(Destana Rizayê Kurmet) Enînivîsa Êzdîyên Qersê.
Rohat AlakomRohat Alakom
07. 12. 2009
Dîrok û serpêhatiya kurdên êzdî li Serhedê gelek balkêş e. Di pirtûka min a li ser Kurdên Qersê de beşeke dirêj li ser kurdên êzdî ku li derdorê Qersê diman, hatiye nivîsîn. Di beşa pirtûkê ya bi navê Serpêhatiya Qersê ya Kurdên Êzdî zêdetir dîroka wan a li Qersê, berî koçkirina sala 1918an hatiye sekinîn. Mîsyonerên swêdî ku di dawiya sedsala 19 û destpêka sedsala 20an de li herêma Serhedê gelek aktîv bûne, wan beşeke serpêhatiya van kurdên êzdî derbasî ser kaxiz kirine. Ezdîyên Serhedê her wisa di van salên dawî de bûn mijara lêkolîneke fireh ku ji aliyê lêkoler Pîr Dîma hatiye nivîsîn. Êzdiyên Serhedê li deverên Surmelî, Bazîd, Ayintap, Qaxizman (li aliyê Sînekê), Dîgor, Rewan û Tiflîsê her war guhartine, çawa dibêjin: (Me du miriyên xwe li cîhekî gor nekirin!). Piştî serobinobûn û hilweşîna Sovyetê, kurdên êzdî vê carê li hemû cîhanê belav bûn. Li Rusyayê, Almanyayê, Belçîka, Fransa, Awisturya, Swêd û gelek welatên mayîn îro komên êzdiyên ji Sovyeta kevn hene. Van kurdên Serhedê di nav dused salan de çar-pênc caran war guhartine, derodero bûne, wek komeke dûrwelat, derwelat yan jî bêwelat hatine nasîn. Lê belê ew wek elementeke DNA her diçin dîsa li çanda xwe, erf-edetên xwe û li koka xwe vedigerin, her wek xwe dimînin. Kakilê çanda wan neguhirbar e, winda nabe.
Gund Mîllîyet Mal Mêr Jin
Qizilqûle Kurd 23 102 88
Susiz Kurd 12 63 60
Bocalî Kurd 23 103 75
Enîkoy Kurd 13 51 51
Duzgeçît Kurd 11 42 44
Yemençayîr Kurd 19 75 60
Şirînkoy Kurd 17 72 58
Şatiroxlî Kurd 26 113 90
Qereqela Êzdîya Kurd 18 54 47
Siçan Kurd 15 69 74
Yayle Kurd 13 50 40
Qozulce Kurd 22 91 88
Dîgora Xerebe Kurd 20 96 96
Kosesogutlî Kurd 24 96 95
Nifûsê 14 gundên êzdî li herêma Qersê, angorî agahiyên sala 1889an (Karsskaya Oblast - Svod Statistiçeskşix Dannix, Komîteya Îstatîskê ya Kavkaz, Tiflîs, 1889).
Di dîroka kurdên êzdî de navê bajarê Qersê ku li Serhedê dimîne, navekî naskiri ye. Ew kurdan di salên 1918an de berî ku herin Ermenîstan û Gurcistanê, li Qersê diman, li derdorê Dîgorê çend gundên wan hebûn. Di wan salên rev û bezê de hin malbatên ku canê xwe xelas kirin, derbasî Ermenîstan û Gurcistanê bûn. Bi salan li wir hêwirîn. Ji xwe re jîyaneke nû saz kirin. Bûn xweyê dîrokekê. Van kurdan paşê dîroka xwe ya li Sovyet baş qeyd kirin, derbasî ser kaxiz kirin. Tenê ew koleksiyona rojnameya Riya Teze bi serê xwe çavkaniyeke bêhempa ye, nêzîkî 5000 hejmarên wê derketine. Her wisa jî gelek lêkolîn li ser jîyana wan ya Sovyet hatine nivîsîn. Lê belê tiştekî balkêş e ku dîrokzan û lêkolerên kurdên Ermenîstanê di derbarê dîroka bajarê ku jê hatine, ango di derbarê bajarê Qersê, kurdên Qersê de kêm tişt nivîsîne. Dema ku Qers di nav sînorê Rûsyayê de bû (1877-1917) bi sedan lêkolîn ji aliyê rûsan hatine nivîsîn. Çawa em fêr dibin di van salan de salname û rojname bi rûsî li Qersê derketine. Wek mînak rojnameyeke bi navê Kars ya heftane bi salan li Qersê der çûye. Hejmara pêşîn di sala 1883an de hatiye weşandin û heta salên 1917an her berdewam kiriye. Ev yeka tê wê wateyê ku di nav van sî salan de nêzîkî 1500 hejmarên wê hatine weşandin. Hema ev rojname bi serê xwe hêjayî lêkolîneke dîrokî ya doktorayê ye. Di nav rûpelên wê de qala kurdên êzdiyên Qersê jî tê kirin. Lê belê çavkaniyên kurdî ewqas behsa vê rojnameyê nakin.
