ئایا کڵاوی بابردووی کورد بە شەڕی چین و ئامریکا دەگەڕێتەوە؟
ڕێبین ئەحمەد ڕەشیدڕێبین ئەحمەد ڕەشید

قۆناخی دەوڵەت-نەتەوە وەک میوەی جەنگی یەکەمی جیهانی

ڕوخانی خەلافەتی عوسمانی بەتەنیا ڕوخانی سوڵتان وفەرمانڕەواییەک نەبوو، بەڵکوو ڕوخان و نەمانی مۆدڵێکیش بوو لە شێواز و فۆڕمی فەرمانڕەوایی. بەهۆی ئەو ئامادەسازییەی کە ئەوروپا و بەتایبەتیش فەرەنسا لەپاش شۆڕشی پیشەسازی هەیبوو بۆ سەرڕێخستنی مۆدڵێکی نوێ و لە پاش تەواوبوونی جەنگی یەکەمی جیهانی ئیدی بۆ ئەبەد فۆڕمی ئیداری لە ئیمپڕاتۆرییەت و سەڵتەنەتەوە گۆڕدرا بۆ فۆڕمی دەوڵەت-نەتەوە. ئەو گەلانەی شیمانەی خەمڵاندنی ناسیۆنالیزمێکیان هەبوو بە یارمەتیی دەسەڵاتی ئیستیعمار بوونە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان. گەلێکی لە بنەچە و دین و چیرۆکدا یەکی وەک عەرەب بەهۆی ناسۆنالیزمەوە بوون بە خاوەنی زیاتر لە بیست دەوڵەت. سیستمی دەوڵەت-نەتەوە بەدیلی بەڕیتانیا و فەرەنسا بوو بۆ دونیا نوێیەکەی پاش عوسمانییەکان. نەخەمڵیوی ناسیۆنالیزمی کوردی لەلایەک و بە جیمان لە مێژوو لەلایەکی دیکە و نەبوونی ستراکچەر و بوونیەیەکی یەکگرتووی وەک زمانی یەکگرتوو، دینی یەگکرتوو، چیرۆکی هاوبەش و ئازاری یەکگرتوو و میتۆدی بیرکردنەوەی نەتەوەییانەی یەکگرتوو، هۆکاری سەرەکی درووستنەبوونی ئەم مۆدڵە بوون لە دەوڵەت بۆ کورد. سەرەکیترین هۆکاری ئەم پەرتبوون و هەپرون هەپروونبوونەش بە بۆچوونی من دەستێوەردانی سەڵاتینەکانی عوسمانی بووە لە شێواز و ستراکچەری خێڵ و تیرە وتەریقەتەکان لەم ناوچەیەدا. ئەو دەستوەردانە بەردەوامانەی کە ماوەی سێسەدی خایاند ساڵ کوردی لەوە کرد تا وەک گەلانی دیکە بتوانێت چیرۆکێکی هاوبەشی کۆکەرەوە بۆخۆی بوونیاد بنێت تا لە سەرەتای سەدەی نۆزدەدا بیکاتە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی. ئەو قسانە بەتاڵن کە باس لەوە دەکەن ئیستیعمار بەهۆکاری ئەوەی ڕقی لێمان بووە نەیویستووە دەوڵەتمان بۆ درووستبکات. کێشەکانی کورد هەموویان کێشەی زاتی وجودی بوون نەوەک کێشەی دەرەکی. بەقەولی مەسعود محەمەد ئێمە لەدەەوەی مێژوو بووین و بە قەولی ئیسماعیل بێشکچیش کورد لەدەرەوەی سیستم بووە.
سیستمەکانی دەوڵەت نەتەوە توانییان لانی کەمی ئارامی و ئیستیقراری ئەمنی و سیاسیی لەم ناوچەیە بەدیبهێنن و بۆشایی نەمانیسیسمی خیلافەت کەم و زۆر پڕ بکەنەوە. دەکرێت ئەم قۆناغە بە قۆناغی بەڕیتانیا-فەرەنسا ناوزەد بکەین.

