گفتوگۆی: ڕێدار ئەحمەد
د. موحسین عەبدولحەمید ناوێکی دیار و شارەزای بواری فیکر و تەفسیرە، دید و تێڕوانینەکانی، بە تایبەت ئەوانەی لەم دوواییانە خستوویەتییەڕوو، جێگەی وردبوونەوە و تێڕامانە، لەم دیدارەدا دەربارەی کەلەپووری ئیسلامیی قسەی تایبەتیی هەیە، باس لەوە دەکات کە کەلەپووری ئیسلامیی کاریگەر بووە بە عەقڵیەتی عەرەبیی لە تیڕوانین بۆ بەها و ئەخلاق، پێشیوایە کەلەپووری ئیسلامیی هێندەی جوانییەکانی خڵتە و ناشیرینی پێوەیە، ئەمەش دەخوازێت پێداچوونەوەیەکی مەنهەجی و گشتگیر بە و کەلەپوورەدا بکرێتەوە.
موحسین عەبدولحەمید
دکتۆرا لە تەفسیر و زانستەکانی قورئان.
زیاتر لە (30) بەرهەمی چاپکراوی هەیە.
دەیان لێکؤڵینەوەی بڵاوکراوەی هەیە.
ڕاوێژکاری گۆڤاری خاڵ
خاڵ: ئایا دەستگرتن بە کەلەپوورەوە واتای دەستگرتن بە ڕابردووەوە دەگەیەنێت، ئەمەش نهێنی دواکەوتن و بەجێمانی موسڵمانانە؟
د. موحسین عەبدولحەمید: سەرەتا کەلەپوور هەموو ئەو هەوڵە شارستانیانە دەگرێتەوە کە لە بوارە جیاوازەکانی ژیاندا دراوە، واتە ئیجتیهادی ئایینیی، سیاسیی، ئابووریی، کۆمەڵایەتیی، ئەدەبیی، هونەریی و چالاکییە جۆراوجۆرەکانی تر.
لەسەر ئەم بنەمایە ئایین لەبەر ئەوەی وەحیی خواییە ناکەوێتە ناو ئەم پێناسەوە، واتە ناکەوێتە ناو کەلەپوورەوە، چونکە وەحی ناردراوێکی خوایی سەربەخۆیە و ناکەویتە ناو کات و شوێنەوە، کەلەپووری نەتەوەیەک لەنەتەوەکان نییە.
بەڵام ڕاڤەی ئەم وەحیە (قورئان و سوننەت) بە درێژایی مێژوو لەبەر ڕۆشنایی جوڵەی ئومەت لەناو کات و شوێندا لێکدانەوە و شرۆڤەی بۆ کراوە، لەبەرئەوە پێداچوونەوەی کەلەپووری ئومەت بەم واتایە و نوێکردنەوەی ئەوەی تێیدایە هەتا لەگەڵ ئێستا و ئاییندەمان یەکبگرێتەوە، بۆ پێشکەوتنمان و چونمان بۆ ناو شارسانێتی نوێ پێویستە، لە کەلەپوورەکەماندا لە هەموو بوارەکانی ژیاندا لایەنی ڕۆشنی مەزنی زۆرە و دەبێت لییان سوودمەندبین، لەپێناوی هێنانەدی بەرژەوەندییەکانی ئومەتەکەمان کە پێویستی بە نوێگەرییە لە شێواز و ناوەرۆکدا، ئەمانە‌ش یە پێودانگە ئوسوڵیەکان ڕێکیان بخەین.
بە ڕادەی ئەو ڕووناکیە زۆرە و ئەو دەستکەوتە مەزنانەی لە کەلەپوورەکەماندا هەیە، بەهەمان شێوە نشوستی زۆر و بەلاڕێداچوونی ماندوکاری لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا تێدایە، کە بە درێژایی مێژوو موسڵمانانی تووشی خراپترین نەهامەتی کردووە، پێویست دەکات بە شێوەیەکی قوڵ لێیبکۆڵینەوە و ئاگاداری هۆکارەکانی خامۆشبوون و چەقبەستنی ببین، هەتا دانیپێدابنێین و بۆ نەوەکانمانی ڕوونبکەینەوە، کە ئەوانە هۆکاری سەرەکی دواکەوتنمانبووە و لە بەردەم هەستانەوەماندا بووەتە ڕێگر، ئەگەر ئیجتیهادی هەڵە لە مەزهەبە عەقیدەیی و فیکری و فیقهییەکاندا هەبووبێت لە مێژووماندا، بۆمان هەیە وازی لێبهێنین و ئیجتیهادی تێدابکەین، هەروەک چۆن پێشینانمان بەپێی ڕەوشی ژیانیان و گەشەسەندنی کۆمەڵگەکانیان ئیجتیهادیان تێدا کرد، ئەمە جگە لەو ئەوانەی کە بە وەحی دەقی جێگیری لەسەرە کە پێویست دەکات تا ڕۆژی قیامەت پابەند بین پێیانەوە، کەواتە ئێمە ئازادین لەوەی چاوبگێڕینەوە بە کەلەپووری ڕابوردوومانداو لەسەری کەلەپوورێکی نوێ بەرهەمبهێنین کە بەرەو پێشەوەمان ببات.