Ev zarokê ku dayîka wî bi destê wî digre, di vê helbestê de tê ser sînorê Tirkiye û Ermenîstanê, ev Rizayê ku bi rastî di sala 1978an de hatiye Ermensîtanê bi xwe ye. Ew Kida ku navê wê di helbesta
Fêrîkê ÛsivFêrîkê Ûsiv de derbas dibe jî, li sûretê jorîn tê xuyan.Di beşeke vê destanê de çawa em dibînin Riza diçe goristana gundê Pampê, li wir gorên xal û xatiyan zîyaret dike û hinek xweliya ser gorê hildide wekî paşê bibe Qersê, bavêje ser gora diya xwe Xezalê, Xezala ku (Ax û kesr dilda mayî)
Tevî xizm û xûnavê gund,
Xwey-xûnavê dereng hatî
Diçe pala çîyayê bilind
Ser mezelê xal û xatî.
Radimûse kêlikêd sar
Xalo, divê, -evaye ez
Eva, xuşka teye Xezal
Ev, xarziyê te dûre derez
Û ew mêrê musulmaniyê
Dînî xweda zikirî zor
Hiltîne bo xatirê xala
Tasa Sultan Êzîdê sor
Çenge xweliya mezelê wan
Û mezelê Kida xatî,
Dike nava destmala al
Bi tiberkî, tulizmetî.
Wekî bibe here wira
Bireşîne bi şîn-şahî,
Ser mezelê xuşka wane
Ax û keser dilda mayî.
Bavê helbestvan, Ûsiv, vê carê gazî kurê xwe Hemo dike û bi hevra berê xwe didin welatê kal û bavan, aliyê Dîgorê, xwîşka xwe Xezalê bi bîr tînin: (Kar-xezala quntara çîya)
Hemo, lawo Ûsiv dibê
Mirin mayîn aliyê Xwedê
Lê ji aliyê Qersê, Qulpê
Dîgor şêne wek destê dê.
Hergê Xwedê hunermezin
Nekirebe para gorê
Ser-beratê xweyînga min
Wê kivş bibe li Dîgorê.
Helbestvan Fêrîkê Ûsiv di dawiya destana xwe de pêşneyarekê jî, ji kurmetê xwe re tîne û hêvî dike ku Riza, keçeke van kurdên êzdî li Ermenîstanê ji kurekî xwe re bixwaze:
Tevî bira-beledêd xwe
Bigere cî-warê xwestî,
Ji bona ewledê xwe
Nîşan bike qîzek êzdî..