قۆناخی سوڵتەی نێو دەوڵەت وەک میوەی جەنگی دووەمی جیهانی

قوناخی دووەم قۆناخی موزاعەفات و ماکەکانی دەوڵەت نەتەوەیە. ئایدۆلۆژیاکانی وەک فاشیزم، نازیزم، کۆمیونیزم، ناسیۆنالیزمی سپی پێست، ڕاسیزم لە هەناوی ئەم سیستمەوە یەک دوای یەک و پێکەوە فیچقە دەکەن. ئایدۆلۆژیایەکی وەک نازیزم بەرجەستەترین ماکی سیستمی دەوڵەت نەتەوەیە کە باوەڕ بە نەتەوەی سەردەست و بندەست دەهێنێت. بە سەرکەوتنی ئامریکاو هاوپەیمانەکانی بەسەر ئەڵمانیای نازیدا و دەقیق پاش جەنگی دووەمی جیهانی سیستمی دەوڵەت نەتەوە وردەوردە کاڵ دەبێتەوە. سیستمە لیبراڵ و مەڵتی کەڵچەرەکان دەبنە بەدیل. ئەو شوێنانەش کە لیبراڵیزم ناتوانێت ڕەگیان تێدا داکوتێت، لەبەرانبەر سیستمی دەوڵەت-نەتەوەوە دەیان جۆر دەسەڵاتی خاوەن ماف و جوداخوازانەیان بۆ قوت دەکرێتەوە. سەرەکیترین خاڵی ناسەرەوەی ئەم قۆناخە بێ سیستمییە لە وڵاتانی جیهانی سێ دا. ماستەر مایندی ئەم جۆرە لە سیستمی ئیدرارەدان لە ڕێگای دەسەڵاتسوڵتە نەوەک دەوڵەتەوە خودی ئامریکایە. ئامریکا هەمیشە لە ڕێگای سوڵتە لۆکاڵییە دانپێدانەنراوەکانەوە ویستویەتی ئیدارەی جوگرافیایەکی دەوڵەمەندی وەک ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدات و باڵانسی خۆی تێدا ڕابگرێت. من ئەم قۆناخە بە قۆناخی سوڵتە ناو دەبەم. قۆناخی سوڵتە قۆناحی ئامریکایە

قۆناخی سیستمی ئابووری چین-ئامریکا/جەنگی سێیەمی جیهانی!

ئەوەی ڕوونە لە ئێستادا کێم و زوخاوێکی زۆر لە دومەڵی نێوان ئامریکاو چین دا هەیە. ئەم دومەڵە ئەمڕۆ یا سبەی هەر دەبێت بتەقێت و شەڕێکی گەورەی لێبکەوێتەوە. پێچەوانەی هەموو ئەو شەڕانەی لە ڕابردوودا ڕوویانداوە شەڕی نێوان چین و ئامریکا شەڕێک نییە لەسەر دەسەڵات و و هەژموون. جەنگی ئەم جارە جەنگی ئابوورییە بەبێ پەردە. هیچ لایەکیان شەرم لەوە ناکەن ئەم شەڕە لەژێر پەردەیەکدا بشارنەوە.

مارکس کە دەیوت گەر عەدالەت ڕۆحی کۆمەڵگا بێت ئەوا ئابووری بزوێنەرەکەیەتی. چین و ئامریکا دەقیق ئێستا شەڕیان بۆ بزوێنەرەکەیە. دیار نییە ئەم شەڕە بە چ جۆرێک چەکێک دەکرێت، چەند دەخایەنێت، برسێتی و ماڵوێرانییەکەی چەند دەبێت، ئەوەی بە دڵنیایی ڕوون و دیارە ئەوەیە لەپاش جەنگ سیستمیەکەی ئێمە ئیدی ئەوەی پێشوو نییە و نابێت. سیستمە سوڵتەوییەکەی ئامریکا بۆ ئەم ناوچانە ئێمە کە لەدەرەوەی سیستمە جیهانییەکەن کۆتاییان دێت. ئامریکا چیدی ناتوانێت لەڕێگای عەسابە و میلیشیاکانەوە وەک جەنەراڵێکی تەکساسی ئیدارەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سامانە سرووشتییەکەی بکات و کەس لێپرسینەوەی لێنەکات. چین پێداگی سەرەکی درووستبوونی سیستمێکی جیهانیی ئابوورییە لەم ناوچەیەدا. ئیدارەدان و پینەوپەڕۆ ئەمریکییەکە کۆتایی دێت