خاڵ: ئەم پێداچوونەوە لە کوێوە دەستپێبکەین؟
د. موحسین عەبدولحەمید: دەتوانین توێژینەوە و پیداچوونەوەی کەلەپوورمان بەشێوەیەکی هۆشیارانە لە کۆنترین سەدەوە دەستپێبکەین، بە تایبەت ئەوەی لە دەوری وەحی خودایی لە قۆناغە جیاوازەکاندا درووستکراوە، واتە پێویستە ئەوەی ڕاستە بەردەوام بێت و ئەوەی خراپە بە بەرنامەیەکی ئیسلامیی هاوچەرخ لاببرێت، هەتا هیچ ڕێگرێک لە بەردەم پێشکەوتن و هەنگاوماندا بەرەو بوونیاتنانی بزاڤێکی فیکری کە بۆ نەوەکانی ئاییندەی بەجێبهێڵین نەمێنێت، پێداچوونەوەی ئەوەی ئێمەش کردوومانە بۆ ئەوان لەبەر ڕۆشنایی ئەو ڕەوشەی نوییەی تێیدا دەژین ئاسان بکەین.
خاڵ: لە لێکۆڵینەوەی کەلەپووری ئیسلامییدا بەلاڕێداچوونی مەنهەجی هەیە؟
د. موحسین عەبدولحەمید:لەم سەردەمەماندا یەکەمین بەلاڕێداچوون بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە کەلەپوور بەیەک شێوە، واتە جیانەکردنەوەی وەحی خوایی لەگەڵ کەلەپووری مرۆیی فۆلکلۆریی و ئیجتیهادی، ئەمە لەلایەن پەیڕەوکارانی مەنهەجی مادیەوە ئەنجام دەدریت، ئەوانەی دان بە وەحی خواییدا نانێن، بەڵکوو بە کارێکی مرۆڤی دەزانن کە وەک کەلەپووری سەردەمەکەی خۆی وایە، ئەمەش هەڵەیەکی گەورەیە و بەلاڕێداچوونێکی ئاشکرایە، ئەوە دەخاتە ڕوو کە بڕوایان بە ئیسلام هەمووی نییە، دەرئەنجامی ئەمە کەوتوونەتە بەلاڕێداچوونێکی تر، ئەویش لێکۆڵینەوەی بزووتنەوە تێکدەرەکانی ئیسلامە، وەک قەرامیتە، بابەکی، بزووتنەوەی زنجەکان و هی تریش، وایان داناون کە ئەوانە بزاڤی جەماوەری بوون و نوێنەرایەتی بەرژەوەندی خەڵکی ستەملێکراویان کردووە، ئیسلام و هەموو ئەوەی لەسەری بوونیاتنراوە بە جووڵانەوەی ئەو قۆناغەیان داناوە کە نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەکانی ئەو چینەی کردووە کە دەستەڵاتیان قۆستۆتەوە، دەتوانین ئەم بەلاڕیداچوونە لە ڕووی فەلسەفیی و زانستییەوە بە ئاسانی وەڵامبدەینەوە، کە ئەوەش بابەتێکی دیکەی درێژە و لێرەدا بواری ئەوە نییە بچینە ناویەوە.