Ev çend sal in
Firîda Hecî CewarîFirîda Hecî Cewarî ku li Erîvanê dimîne, bi îmkanên sînorkirî hin pirtûk amade kirine û bi tîpên latînî pêşkêşî xwendevanan kiriye. Cara pêşîn di derbarê Heciyê Cindî de (1908-1990) bi navê Heciyê Cindî - Jîyan û Kar xebateke bîyografîk weşand. Firîda Hecî Cewarî, ji aliyê din pirtûkeke Heciyê Cindî ya folklorê bi navê Folklora Kurda amade kir û dîsa li Rewanê derxist. Di vê xebata dawî de her wisa jî qasî 40 pêkenokên Mele Nesreddîn (Nesreddîn Xoce) cîh girtine ku cara pêşîn bi kurdî di vê pirtûkê de tên belav kirin. Heciyê Cindî hemû ev berheman berî mirina xwe ji zarê gel berhev kirine. Firîda Hecî Cewarî her wisa jî hemû berhemên helbestvan Fêrîkê Ûsiv (1934-1997) wek sê cildan amade kirin û li Rewanê weşand. Fêrîkê Ûsiv zêdetir wek helbestvan hatiye nasîn, lê belê her wisa jî şano, çîrok û berhemên edebî yên mayîn nivîsîne û berhemên hin nivîskarên cîhanê wergerandine kurdî. Ji van sê cildan cildê yekem bi van rêzên helbestvan Fêrîkê Ûsiv ve dest pê dike:
Mîna toxim direşînim pirsêd melûl ser kaxiz
Wê pey minra guldin gelo, bigihîjin, bibin rez
Yan hêsirê kesî serda wê nebarin wek baran,
Û bêxweda wê birizin, pûçbin, herin bê deng û hes..
Wisa tê xuyan ked û hewldayînên helbestvan di ro de, badilhewa neçûye! Firîda Hecî Cewarî bi çapkirina van hersê cildên helbestên Fêrîkê Ûsiv (tomerî 1000 rûpel) karekî gelek baş kiriye. Her wisa jî di derbarê vî helbestvanê kurd de gelek zaniyariyên kêrhatî di nav rûpelên van sê cildan de hene. Di van pirtûkan de çend kesên ku li ser nivîskariya Fêrîkê Ûsiv hin tişt nivîsîne, wek rexne û danasîn jî cîh girtine. Wek mînak Wezîrê Eşo û Eskerê Boyîk li ser helbestvaniya Fêrîkê Ûsiv du nivîsên dirêj amade kirine. Ev herdu nivîsên balkêş û kêrhatî di cildê sêwem de cîh girtine. Firîda Hecî Cewarî di dawiya cildê sêwem de nîşan dide ku navê Fêrîkê Ûsiv û Fêrîk Egîd Polatbekov hatine tevlihev kirin, hin helbestên Fêrîkê Ûsiv wek mînak bi şaşî û xeletî, mixabin li ser Fêrîk Egîd Polatbekov hatine hesibandin.Kal bavên Fêrîkê Ûsiv, wek Heciyê Cindî, Emînê Evdal, Cerdoyê Gênco ji gundê Yemençayirê ne. Ev gunda yek ji wan gundên Dîgora îro ku li devera Qersê dimîne, tê hesibîn. Navê bavê Fêrîk, Ûsivê Îbo, navê kalkê wî Îboyê Hemo bûye. Ji êla Sîpka ne. Dema di sala 1918an de Qers dikeve destê tirkan, kurdên êzdî direvin, derbasî aliyê Ermenîstanê dibin. Şeş zarokên Îboyê Hemo hebûne: Hesen, Zozan, Çilê, Kidê, Xezal û Ûsiv. Ji wan du heb di şer de dimrin, yên din Hesen, Kidê, Ûsiv diçin Ermenîstanê û Xezal li Qersê dimîne. Çawa em dibînin Xezal, dayîka Riza ye, Rizayê ku piştî 60 salan ji Qersê tê Rewanê ji bo seredanê. Dema sala 1918an tirk êrîş kurdan dikin, mêrê Xezalê, Koroxlî dikujin, yekî bin navê Hesenê Cemaldînî bi wê re dizewice û Xezal li Qersê dimîne. Ji wan Ûsiv jî bavê helbestvan Fêrîk e. Ji ber vê yekê jî Fêrîk bi navê Fêrîkê Ûsiv hatiye nasîn. Çawa tê zanîn lêkoler û nivîskar Heciyê Cindî jî ji vê malbatê ye, kurê Zozanê ye.
