دکتۆر محمود زاید
وەرگێرانی/ عوسمان عومەر
هەمومان ڕۆژی 9 ی شوباتی سالی 2004 و مورافعە گرنگەکەی جەنابی ڕەوانشاد مام جەلال مان لەیادە سەبارەت بە کوردستانیەتی #کەرکوک# خستیە ڕوو لە مەجلیسی حوکمی ئەوکاتە هەمووشیان و هەموومان وتەکەی جەنابیمان بەبیردێتەوە کە فەرمووی من حەکەمێکم داناوە لەخۆتانە هەموتان پێی ڕازی دەبن وتیان کێیە؟ فەرموی حەکەمەکە حوشترە بۆتان دەسەلمێنێ تاکوێ کوردستانە.
کەرکوک یا دلێ مەدایە… هەرچەندە بەندە کەرکوکی نیم بەڵام شانازی بەشارەکە و هاورێیان و تێکۆشەران و قارەمانانی ئەو شارە دەکەم. کاتێ باوکی ڕەحمەتیم لەگەڵ چەند پۆلیسێکی ئەو سەردەمە هاوکاری شۆرشیان کردبوو نەفی جنوب کرابوو، لەوێ دەژیایین کە سەفەری کوردستانمان دەکرد لە پشوی هاوینان کە لەبحمرین دەهاتینە ئەمدیو هەستمان بەگۆڕانی ئاووهەوا و تۆپۆگرافی ناوچەکە دەکرد.
کێشەیەکی گەورە ساڵی 1913 لەدەزگایەکی پەروەردەیی لە وڵاتی میسر ڕووی داوە تەوەرەکەی لەسەر کەرکوک بوو، بۆ چارەسەرکردن و لیکۆلینەوە لەو کێشەیە و گەیشتن بەناسنامەی نەتەوەیی، بەڕێگەیەکی زانستیانە یەکلابۆوە لەکاتێکدا هیچ کیشمەکێشێکی سیاسی لە ئارادانەبووە سەبارەت کەرکوک ئەو کاتە، هیچ گۆرانکاریەکی دیموگرافی بەرنامە بۆ داڕێژرا لە ئارادا نەبوو هیچ سەرەداوی بەرژەوەندی و هەرێمایەتی لەگۆرێ نەبووە کە بازرگانی بەکەرکوکەوە بکرێ، بابزانین ئەو کێشەیە چۆن بووە و چۆن مامەڵەی لەگەل کراوەو بەچ جۆرێ چارە سەرکراوە؟
خوێندکارێک بەناوی شەوکەت محمد غەوس کە خەڵکی کەرکوک بووە ساڵی 1913 ڕووی لە ئەزهەر کردووە بۆ خوێندن سەبارەت بەوانەی کەدەچوون بۆ خوێندن لە وڵاتی میسر و ئەزهەر هەموو نەتەوە و گەلێک هەیوانیک (رواق)یکیان هەبوو بەناوی خۆیانەوە وەک بەشە ناوخۆییەکانی ئیستاو کۆمەڵگای خوێندکاران لەزانکۆکانی ئەم سەردمە وەک هەیوانی کوردەکان, هەیوانی تورکەکان, هەیوانی عیراقیەکانیش هەیوانێکیان بەناوەوە بوو بەناوی هەیوانی بەغداییەکان و… هتد.
هەر هەیوانێک شێخێک بەرپرسی بوو، نزیکەی 42 نەتەوە ڕوویان لە ئەزهەر دەکرد، هەیوانیان بەناوەوە بوو، جیا لەباشی خوێندن لە ئەزهەر تا خوێندنیان تەواودەکرد خەرجییان دەکرا جگە لەهاوکاری خوێندنەکەی پێیان دەدرا لەماوەی خوێندن دا، سودێکی تریشی بۆ خوێندکاران هەبوو ئەویش لەماوەی ئەوچەند ساڵەی خوێندن جاریک مافی ئەوەیان دەدرایە ببرێن بۆ حەجکردن دوای گەیشتنیان لە وڵاتەکانی خۆیانەوە یەکجاربوو لەماوەی خوێندن. ئەو بڕوانامەیەی پێیان دەدرا لیسانس، لیسانس وشەیەکی فەرەنسیە واتە مۆلەتی زانکۆیی و بەرامبەر بەکالۆریۆسی ئیستایە.
کاتێ شەوکەت محمد گەیشتە ئەزهەر هەموو بەلگەنامەیەکی پێویستی هەبوو هەر لەناسنامە و بروانامەی وڵاتی خۆی و داواکاری خوێندن لە ئەزهەر و ڕەزامەندی خوێندن لە ئەزهەر داوای پێشکەش کرد کە لە هەیوانی بەغداییەکان نیشتەجێ بێ تا بەکاروباری خوێندنەکەیەوە خەریک بێ , بەلام شیخی هەیوانەکە داواکەی ڕەت کردەوە بە بیانوی ئەوەی ئەو شارە سەر بە وێلایەتی بەغدا نییە. سکالای لای بەرپرسی هەمو هەیوانەکانی ئەزهەر تۆمارکرد, دوای لیکۆلینەوەو بەدوادا چون بۆ سکالاکەی و وردبینی کردنی بەڵگەنامەکانی دەرکەوتوە کوردەو لە کەرکوک لەدایکبووە، بۆیە داوایان لەشێخی هەیوانی کوردەکان کرد کە وەری بگرێ، بەلام شیخی هەیوانی کوردەکانیش ڕەتی کردەوە بەبیانوی ئەوەی لە بنەچەدا تورکە بۆیە وەرناگیرێ چونکە کورد نییە هەرکەسێک بنەچەکەی کورد نەبێ لەو هەیوانە نیشتەجێ نابێ.! داوایەکی تری ئاراستەی شێخی هەیوانی تورکەکان کرد بۆ وەرگرتنی ئەویش ڕەتکرایەوە بەبیانوی ئەوەی شەوکەت لە بنەچەدا تورک نییە کەرکوک نەلەسنووری ئەنادۆلە نە لەناو خاکی تورکیا و سنورەکانیەتی.