ئەوەی دیارە ئەم شەڕە تەنیا و تەنیا بۆ دانیشتنی نێوان چین و ئامریکا ڕوودەدات لەسەر مێزێک بۆ ئەوەی لێپەڕتووکگەن کە داخۆ چ جۆرە سیستمێک دەبێت ببێتە سیتمی بەدیل. ئامریکا بەهەموو شێوەیەک ملی داوە ئەوەی مل نادات لە ئێستادا چینە. چینییەکان بە حیکمەتی کلتورە حەوت هەزار ساڵەکەیانەوە دەجوڵێنەوە. بەڵام بە دڵنیایی لە کۆتاییدا چین و ئامریکا هەر ڕێک دەکەون لەسەر سیستمێکی دوانەیی dual بۆ ئیدارەدانی دونیا. بە دڵنیاییەوە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش خاڵی میحوەری ئەم جەنگە دەبێت. چیدی ئەو کەڵەگایەتییەی کە ئامریکا بەسەر ئەم جوگرافیاوە دەیکات نامێێنت. سیستمێک لەم ناوچەیە درووست دەبێت و لە بێسیستمی ڕزگاری دەبێت. سیستمەکەش بە جۆرێک دیزاین دەکرێت کە بیبەستێتەوە بە سیتمە جیهانییە چینییە-ئەمریکییەکەوە. جا چاک یا خراپ ئەوە قسەیەکی دیکەیە. چین ئەمڕۆ پێچەوانەی داگیرکارییە کلاسیکییەکان لەڕێگای وەبەرهێنانەوە دەیان وڵاتی داگیر کردووە و کردوونیەتە بەشێک لە سیستمەکەی خۆی. بە وەبەرهێنان لەژێرخانی ئابووری وڵاتاندا دەیان وڵاتی کردۆتە شاگردی سیاسەتەکانی خۆی و بەردەوامیشە لەم داگیرکاریانەی. ڕێگای پشتێنەی ئاوریشم ستراتیژییترین کاری چینە لەم بوارەدا کە دەیان وڵاتی پێ قوت دەدات.

‌ئەنجام: کورد لەکوێی ئەم گەمەدایە:
کورد دەبێت بزانێت سیتمی دەوڵەت-نەتەوە سیتمێکی ستۆک و بەسەرچووە.ئەم میوەیە لەکاتی خۆیدا بۆ کورد لێ نەکراوەتەوە، ئێستا وەرزەکەی بەسەر چووە و بێ سوودە. ئەم شەرابە جارێکی دیکە نابێتەوە بە ترێ. کورد دەبێت لەبری شیعر وشانامە بەسەر دەوڵەتی نەتەوەیی لەدەستچووی بەقەولی تاڵەبانی خەونی شاعیرانە هەوڵبدات جێگایەکی باش لەو سیستمە نوێیە جیهانییە بۆخۆی ببچڕێت کە بناغەکەی ئابووریی دەبێت نەوەک نەتەوە یا کلتور و دەسەڵات. دەیان دەوڵەت -نەتەوە یا دەوڵەتی دینی هەن ئەمڕۆ چین قوتی داون. لەڕاستیدا ئەوە دەوڵەت نییە ئەمڕۆ فریامان دەکەوێت، بەڵکوو درووستکردنی هاوئاهەنگییە لەنێوان بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی چین و ئامریکادا. ئەوانەی بانگەشەی دەوڵەت نەتەوە بۆ ئەمڕۆی کورد دەکەن لەڕاستیدا نە مێژوو دەزانن نە خوێندوویانەتەوە و نە لە سیستمی نوێی جیهانیش تێدەگەن. شیعر شتێکە و واقیع و ستراتیژ شتێکی دیکە. ئێمە کە لە قۆناخی خیلافەتەوە گواستمانەوە بۆ دەوڵەت -نەتەوە بەڵام شۆڕشێکی وەک شۆڕشی سەعیدی پیران شەڕی خیلافەتی کرد، نەیتوانی ڕۆژەکەی خۆی بخوێنێتەوە. دەیان هەزار خوێنی بێ سوودمان بۆ شتێکی بەسەرچوو ڕژاند. لە قۆناخی ئێستاشدا کە دەوڵەت-نەتەوە تێدەپەڕێنین هەر خەریکی خوێن ڕشتنینین بۆ لەیلای لەدەستچوو. ناتوانین ڕۆژەکەی خۆمان بخوێنینەوە. [1]