Zarok ji du-sê saliya xwe û pê ve, êdî dikare guhdariya çîrokan bike. Her çend tam tênegihîjin jî zarokên du-sê salî ji çîrokan hez dikin. Di rastiyê de ne tenê çîrok, her wiha tevahiya berhemên folklorîk xwedî çar fonksiyonan in; fonksiyona xweş wext derbaskirinê, şahî û yariyê; fonksiyona piştgirîdayîn û xurtkirina nirx û avahiyên civakî û adetan; fonksiyona perwerdeyê û veguhêztina bo nifşekî din; fonksiyona xwe jê rizgarkirin û deşarja ji zor û zexta nirxên civakî. Çîrokên Kurdî gelekî hîndekar û şîretkar in. Di van çîrokan de li dijî bêgavî, neçarî, tunebûn û xizaniyê, çawa em dibînin îmkan û mecalên nedîtî, nebîhistî ji aliyê mêrxasên çîrokî ve tên afirandin, di nav van berheman de ew şerê pakî nepakî, qencî-xirabiyê, xweşî-nexweşiyê her diçe tûj dibe, her çiqas dilsar û rûsar be jî, dawiya beşeke van çîrokan carinan bi mirin-kuştinê diqede. Ew şer-dêw, teqereq, serpêhatî, bûyer û qewmînên mezin ên ku di çîrokên Kurdî de tên pêşkêşkirin, ji aliyekî ve jî wek neynikekê, jan, serêşî û rewşa civatê nîşan didin, peywendî û hevgirêdanên mirovî radixin ber çavan. Di çîrokên Kurdî de gelek dab û efrît, rêveçûn, karekter, nihêrîn û dîtinên li ser jiyînê hene. Civatê bi rêyeke hunerî, artîstîk, bi alîkariya zimanê çîrokan daxwazî, hêvî û xewnerojên xwe yên sedsalan ji nû ve pêşkêş kirine. Civatê bi dirêjahiya salan, bi hezaran çîrok afirandine, li gorî sal-zemanan hewcedariyên me yên hunerî bi cih anîne, em têr kirine. Hunera çîrokbêjiya Kurdî di jiyîna rastîn de nîn be jî, qet nebe ji me re cîhaneke çîrokî wek xelat hîştiye, pêşkêş kiriye. Dema em naveroka çîrokbêjiya Kurdî raçav dikin, em dibînin ku gelek babet û motîfên ji hev cuda di nav van berheman de cih girtine. Ev dewlemendiya motîfan nîşanî me dide ku civat ji her aliyê xwe ve bûye babeta çîrokan.
Çîrok û hûnandina mijarên civakî
Bi kurtî mirov nikare peyvên çîrok û civatê ji hev cuda bike, biqetîne. Li ser vê bingehê çîrokên ji bo zarokan tên gotin, bi roleke girîng radibin. Ev rewş di hemû cureyên wêjeya devkî de û nemaze jî di çîrok û serpêhatî û stranan de heye. Di çîrokên Kurdî de mijar bi piranî çavkaniyên xwe ji bûyerên civakî yên rastî hildigirin. Di hemû platformên vegotinê de ev mijarên civakî tên nirxandin. Her wiha di warê perwerdeya zarokan de çîrok û cureyên wêjeya devkî yên din xwedî cihekî girîng in. Li gorî lêkolînên zanistî vegotina çîrokan ji hêla civakîbûyîna zarokan ve bandoreke erênî li zarokan dike. Zarok bi alîkariya çîrokan têkiliya di navbera “xwe” û “kesên din” de têgihiştîtir dibe. Çîrok di veguhêziya çandî de, wekî
cureyên wêjeya devkî xwedî roleke girîng e.
Zarok di dema pêşdibistanê de an ji dê û bavê xwe an jî mamosteyên xwe guhdarî dike. Bî vî awayî tehma guhdariyê werdigire. Zarok bi rêya guhdarîkirinê di hişê xwe de bûyeran zindî dike û bûyeran fêm dike. Di zarokan de dema ku li çîrokan guhdarî dikin bi giştî rewşên wiha derdikevin holê. Tiştên ku fêm dike dikare bi devkî vebêje, dikare xwe bixe dewsa lehengên çîrokê, taybetiyên lehengan ên fîzîkî û giyanî di nava xwe de hîs bike û her wiha rewşên din pêk bîne. Pirsên ku derbarê çîrokan de ji zarokan tên pirsîn, bersivên wan ku zarokan didin li gorî nihêrîn û taybetmendiyên zarokan diguherin. Zarok dema ku bersivan didin, di bin bandora bûyeran de an jî çalakiyên jiyana rojane de dimînin û derdor bandorê li ser nêrînên wan dike. Dibe ku hinek pirsan bê bersiv jî bihêlin. Ev rewş mihtemelen bi têgihîştin û pêşveçûna zimanî, zanînî, hestiyarî û civakî ya zarokan ve girêdayî ye.