بەلاڕێداچوونێکی تریش هەیە، ئەویش دانانی مێژوو و ئەوەی تێیدا ڕوویداوە بەوەی کە ئەوە ئیسلامە، بەپیرۆزکردنی و تێنەپەڕاندنی، بە تایبەت مەنهەجی زاهیریەکان، ئەمە لەکاتێکدا مێژوو بریتییە لە جووڵانەوەی مرۆڤی موسڵمان، ئەویش چاک و خراپی تێدایە، ئەم مەنهەجیەتە کێشە تائیفی و دەمارگیرییە مەزهەبیەکانی کە خوێنی تێداڕژاوە گواستۆتەوە بۆ کاتی ئێستامان، لەبەر مەترسی ئەم بەلاڕێداچوونە لە مەنهەجدا بیردۆزەی (من الوحي الی العصر) م نووسی هەتا ڕابوردوو بە هەموو ئەوەی تێیدا ڕوویداوە دووبارە نەکەینەوە، لەوێوە دەست بە بوونیاتی ژیانی نوێمان بکەین، لە وەحیەوە دەستپێنەکەین و بە ئاڕاستە و لەژێر چاودێری ئوسوڵ و ڕێسا و مەبەستەکانیدا خوڵانەوە نوییەکەمان بۆ بوونیاتنانی ژیانمان لەسەر بناغەیەکی بەهێز دەستپێبکەین.
خاڵ: دەکرێت بزانین سیمای مەنهەجی ئیسلامیی بۆ خوێندنەوەی کەلەپوور چییە؟
د. موحسین عەبدولحەمید: سیمای مەنهەجی ئیسلام بۆ خوێندنەوەی کەلەپوور و مێژووی ڕابردوو لە قورئانی پیرۆزەوە دەستپێدەکات، کە هەواڵی ئەوانەی پێش ئێمە و ئەوانەی پاش ئێمەشی تێدایە، هەروەها چارەسەری کێشەکانی مێژووی ڕابردووی تێدایە، ئەم مەنهەجە داوامان لێدەکات ڕێسا (قواعد) ی مێژوو و یاساکانی و سوننەتی جووڵانەوەی مێژوو و کۆمەڵگە بدۆزینەوە، تا بەوردی لێیبکۆڵینەوە، تا چاکە و خراپە لێکجیابکەینەوە و دەستبخەینە سەر ئەوەی پێشوو، هەڵەو ڕاست تێیدا.
دەبێت زانستیبین لە چاوگێڕانەوە بە ڕبردوودا، لە هەڵەکانی پێشینانمان و کەلەپوورمان بێدەنگ نەبین هەتاوەکوو ئێمەش دووبارەی نەکەینەوە و بزاڤی ئێستا و ئاییندە ئیفلیج نەکەین.
مەنهەجی ئیسلامیی، مەنهەجێکی گشتگیری تەواوکارە، بەیەکچاو سەیری مێژوو ناکات، جەخت لەیەک هۆکار ناکاتەوە و هۆکارە دیار و نادیارەکانی تر فەرامۆش بکات، مەنهەجێکی بەویژدانە بەوەی کە چاکەی کردووە دەڵێت چاکت کردووە، بەوەشی کە خراپەی کردووە دەڵێت خراپەت کرددوە، دوور لە هەر موجامەلە و لەبەرچاوگرتنێک.
خاڵ: تا چ ئاستێک کەلەپووری ئیسلامیی کەوتۆتە ژێر کاریگەریی کەلەپووری عەرەبیی؟
د. موحسین عەبدولحەمید: کەلەپووری ئیسلامیی چۆن ناکەوێتە ژێر کەلەپووری عەرەبیی لە کاتێکدا قورئانی پیرۆز بە زمانی عەرەبیی دابەزیوە، پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) بە عەرەبیی ڕوونی کردۆتەوە، کەوابوو زمانی عەرەبی بووەتە بەشێکی بنەڕەتی لە کەلەپووری ئیسلامیی، لە ڕووی زمان و ڕەوانبێژی و نەحو و سەرف و ئەدەبەوە، پاشان فیقهی ئیسلامییش بەهەمان شێوە بووە و لە قۆناغی یەکەمیدا کاریگەر بووە بە دەستەواژە عەرەبییە کۆمەڵایەتیی و ئابووریەکان و هی دیکەش، بگرە کەلەپووری ئیسلامیی کاریگەر بووە بە عەقڵیەتی عەرەبیی لە تێگەیشتنی بەها و ئەخلاقی دەوروبەری، پاشان کەلەپووری ئیسلامیی بە زۆری لە زانستە ئایینی و عەقڵیی و زانستییەکاندا بە زمانی عەرەبی دەربڕاوە.
خاڵ: ئەی ڕەوتە ئیسلامییە جۆراوجۆرەکان چۆن مامەڵەیان لەگەڵ ئەم کەلەپوورەدا کردووە، بۆ نموونە ئەو ڕەوتەی خۆی بە سەلەفی ناودەبات؟
د. موحسین عەبدولحەمید: بەو پێیەی کە مامەڵە لەگەڵ کەلەپوور لە ڕابردوو و ئێستاشدا لەبەر زۆر هۆکار مامەڵەیەکی ئیجتیهادی بووە، کەواتە دەبێت ئیجتیهاداتی جۆراوجۆری ڕەوتە ئیسلامییە جۆراوجۆرەکان ببینین، هەیانە تەنیا لە بەردەم ڕووکاری دەقەکاند وەستاوە و پابەند بووە بەواتا ڕووکاریەکانی دەقەکەوە، بە بێ گوێدانە ئەو مەبەست و ئامانجانەی دەقەکە دەریبڕیوە، هەیانە چووەتە ناو بنەما و ئوسوڵ و مەبەست و ئامانجەکانی جێبەجێکردنی ئەو حوکمانەی کە لەسەری بوونیاتدەنرێت.
ڕەوتی سەلەفی کۆن و هاوچەرخیش بە هەموو باڵە توندڕەو و میانەڕەوەکانییەوە تەنیا گرنگی بە ڕووکاری دەربڕینەکان دەدات، بایەخ بەو واتا و مەبەستانە نادات کە لە پشت دەربڕینەکەوە هەیە، پڕۆسەی عەقڵی بەکارناهێنێت لە مێژووبوونی هەندێک لەوەی کە تێیدا هاتووە و پەیوەستە بەو کات و شوێنەوە، هەوڵنادات لەوەی کە توانای ئیجتیهادکردنی تێدایە ئیجتیهاد بکات و بیبەستێتەوە بە کاتی ئێستاوە، هەندێجار دژ دەبێت لەگەڵ ئەوەی هاوەڵە موجتەهیدەکان لەسەریبوون لەوەی ئیجتیهادیان تێدا دەکرد، بەپێی گۆڕانی کاتی کەمی سەردەمەکەیانەوە.
مەنهەجی سەلەفی ئێستا (منهج السلفي المتأخر) بووەتە کێشەیەکی گەورە لە توندڕەوی لە هەندێک دەقدا و دەرکردنی فەتوای کافرکردن و ناولینانی باڵەکانی دیکەی ڕەوتی ئیسلامیی بە بیدعەچیی، ئەمەش زیانی گەورەی لە کۆمەڵگەی ئیسلامیی و دەرەوەی کۆمەڵگەی ئیسلامییشدا گەیاندووە بە ئیسلام.
خاڵ: کەلەپووری ئیسلامیی تا چەند بەرپرسیارییەتی ئەوەی ئێستا لە جیهانی ئیسلامییدا ڕوودەدات لە ئەستۆ دەگرێت؟
د. موحسین عەبدولحەمید: ئەوەی ئێستا لە جیهانی ئیسلامیدا ڕوودەدات، کەلەپووری ئیسلامیی لەئەستۆی ناگرێت، بەڵکوو ئەوانە لە ئەستۆی دەگرن کە لە قۆناغ و ڕەوشی خۆیدا لێی تێنەگەیشتوون و لە هەموو شتێکدا سوودیان پێناگەیەنێت، ڕاست و چەوتیان بۆ جیانەکراوەتەوە و لەتێگەیشتنی مەنهەجەکەیدا قوڵ نەبوونەتەوە، جیاوازیان نەکردووە لەنێوان وەحی خوایی جێگیر و ئەوەی لە دەوروبەری وتراوە، بەڵێ ئەوانە دەرئەنجامی تێگەیشتنی بەلاڕێداچوویان لە هەموو ئەوانەی باسمان کرد لە ئەستۆ دەگرن، ئەوان بەو کارەیان ئێستایان گواستەوە بۆ ڕابردوو، بەم کارەشیان ئێستا و ئاییندەیان تێکدا، بەڵکوو ئیفلیجیان کرد لەبەرەوپێشچوون.