Di edebiyata kurdên Sovyetê de temaya Qersê hertim bala min kişandiye. Romanên ku li Ermenîstanê hatine nivîsîn bi firehî qala kurdên Qersê dikin, wek romanên Erebê Şemo, Heciyê Cindî. Lê belê di hunera helbestvaniya kurdên Sovyet de Qers û kurdên Qersê mijareke wisa xurt nîne. Di kêm helbestan de em rastî vê temayê tên. Destana Rizayê Kurmet ku ji aliyê Fêrîkê Ûsiv hatiye nivîsîn ji ber vê yekê gelek giring e. Ev destan li ser wî kurdê Qersî, Riza ku di sala 1978an de hatiye Rewanê, tê gotin. Fêrîkê Ûsiv ev helbesta dirêj (13 rûpel) bi destan nav kiriye. Yek ji wan helbestên here balkêş, bi baweriya min ev berhem e. Fêrîk, ev helbest avitiye ser kurmetê xwe yê bi navê Riza ku di sala 1978an de ji Qersê hatiye Rewanê wekî nasên xwe bibîne. Riza, belkî jî kesê yekem ku sînorê Sovyetê derbas bûye û bi hesreta dîtina xal û xarziyên xwe hatiye Ermenîstana Sovyet. Ji der vê helbestê, her wisa jî Firîda Hecî Cewarî di nameyekê de hin bîranînên xwe yên li ser vê hevdudîtin û rasthatina giring pêşkêş dike:
Navê gundê wî Qizilqule bû. Navê xanima wî Gule bû, yeke pirr bedew, xeberxweş bû. Digotin 3-4 zarokên me li Îzmirê zewicîne, ,mêr kirine, dûri wan in. Gundê xwe de tenê kurdi xeber didin, lê diçine bajaran, wê demê tenê tirki xeber didin. Hema dema gîhiştin Yêrêvanê, telefonek ji me re hat, paşê Fêrîk pêra axivi, piştra ez û Fêrîk şev rê ketin çûne hotela wan. Riza bi kiras û derpê ve derê oda xwe vekir, wî û Fêrîk hev hemêz kirin, hev bernedidan. Hey yeki digo, birê min, hey yê din. Ez û Gulê jî iske-iska me bû li dora wan diçûn, dihatin. Pişt re rûniştin, îjar Fêrîk go ez kî me, îjar em çûne rûyên hev. Riza di derheqa xal û xatiya ji me pirsî, Fêrîk got, ew çûne ax û barê sar, bû kuriniya wî giriya. Go ax, edê, ez dereng hatim ditina xwîşk û birên te, wax, wax.... Riza ji Fêrîkê re got, gidi, bextê te me, min zû bigihine gund, ez herim ser mezelê wan.
Êdî berbang bû, em hatin mala bavê min, li wir jî giriyê şabûnê bûn. Fêrîk bi telefonê Hemoyê birê xwe re xeber da, gotin berf zef hatiye, lê emê hema îro bi avtomobîla Vilisê bên. Hatin, êdî nîvro bû, bavê min nehişt wê rojê rêkevin, sivetire pey taştê re rêketin. Ez neçûm gund, min karê xwe nikarbû bihişta.
Berî çûyîna xwe ya Romê, Riza û Gulê dageriyan Yêrêvanê, du roja li mala bavê min man. Kurdên me ên nas û nenas dihatin ditina wan. Roja sisya em çûne hotelê, wekî Riza heq-hesavê hotele bide, piştira bi avtoyen lawikên gundê Pampê rêketin ber bi bajarê Gumriyê, wekî ji wir bi tirenê herine Qersê. Li Gumriyê, dema xatirê xwe ji hev dixwazin, Riza bi dilşewat dibêje: (Qurbana we bim, ezê dîsa bême dîtina we. De di wan salan de çûyin-hatin pirr çetin bû).