Wêjeya zarokan ji bo ziman girîng e
Hînbûyîna ziman di malbatê de dest pê dike û tevahiya jiyanê didome. Ji bo pêşveçûna ziman rola çîrok, helbest û hwd. girîng e. Pirtûkên ku bi perwerdeya zimanî hûrgilî û rê û rêbazên ziman hînî zarokan dikin, di heman demê de peyvdankên zarokan zêdetir dikin. Di pirtûkên zarokan de, hevoksaziyên bi rêkûpêk, perwerdeya fikirînê, hilberîna fikran, naskirina cureyên mirovan û çareserkirina pirsgirêkan bi pêş dixin û destketiyan dihewînin. Zarok bi rêya pirtûkan, bûyeran di hişê xwe de zindî dike, wan dipîve, li gorî fikr û nihêrîna xwe şîroveyan dike.
Wêjeya devkî ji bo zarokan dîdaktîk e
Di civakê de vegotina wêjeya devkî ya ji bo zarokan bi giştî bo dem derbaskirin, ewiqandin an jî şakirina zarokan tê dîtin. Ev yek, cara ewil di malbatê de xwe nîşan dide. Lê dema ku em li ser bandora wêjeya devkî ya li ser zarokan rawestin, hingê dê hêla wê ya perwerdekariyê eşkere bibe. Zarok dema ku bi cureyên wêjeyê re rû bi rû dimînin, gelek pêşketinên erênî derdikevin holê. Di zarokan de hêza xeyalan zêde dibe û afirinêriya zarokan bi pêş dikeve, bi vî awayî jî jiyanê, siruştê û derdora xwe watedartir dibînin. Di vê mînakê de jî diyar e ku zarok di jiyana xwe de bi awayekî afirînêr û çalak wêjeyê bi kar tînin. Di wêjeya devkî ya zarokan de bi rêya jixweberiyê tiştên balkêş derdikevin holê. Kesên ku me di çarçoveya berhevkirina çîrokan de bi wan re hevdîtin pêk anî, diyar dikirin ku berê zarokan di navbera xwe de, derbarê rewşa jiyana civakî, siruşt û ajelan de tiştên bi rîtm digotin. Mînak ji herêma Serhedê di navbera du-sê zarokan de, derbarê tav û sihê de zûgotinokeke wiha dihate gotin. Lê bi armanca ku hewa hinekî hênik bibe an jî ku germ bibe li gorî rewşê dihate guhertin, ji tav û sihê re wiha digotin:
“Tavê here kurê te biecî
Sihê were qîza te biecî
Tavê here kurê te biecî
Sihê were qîza te biecî”
Zarok di vê zûgotinokê de, li cihekî li derve ne. Çavkaniya wan ji bo vê zûgotinokê jiyana rojane ye. Rol-modela yekem ji bo zarokan dayik e. Dema ku zarokên biçûk digirîn dayikên wan bi lezûbez, li wan xwedî derdikevin û bi wan re elaqedar dibin. Zarokên ku çavdêriya vê dikin di vê zûgotinokê de dixwazin, lîstikekê bînin serê tav û sihê.
Bo dîtina sûdeya wêjeya zarokan ku di perwerdeyê de çawa bandorê li zarokan dike, divê di pêvajoya perwerdeyê de li ser tevger, fikr, nihêrîn û nirxandinên zarokan mirov hûr bibe. Ew rewş girîngiya çawaniya wêjeya zarokan derdixe holê. Amadekirin û pêşkêşkirina wêjeya zarokan rola herî sereke digire. Pirtûkên ne li gorî temen, hişmendî û taybetiyên zarokan bin, yan jî ne li gorî nirxên civakê bin, dibe ku ew pirtûk li ser pêşveçûna zarokan bandorên nerênî bikin. Li gorî pêzanînên akademîk, armanc, girîngî û taybetiyên wêjeya zarokan wiha dikarin bên rêzkirin:
Armanca Wêjeya ZarokanWêjeya Zarokan
* Agahdar dike
* Kêfxweş dike
* Jiyanê bi zarokan dide nasîn
* Hêsta bixwebaweriyê bi pêş dixe
* Xwesteka serketinê hişyar dike
* Ji bo mirov û derdoran hişmendiyê derdixe pêş
* Civakîbûna zarokan bi pêş dikeve
* Pêwendiyên zarokan ên estetîkî û rindî dibîne
* Pêşketina ziman xurt dike
* Pêşketina zîhnî xurt dike
* Xeyalên zarokan berfireh dike û afirênêriya wan bi pêş dixe
* Di pêşveçûna kesayetiyê de bandoreke erênî dike
* Pirtûkê dide hezkirin û watedarkirin
* Di pêşdibistanê de xwendina dîtbarî bi pêş dixe
Taybetiya Wêjeya Zarokan
Berhemeke wêjeya zarokan bi giştî divê xwedî hin taybetiyên bingehî be. Ew divê;
* Hîndekar be
* Li gorî asta zarokan a hestiyarî û zanînî be
* Bala zarokan bikişîne
* Zarokan ber bi lêkolîn û lêhûrbûyînê ve daf de
* Li cem zarokan hest û ferasetê bi pêş bixe
* Çand û nirxên civakê bi zarokan bide naskirin
* Ji tecrûbeyên mezinan sûdê bide girtin
Sendroma Peter Pan û Wêjeya Zarokan
Li gorî pêzanînên li jor hatine ravekirin diyar e ku wêjeya zarokan bo zarokan ji hêla mezinan ve tê çêkirin. Agahiyên derbarê vê mijarê de di lêkolîneke me ya bihûrî de wiha hatibûn ravekirin. Jacqueline Rose, di berhema xwe ya bi navê Sendroma Peter Pan de, derbarê wêjeya zarokan de wiha dibêje: “Wêjeya zarokan ne pêkan e, ji ber ku ji hêla mezinan ve ji bo zarokan tê afirandin û di heman demê de tiştekî sexte ye.” Li ser vê bingehê wêjeya ku ji hêla mezinan ve tê çêkirin heye û navê wêjeya zarokan lê tê kirin. Li gorî hin kesên din; “ji bo zarokan wêjeyeke cuda nabe” ji ber ku kêfa mezinan jî tê ji hin pirtûkên ku ji bo zarokan hatine nivîsîn.