خاڵ: لە هەندێک نووسین و وتارتدا باس لە چەمکی - من العصر الی النبوة- دەکەیت، پرسیارەکەمان ئەوەیە: ئەم چەمکە ڕوون بکەیتەوە، هەرەوەها بە گشتیی چی دەبێتە هۆی دەربازبوون لە جێبەجێکردنی ئیجتیهادە مرۆییەکان و بە پیرۆزگرتنیان؟
د. موحسین عەبدولحەمید: هەموو ئەوانەی باسم کرد، لە هەڵەی قێزەون لە تێگەیشتنی کەلەپوور و نەبردنەوەی بۆ ئەو قۆناغەی کەتێیدا بووە، دەستپێکردن هەمیشە لە مێژووەوە و گواستنەوەی ململانێکانی و بەرنامەکانی بۆ سەردەمی ئێستا، ویستوومە ئەو ئاڕاستە خواروخێچە ڕاست بکەمەوە، بۆیە وتوومە (من الوحي الی العصر) واتە ئێمە دەبێت هەمیشە لە وەحی خوایی تێبگەین بە قورئان و سوننەتەوە، پاشان لێیەوە بچینە سەردەمی ئێستامان، تا لە کێشەکانی تێبگەین و لەبەر ڕۆشنایی دەقە بنەبڕ (قطعی) ەکانی وەحی خوابیدا نوێبوونەوە ئەنجام بدەین، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت لەرووناکیەکانی ڕابوردوو کەڵک مەند بین و لیی داببڕێین، چونکە دابڕان لێی واتە ونکردنی ئوسوڵ و ناسنامەمان و ڕۆشتنمان بۆ ئاییندە بەبێ ئوسوڵ و ڕەگ و ڕیشە، هیچ عاقڵێکیش ئەم قسەیە ناکات.
خاڵ: بەشداری کورد لەم کەلەپوورەدا تا چ ڕادەیەکە؟
د. موحسین عەبدولحەمید: گەلی کورد کاتێک موسڵمان بوو، بەقەناعەتی تەواوەوە هەڵیبژارد، چونکە یەکتاپەرستییەکی بێگەرد و شەریعەتێکی دادپەروەر و بەهای بەرز و ئاکاری خواکردی فیتری تێدا بینی، لەبەر ئەوە کەسە زیرەکەکانی ڕوویانکردە لێکۆڵینەوە لە قورئان و سوننەت و بەشداری لە زانستە ئیسلامییە عەقڵی و نەقڵیەکاندا، لەگەڵ عەرەب، فارس، تورک، بەربەر و نەتەوە موسڵمانەکانی تردا کەلەپووری ئیسلامییان بوونیاتنا.
لە هەموو بوارەکانی شارستانییەتی ئیسلامییدا زانایانی کورد داهێنانیان کرد و نووسین و پەڕتووکەکانیان لە تەفسیر، فەرموودە، ئوسوڵ، زمان، ئەدەب و شیعردا دەرکەوت.
کاتێک سەرنجی نووسینەکانیان دەدەیت، دەبینیت کە شێوەی دەربڕینیان بە زمانی عەرەبی هیچی کەمتر نییە لەوەی گەورە زانایانی عەرەب و ڕەوانبێژانیان نووسیویانە.
زۆر خانەوادەی کورد یەکلابوونەوە بۆ خزمەتی کەلەپووری ئیسلامیی، کەس ناتوانێت نکوڵی بکات لە هەوڵەکانی بنەماڵەی ئەسیر، بنەماڵەی ئیبن تەیمییە، بنەماڵەی سەلاح، بنەماڵەی زەهاوی، بنەماڵەی قزڵجی و هی تریش، پەڕتووک و دانراوەکانیان پەڕتووکخانەکانی جیهانی ئیسلامیی پڕ کردووە، ئەو حوجرانەشی لە گوند و ئاوایی و شارەکانی کوردستاندا هەبوو لە ڕۆژهەڵاتییەوە تا ڕۆژاوا، لە باکووریەوە تا باشووری زانکۆی پێشکەوتوو بوون و تێیاندا زانستە ئیسلامییەکان و کەلەپووری ئیسلامیی دەخوێنرا.
یاقوتی حەمەوی لە پەڕتووکەکەیدا (معجم البلدان) ، پێش نزیکەی هەزار ساڵ باسی کۆششی مەزنی کورد دەکات کاتێک بە ناوجەی شارەزووردا گەڕاوە و دەڵێت: لەم ناوچەیەدا زانایان و پیاوچاکان و ئەولیا و ئەدیب و شاعیرانێکی زۆر هەڵکەوتوون، مەگەر تەنیا خودا خۆی بزانێت ژمارەیان چەندە.
لەراستیدا ئەم بابەتە زیاتر هەڵدەگرێت و بواری تری لێدەکەوێتەوە و لەم دەرفەتە کەمەدا بوار نابێت بەتێر و تەواوی لێی بدوێین.[1]