Destana Rizayê Kurmet ku helbestvanê kurdê Sovyeta kevn, Fêrîkê Ûsiv di sala 1985an de nivisiye, helbestekî gelek bi dilşewat e ku ser temaya sînor, hesret û mirinê ye. Di vê helbestê de xanima kurd a bi navê Xezal destê kurê xwe digre, tê ser sînor, berê xwe dide Ermenîstanê, bi sînorparêzan re dipeyîve û silavan xwîşk û birayên xwe yên ku Ermenîstanê ne, dişîne:
Xezalê nuxiriyê daye du xwe
Hatîye xamê Delî Qazîyê
Û deyn sînorvan kiriye
Dûrve kiriye hewar û gazî:
Ez Xezal im, êzdîya sîpkî
Qîza Îvo, xuşka Hesen, xuşka Ûsiv
Kevanîka Hesenê Cemaldînî
Sînorçî, ez bextê te me
Tu ê cabekê ji min re bînî
Hesen sax e?
Ûsiv sax e?
Kidê sax e?
Gelo li wan dera dikin
Pirsa halê xweyînga xwe?.
Di dawiya destanê de em dibînin ku Riza êdî ji Rewanê derbasî Qersê bûye. Çend sal şunda xebereke nebixêrê dighêje Rewanê û tê gotin ku Riza çûye dilovaniya xwe. Him di dawiya destana bi navê Rizayê Kurmet, him di nameya Firîda Hecî Cewarî de em fêr dibin ku Riza ji ber nexweşîke giran, wefat kiriye. Careke din êdî riya wî berbi Rewanê nakeve. Lê belê şik û guman li ser mirina wî di vê helbesta Fêrîkê Ûsiv de her berdewam e: (Kî dizane..hesibandin çawa cesûs). Him seredana Riza, him jî destana Rizayê Kurmet bi dîtina min ji her alî ve gelek balkêş e. Riza, belkî jî kesê yekem bûye ku di van salan de çûye Rewanê bona zarokên xal û xatiya xwe dibîne. Ji aliyê dîrokî de jî ev bûyer, nûçeyeke balkêş û hewaskar pêk tîne.
Fêrîkê Ûsiv di helbesteke xwe ya din bi navê Çîya-Banî de jî berê xwe dide Qersê yan jî berê şivan Îsa dizvirîne wî alî: “Şivdar tûj kir aliyê Qersê”. Çawa di vê helbestê de xuya dibe Qersa vî şivanî, ji Pampa helbestvan zêdetir şirîntir e (Pamp: gundê Fêrîkê Ûsiv li Ermenîstanê):
Wê derê bû, birê apo
Wekiland wî careke din
Paşê hizing hatê û got
(Şam şekire, weten şirîn).
Ez şaşmayî ber xwe ketim
Wekî dewsa Pampa bikir
Apê Îsa gundekî din
Hesaw dikir Şam û Şekir.
Pampa ku li quntara çîyayê Qemerdaxê dimîne, gundê helbestvan Fêrîkê Ûsiv bû. Wî, gelek salên xwe li wir derbas kir.[16] Li ser gundê Pampê her wisa jî Wezîrê Eşo pirtûkek nivîsîye, ev cara pêşîn e ku gundekî kurd li Ermenîstanê dibe mijara pirtûkekê. [17] Fêrîkê Ûsiv, temaya welatevînîyê di gelek helbestên xwe de kiriye mijareke bingehîn. Di helbesta bi navê Kurdistan de welatê xwe yê ku bi salan jê dûrmayî wek “Dîya min dûr-derayî” dinavîne û dide nasîn.[18] Di helbestên wî de em her wisa jî enînivîsa kurdên êzdî dixwînin, enînivîseke ku ji sirgûnê, dûrwelatiyê û koçberiyê pêk tê. Ew dilê xwe ji koçberan re, xerîb û bêstaran re dike hêlîn:
Qulingno, hey wax, hûn çûn
Êwir nebûn vî meskenî
Dilkê min we re hêlîn
We nehat lê danenî.
Ev rêzên bi dilşkestî her wisa dîsa serpêhatiya Rizayê Kurmet tîne bîra me. Piştî mirina Riza, êdî tu deng û behs ji aliyê Qersê nayên. Ev sînorê bedbîn bi salan hemû têkiliyên mirovan diqetîne. Bi kurtahî çawa em dibînin temayên wek sînor, koçberî, mirin û tunebûn li vî welatê Serhedê ketine ketine zikê hev, gazî hev dikin.
[1]