د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلى*
ژێدەرێن باوەرپێکرى وەسا دبینن کە ئاریایى پشتى زێدەبوونا هژمارا وان ژ دەڤەرێن (کۆ نۆکە دکەڤنە د ئاسایایا ناڤین دا) و ژ ئەگەرێن ئابوورى بۆ لایێ جهێن نۆکە کۆچ دکەن و ئەڤە ل (4000) سالێن پێشى زایینێ بوویە، ل دەسپێکێ سێ هۆزێن مەزن بووینە: میدیایى، و پارس، و بارز. و هندەکێن دیتر ژ وان ژى بناڤێن وەکى گۆرگانیان و یان ژى ئاران (Arran) ( یان ئالانى) دهێنە نیاسین، کە ئەوێن ئێکەم ل دەڤەرێن گۆرگان و ئالانى ل دەڤەرێن قەفقازییا و ل نک ڕووبارێ مەزنێ ئاراس ئاکنجى دبن (3: 245)، و هندەک جهێ ئاکنجیبوونا وان باکوورێ ڕۆژئاڤایێ ئیرانا نۆکە و ڕۆژئاڤایا دەریایێ قەزوین ددەنە زانین، و ئه و جهە یێ کۆ ڕۆسى نۆکە وێ ب ئازەربایجانا ڕۆسى ددەنە زانین، و باژێڕێن وێ یێن دیار ژى باکوو، گەنجێ ، شماخى، دەربەند، ئیرڤان، و نەخجەڤانن، و ژ باژێڕێن وێ یێن کەڤن، کۆ کاڤلێن وێ هەتا نۆکە ژى یێن ماین ( بەردعێ یان بردۆا ) و یەونانى و ڕۆمێن کەڤنار وى نەتەوەى ب ئالبانیا (Albania) و ئەرمینى بناڤێ ” ئاغوانگ” دخوینن و عەرەبان ژى وشە و ناڤێ ” ئاران” بۆ وان بکار ئینایەن و بخوە عەرەبکریە (2: ب.51). ل هندەک ژێدەران ژى وەسا هاتیە کە ” ئاران ” ب ناڤەکێ وەکى ” ئاسى ” دهێتە شوبهاندن، کە وەکى نەتەوەیێن وەکى “سکائى” و “سەرمەتى ” هۆزێن بیابانى بووینە ل ئاسیایا ناڤین و ئه و ژى ژ نڤشێ ئاریاینە. چونکى هەموو ئه و وەکى گەلەک ژ وان نڤشێن ژ بەر وان مایین و ژ وان ژى هندەک ل وەلاتێ چینێ و نەخاسمە ل دەڤەرا ” خۆتەن ” و ” توومەشق” و قەفقاسییا ب زمانێن ئارى دئاخڤن. و ئالانییان پەیوەندیا ل گەل وان ” ئاسى ” ییا هەى و هندەک ژ وان لقێن دیترێن ب وانڤە گرێداى، یێن کو وێژە و ئەدەبیاتەکێ هەى، ژى “سۆغدى ” و ” پارتى” نە. (2: 146). ل دووڤ ژێدەرێن دیرۆکى ویلایەتا وان د قووناغەکێ دا، پشکەک بى ش ئیمپراتۆریەتێن ئیرانى و نەخاسمە ساسانیێن ب نەژاد کوردێن ڕەسەن و بەردەوام ل گەل وەلات و هۆزێن دەروەبەرى خوە د جەنگ و ململانێ و شەڕکرنێدا بین. وەک نەتەوەک ئاریایى نەژاد هندەک جاران خوە ل ڕۆمیان ددان و دشکاندن. پاشایێن وان وەکى یێن ساسانیا پارەیێ ب ناڤێ خوە ل خۆراسانا نۆکە بەلاڤکرین. پاشایەکێ وان یێ بناڤۆدەنگ بناڤێ کورس(Kurs) هەتا یێ هاتیە کوردستانا نۆکە و دەڤەرا شنگالێ. هەتاکۆ عەبدۆلعەزیم ڕەزائى بسپۆرێ دیرۆکناسیێ د پرتووکا خوە یا بناڤێ دیرۆکا پێنج هزار سالیا ئیرانێ، بەرگێ 2، ب. 115، وەسا دبینت ئه و جهێ نوکە ب ناڤێ سیستان دهێتە نیاسین ئێک ژ وان جهانە د سەردەمێ فەرهادێ دوویێ ئەشکانى ل سالێن 136 پێشى زایینێ، سکائى چوونە وێ دەڤەرێ و ماوەکى ناڤێ وێ دەڤەرێ هات گوهۆڕین ب “سەکستان”. پاشى سنۆرێ خوە ڤەگۆهاستنە ملێ دیترێ وى دەریاى و ل دەڤەرێن قەفقازیا ئاکنجى بین و دەولەتەک مەزن ب هێز و باسکێن خوە ئاڤاکرن و ب شەڕا هێدى هێدى لاواز و پەرت و بەلاڤ بین (2). هەر ئه و ژێدەر دبێژیتن کە ئه و ” ئاس” نوکە ب ناڤێ ” ئۆسیت” (Osset) یان ” ئۆسیتین”(Ossetin) دهێنە نیاسین کە ل دەڤەرا قەفقاسیا ئاکنجینە و ل سەر دەمێن جودا هێڕشى وەلاتێن ئیرانێ و نەخاسمە ئازەربایجان و ئەرمینستانێ کرینە و ل وان وەلاتان تاوانێن مەزن دژى خەلکێ و باژێڕ و دەڤەرێن وان ئەنجام داینە. دهێتە گۆتن ئالان، هەروەسا ژى گەلیەکە ل دەڤەرا باژێڕێ سەردەشتا کوردستانا ڕۆژهەلات، ڕووبار و ئاڤێن بانێ و مۆکریان ب ڕێیا وى گەلى دڕێژنە زێیێ بچووک و هەروەسا ل چیایێ عەرەفە ژى چیایەکێ ب ڤى ناڤى هەى (2: 290). ژێدەر هەروەسا ژى ئاماژەى ب هندێ ددەن، بۆ نموونە دیرۆکنڤیسێ بناڤ و دەنگێ جۆهى (یوسفۆس فلافیۆس )( 37 101 ز. ) ڤەدگێڕیتن کە ئالانیان گەلەک جاران هێڕشى سەر دەڤەرێن قەفقاسسیا دکرن و هەتاکو سەر سنوورێن ئیرانیان تالان دکرن و ل وى سەردەمى ئەرمەنیان پترتر ژ گۆرجییان دژاتییا ڕۆمیان دکرن، و هنگى دەڤەرا چیایى، باشۆرێ دەریایا قەزوین ناڤێ وێ کردون یان گردوون بى، و ناڤێ وێ دەڤەرێ د ژێدەرێن سریانى دا (بیت قاردۆ) یە و پاشایێ وێ لبن فەرمانا شاهێن (پارتى) یان ئاریایان بى (1: 625)، و هەکەر وەسا بیت زمانێ وان، ئۆسیتینى، وەکى بسپۆرێن ئەنترۆپۆلۆژى دبێژن هەڤشێوەى زمانێن پارسیا کەڤن و ئاڤێستایێ (یان میدى)، و کوردى و لۆرى و بەختیارى و بەلووچى و تاجیکى و تاتى (ئانکو زمانێ جۆهیێن دۆرماندۆرى دەریایا قەزوین و خەزەر و قەفقاسییا) دکەڤیتە د چارچۆڤەى زمانێن ئیرانى دا کۆ ئه و ژى د ڕاستایا خوە دا یێن د گرووپێ زمانێن هندوئەورۆپى دا ( 3: 67 ). ئەڤ کۆرتیا مە ئیناى ل چەند سالێن بۆرى د بنەمالەکا کوردى، بناڤێ ئالا خوە دبینیت، کو ل دووڤ پێزانینێن ڕهسپیێن ڤێ بنەمالێ ل هەرێما کوردستانێ، نازناڤێ خوە ژ ئال پاشایێ بابێ مەمۆیێ قەهرەمانێ شاهاکارا وێژەیا مەموزینا خانى وەرگرتى، کو پشتى تراژێدیایا مرنا مەمێ و تەراوبەرا بینا دویندەها ئال پاشاى، هندەک ژ وان چوونە ڕۆژهەلاتا کوردستانێ و هندەک ژى باشوورى کوردستانێ و جهێن دیتر. ئال پاشا بخۆ بەرمایکێ ڤێ دەولەتا مەزنە یا مە ل سەر ئاماژەپێداى.
