەفەوی بوو، بە واسیتەی “مەلا ئیدریسی بەدلیسی”بە سەر کوردستاندا تەتبیق کرا، ئامانجی ئیتحاد و تەعمیم کردنی بنەمایەکی باشبوو، ئەستانە بە هۆکاری دامەزراندنی هەندێ‌ حکوومەتی محەلییەوە گەلی کوردی بە تەواوی لە خۆی ڕازیکرد، دواتر دەنووسێت: خۆڵاسە بە هیممەت و دیرایەتی مەولانا وەلاتی کوردستان بۆ عوسمانی ساغ بوەوە، دواتر دەست کرا بە تەشکیلاتی ئیداری و ڕێکخستنی کاروباری ئەو وڵاتە کە لە تەرەف سوڵتانەوە بە مناسب بینراو فەرمانی بۆ هات. “ئەمین زەکی بەگ”لە پەسنی مەولانا ئیدریسی بەدلیسیدا دەنووسێت: ئەم جۆرە تەشکیلاتە شوێنەواری زیرەکی و بیرتیژی مەولانا بوو، زۆر موافیق بوو لەگەڵ ئیحتیجات و ئیجابیاتی محەلی، وڵاتێکی سەختی وەک کوردستان ئەهالیەکەشی شەڕکەر، بە جۆرێکیتر بەڕێوە نەدەبرا، ئەو چل و شەش میرنشینە کە پێشتر هەبوون بەشی زۆریان بەشێوەیەکی قانوونی هێڵدرانەوە، دوای تەواوکردنی تەشکیلات و ئیدارات بەدلیسی بە دەستی خۆی و بە ناوی سوڵتان سەلیمەوە تەپڵ و بە یداخی بە ئومەرای کوردان دا، ئەمانە نیشانەی ڕەسمییەی ئیمارات بوو، لە کۆتایی نووسینەکەیدا محەمەد ئەمین دەڵێت: لە دوا سەرفەریدا شا بەدلیسی بۆ ئێران و میسر بردو هاوسەفەری بوو.
جەمیل ڕۆژ بەیانیش لە بارەی ئیدریسی بە دلیسیەوە دەنووسێت: سەرانی ئەو ڕۆژگارە تەنیا خێوی ڕم و خەنجەر بوون، بەدلیسی شارەزا لە ئەدەبیاتی تورکی، عەرەبی و فارسیدا، هاوکات شارەزایی مۆزێک و زماندا هەبووە، بەڵام سەردارانی کورد ڕازینەبوون، یەکێک لە خۆیان ڕابەر و پێشەوایان بێت، بەدلیسیش زۆر چاک لەو بارودۆخە حاڵی بووە، بۆیە هەرگیز داوای ئەو پۆستەی بۆخۆی نەکردووە، چونکە یەکێک لە داواکارێکانی سوڵتان، دیارکردن و هەڵبژاردنی میری میران بووە لەلایەن گەورەو سەردارانی کوردەوە، بە داخەوە لەو خاڵەدا نەگەیشتوون بەئاکام. ناچار لە کۆتاییدا غەوارەیەک ئەو جێگایەیی پڕکردۆتەوە. لەم بوارەدا “حەکیمەدین ئیدریس” گشت تاقیکردنەوەیەکی لەسەر میرە کوردەکان کردووە، دیارە دواتر بێ‌ ئومێد بووە، مەلا ئیدریس وەک لە دەرباری سوڵتان خیانەتی لە کورد نەکردووە، لە مەجلیسی کورداندا نەوێراوە قسەیەکیش بە سوڵتان بڵێت، چون دەیزانی بۆ سبحەینێ‌ میرێکی چەپاوخۆر بۆ خۆنزیکردنەوە قسەکە دەگەیەنێتەوە بە سوڵتان.
=KTML_Bold=“ئەنجام”=KTML_End=
مەلا ئیدریس سیاسەتمەدارێکی کارامەو بە توانا بووە، میرەکانی قەرەقۆینلو و ئاق قۆینلو سوودیان لە بیرتیژی ئەو وەرگرتووە، دوای هاتنی شا ئیسماعیل و گیرسانەوەی لە ئەستانە، سوڵتان سەلیم دەیکات بە ڕاوێژکاری خۆی، لە مەر نزیکخستنەوەی میرا کوردان و ئەستانە گەرەکی بووە کورد فێری سیاسەت ببێت و بتوانێت خۆی بەڕێوەبەرێت، بە زەینی کراوە مامەڵە لەگەڵ ڕووداو و پێشهاتەکاندا بکات، بەرژەوەندی دوور مەودای میللەتەکە لە بەرچاو بگرێت. لە کۆتایشدا بۆ ئەوەی پەرت نەبن و بەیەکگرتووی بمێنەوە کەسی دیکەی بۆ هێناون کردویەتی بە سەردارو گەورەیان.
هەندێک پێیان وایە؛ ئەگەر ئەو ڕێککەوتنەیش نەبوایە عوسمانێکان کوردستانیان داگیر دەکرد، چون ئیمبراتۆیایەکی زەبەلاح و بە هێز بوون، هەروەسا کەسانێک دەنگ بڵیند دەکەنەوە هاوار دەکەن و دەڵێن: خاڵەکانی ڕێککەوتنامەکە بە شێوەیەک بووە، عوسمانێکان توانێوانە بە شێوەک ڕاڤە و شیکاری بۆ بکەن، لە مەسڵحەت و بەرژەوەندیان تەواو بووبێت، ئەم بۆچونانە بابەتێکی دیکەن و دەکرێت کۆڵیاران وتوێژەران بیدەنە بەر نەشتەری شیکردنەوە لە بەر ڕۆشنایی ڕۆژگاری خۆیدا، نەک ئێستا ڕاسێکان هەڵهێنجنێن و بیخەنە ڕوو. لە کۆتاییدا دەپرسم ئیدریسی بەدلیسی خیانەتکاربوو و یان خەباتکار؟ [1]