Li ser vê mijarê İnci Enginun dibêje, “Ji bo zarokan wêjeyeke serbixwe ne pêwîst e, ji bo zarokan berhemeke hunerî li gorî hişmendiya wan bê pêşkêşkirin zarok dê ji wê berhemê kêfê wergirin” Bi tevî girîngiya amadekirina wêjeya zarokan a nivîskî, bi gotina lêkolînerê Fransî Paul Dumont ji bo wêjeya zarokan “Çekek e gelo?” girîngiya wê bêhtir derdikeve pêş. Bi qasî amadekirina cureyên wêjeya zarokan, lidarxistina wan jî girîng e. Zarokên niha di heman demê de nifşên dahatûyê ne, ew “çek”a Dumont behsa wê kiriye, çawa bê sazkirin dê wisa bandorê li ser nifşên dahatûyê jî bike.
Zarokên pêşdibistanê ji dîmenan dixwînin
Girîngiya wêjeya zarokan bi taybetiyên pirtûkan ve girêdayî ye. Pirtûkên ji bo zarokan tên amadekirin berî ku di perwerdeyê de bên bikaranîn divê li gorî taybetiyên zarokan û bi rê û rêbazên materyalên perwerdeyê bên nirxandin. Di wêjeya zarokan de pirtûkên ku rasterast digihêjin ber destê zarokan pirtûkên çîrokan in. Di dema pêşdibistanê de her çiqas zarok pirtûkan bi awayê niviskî nexwînin jî, ji aliyê mamoste û malbatan ve ji bo wan tên xwendin, lê belê zarok jî bi dîmen-wêneyan pirtûkan dixwînin. Derbarê taybetiyên pirtûkên pêşdibistanê de hin agahî wiha ne:
* Di dema pêşdibistanê de ji bo ku bala zarokan li ser pêlîstokan bidin alî, divê pirtûk ji hêla huner û estetîkê ve têr û tije bin û bala zarokan bikişînin. Divê di nivîsan de şaşitiyên rêzimanî û peyvên argoyî tunebin.
* Pêwîst e, bi zimanekî zelal û fêmbar bên amadekirin.
* Ji hêla grafîkê ve divê pirtûk bi pisporî bên amadekirin, wêneyên pirtûkan çiqas xwerû, vekirî û nêzî rasteqîniyê bin, ew qas dê jê sûd bê wergirtin.
* Di pirtûkan de ji hêla teşeyî ve, bi taybetî ji hêla wêneyan ve huner gelekî girîng e. Wêne çiqasî bi hunerî hatibin xêzkirin, pirtûk ew qasî nêzî zarokan dibin.
* Di pirtûkên pêşdibistanê de ji hêla zarokan ve wêne ji mijara çîrokê girîngtir tên dîtin. Li ser vî esasî, wêne bi tena serê xwe dikarin bandoreke mezin li zarokan bikin.
* Di pirtûkên zarokan de bûyerên bi tirs, şer, tolhilanîn bandoreke nerênî li ser derûniya zarokan dikin. Zarok di nava xwe de ji nû ve şahidiyê dike li mijarên bi vî rengî û dûre di jiyana xwe ya rojane de, bi hevalên xwe û malbata xwe re bi kar tîne. Derbarê vê mijarê de UNESCO, bo sererastkirina perwerdeya mafên mirovan biryaran digire. Li gorî “Biryarên Pêşniyazî yên bo Perwerde û Maf û Azadiyên Bingehîn ên Mirovan” “Divê îfadeyên dijminahî, êrîşkarî û cihêtî ji pirtûkan bên derxistin.”(Konferansa Giştî a UNESCO-1974). Li ser vî esasî, pisporên meydana pêşdibistanê yên cîhanê vê biryarê dipejirînin û li herkesî pêşniyaz dikin.
[1]