ئەڤە ئانکۆ مرۆڤ هەر ژ ڕۆژا بوونا خوە و هەتا نوکە ل جهەکى جێگیر نەبوویە و ژ وارەکى بۆ یێ دیتر هاتیە ڤەگوهاستن. هەتاکو دهێتە گۆتن شارستانیەتێن سۆمەڕى و بابلیێن ژ دەڤەرێن باکوورى ئیرانا نوکە هاتینە، بەلێ خەلک وان ب جۆرەک دیتر بۆ خوە دهژمێریت. لەوما پێدڤییە مرۆڤایەتى ڤان نموونا و هزارانێن دیتر بکەتە وانە و دەست ژ دەمارگیریا نەتەوەیى و ئایینى و ڕەگەزپەرێستى و ئەنفال و جینۆسایدا بینت و ل خوە بزڤڕیت و بزانیت هەر جهەکێ ڤێ جیهانێ جهێ هەر مرۆڤەکى تێدا دبیت ب مەرجەکى ئه و مرۆڤ ئاڤاکەر و ئەڤیندارێ ژیانێ و مرۆڤێن وى جهى بت، نەک دۆگماتى و بنڤەبنڤە و ب دووروویێ خوە بکەتە خوەدانێ هەر تشتەکى. مرۆڤێن نەتەوەیێن جودا، سەربارى ئایین و کەلتوور و فەرهەنگ و ئایدیۆلۆژیا و هزر و بهایێن جودا، بێگۆمان دڤیا هندەک تشت و بهایێن هەڤپشک و وەک ئێک ژى هەبن دا بشێن پێکڤە بقەتینن. هندى مرۆڤ د ڕێزبەنیا ڤان بهایان ل جوداهیان بگەڕهت و وان دەینتە پێش دێ خەوشا من نەخۆش، بەلێ هەکە بهایێن هەڤپشک و یونیڤێرسال (universal values) و جیهانى دەیننە سەردێرێ کار و بزاڤێن خوە یێن سیاسى، دێ جیهانەکا ئارام و ئاسوودە و ئازاد و دوور ژ تیرۆرێ ئێتە ئاڤاکرن. ئەڤە ئه و ئارمانجە یا سەرکردە و پەیامبەر و فەیلەسۆف و زانایێن دلسۆزێن مرۆڤاتیێ، هزاران سالى بۆ گەهشتن ب وان کاردکەن. ئەڤرۆ، مرۆڤایەتى ب گشتى و کورد و کوردستانى وەستیاى و ماندى و شەکەتترن ژ هەردەم و ژ هەردەمەکى بەرى نوکە پترتر پێدڤى ب ئارامى و ئاسایش و تەناهى و ڕاستگۆیێ و شەفافیەت و یەکسانى و دادپەروەرى و دلۆڤانى و ڤیان و دیمۆکراسیەتەکا دروستن و هەر مرۆڤ، بچووک و مەزن، یان سەرکردە و لایەن و وەلات ب ڕەفتار و کریار و بڕیارێن خوە، ب هەر ناڤەکى و درووشمەکێ بریقەدار، دیمۆکراسى، ئایینى و…هتد، بزاڤێ بکەت ببیتە ئاستەنگ ل بەردەم ڤان داخوازى و پێدڤیاتیێن سایکۆ سۆسیۆلۆژى و ئابوورى، بیگۆمان زۆرداریەک مەزنە و چ جاران ناهێتە بەخشین و لێبۆردن. بێهنا مرۆڤایەتیێ ژ زۆردار و زۆرداریێ تەنگ بوویە. هەر نەتەوە و وەلات و کەسەک یێ بیە “عەمێ گۆزێ” و ب بستەهیڤە بلویلا مرنێ بۆ مرۆڤاتیێ لێددەت. خۆپەرێستیا وان مرۆڤێ ئێخستیە د دەراڤەکێ نەخوەش و تەنگاڤیێ دا. ها ئەڤە هێڕشا ئێدلبێ یا بڕێڤە و هند مەزنە دێ پریشکێن وێ ب سەر مە دا دەرباز بن و کا دێ مالا چەندا و کێ خراب کن. دفنبلندیێ هێدى کار گەهاندە هندێ مرۆڤى بهایێ خوە نەمایە. هەر کەس بۆ خۆ ڕادکێشیت بێى هندێ هزار سباهى بکەن کا دێ چ ڕووى دەت، و دوهى کا هەر کەس و نەتەوەک کى بى و ژ کیڤە هاتیە. زەنگەکا مەترسیدار و بێهنەک نەخۆش ژ ڤان هەموو شەڕا دهێت. مخابن بۆ کەسێ نەخەمە و هندەک باوەر ناکن دێ چى چێبیت و چەند مرۆڤ ژناڤچن. هێجەت زەحفن. ژ هێجەتێن ئایینى بگرە هەتا نەتەوەیى و …هتد. شوونا دەست د هەڤدو ئالاندنێ و هەمبێزەکا براینى، هەر نەتەوەک بزاڤێ دکت زووتر یێ دیتر ژناڤ ببەت. مرۆڤاتى یا بوویە بێ بهاترین تشت. ل ڤێ دنیا خرابینى َهندەک هێشتا ل سەر دەه و دۆا خۆنە. بزاڤا وى تشتى دکن یێ بەلکو سباهى ل و بۆ وان تنێ بەڵایەک بیت نە تشتەک دیتر. ژێدەر: 1-( بوورەکەیى) صفى زادە، صدیق (1385). تاریخ پنج هزار سالە ایران، ێرون، تهران. 2 – ڕچائی، عبدالعڤیم ( 1376 ). تاریخ دەه هزار سالە ایران، چاپ اقبال، تهران. 3 – عارف، مجید حمید ( 1984 ). الأپنوغرافیا و الأقالیم الحچاریە، جامعە بغداد. 4 – علی، سعید إسماعیل (1999). التربیە فی حچارات الشرق القدیم، القاهرە.
*بسپۆرى پێداگۆگى و سایکۆلۆژى/ زانستگەى زاخۆ.[1]