لێژنەیەکی زانستی پێکهێنرا بۆ ئەوەی ناسنامەی کەرکوک دەربخرێ ئایا کوردیە، تورکیە، عەرەبیە لەگەل پێداچوونەوە بە بەلگەنامەی ئەو خوێنکارانەی پێشتر لەکەرکوکەوە هاتون و چۆن دانراون لە چ هەیوانێک؟
دوای لیکۆلینەوەو بەدودا چوون وردبینی لیژنە زانستیەکە گەیشتنە ئەم دەرەنجامانەی خوارەوە:
• کەرکوک یەکێکە لە شارە گرنگەکانی کوردستان بە پشت بەستن بە کتێبی نوخبەی ئەزهەری لە جوگرافیا نوسینی اسماعیل بەگ علی…. ل 502
• لەتۆمارەکانی ئەزهەردا ئەوە بەرچاوکەوت کەسێک بەناوی محمد عەتائەلا یوسف خەلکی کەرکوکەلە هەیوانی کوردەکان نیشتەجێ کراوە لە سالی 1303 هیجری لە وەجبەی 110.
• لە تۆماریکی تایبەت دا لەهەیوانی بەغداییەکان ئەوە بەرچاوکەوت سالی 1329 هیجری کەسێک بەناوی تقی الدین کوری محی الدین کوری حاجی سلیمان خەلکی کەرکوکە و بەژمارە 8 ناوی تۆمارکراوە.
کۆنوسێکی تیروتەسەل ئامادەکرا لە لایەن لیژنەکەوەو بەرزکرایەوە بۆ شیخی ئەزهەر لە 10ی جەمادی یەکەم 1331 هیجری بەرامبەر 17ی نیسانی 1913 زاینی بۆ دیراسەکردن و کاری پێویست، بەفیعلی ئەو کۆنوسە خرایە ڕوو کە ژمارە 8 ی هەلگرتبوو لە دانیشتنەکانی ئەنجومەنی بەریوەبەری ئەزهەر کە لە 23 ی نیسانی سالی 1913 ز ئەنجامدرا، ئەنجومەنەکە بریارێکی سەیریان دەکرد کە ژمارە / 254 حەوتەم هەڵگرتبوو تێیدا هاتبوو بەهۆی ئەوەی کەرکوک سەر بە ویلایەتی موسلە و پێشتریش ئەنجومەن لە 14ی کانونی دووەمی سالی 1906 لە بریارێکی دا وەرگرتنی خویندکارێک کە سەر بەو ویلایەتەیە لە هەیوانی بەغدایەکان نیشتەجێ کراوە بۆیە ئەنجومەن بڕیاری دا شەوکەت محمد غەوس بچێتە هەیوانی بەغداییەکان کەپیشتر پەیرەو کراوە، دوای 6 ڕۆژ شێخی هەیوان بەغداییەکان ئاگادار کرایەوە لەوبارەیەوە بۆ جێبەجێ کردنی.
ئەوەی سەیرو سەمەرە بوو لە بریارەکەدا ئەوەی پشتی پێ بەسترا بوو، لەگەڵ ئەوەی ئەو کۆنوسیە تێروتەسەلەی لیژنە زانستیەکەی پێکهاتبوو لەسەرکەرکوک و دیارکردنی ناسنامەکەی گەیشتبونە ئەوەو ئەوەشیان ڕوونکردبۆوە ئەوانەی لەکەرکوکەوە هاتون بۆ خویندن هەمویان لە هەیوان یا کۆمەڵگای کوردەکان دانراون بەحوکمی ئەوەی شوێنی لەدایک بوون و بنەچەیان کوردە بەلام ئەو حاڵەتەی ئەنجومەنی بەڕیوەبردنی ئەزهەر پشتی پێ بەست بوو سەبارەت بەخوێندکار محمد حەمدان کە خەڵکی موسل بووە جیاواز بووە…! چۆن لەگەل بارودۆخی خویندکارەکەی تر بەراورد کراوە.
ئەوەی قسەکانمان پشت ڕاست دەکاتەوە دواتر هەندێ خوێندکاری تر هاتبون بۆ خوێندن لە ئەزهەر لەکەرکوکەوە هاتبوون هەمویان لە هەیوان یا کۆمەلگای کوردەکان دانرابون.
بەهەرحاڵ بەدوور لەوبڕیارەی درا بوو سەبارەت بەمافی خویندکار شەوکەت محەمەد بەدان پێدانانی هەریەک لەشێخی هەیوانەکانی بەغدا و شێخی هەیوانی تورکەکان و ئەنجامی بەدواداچوون لیکۆلینەوەی لیژنەکە لە ئەزهەر ڕوونبۆوە کە کەرکوک کوردستانیە ئەم ڕوداوە زیاد لە سەدەیەک پێش ئیستا بووە پێش ئەوەی هیچ کێشەیەکی سیاسی و کیشمەکێشیک لە ئارادا بێ دوور لە بەرژەوەندی تەسک و هەندی جار شۆڤێنیانە بڕوانرێتە بابەتی کەرکوک.
دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس بەدەیان تەن بەڵگەنامە کەوتە دەست هێزەکانی ی ن ک و چۆن هەوڵدراوە بۆ گۆرینی دیموگرافی شاری کەرکوک و بەعەرەب کردنی لەکاتیکدا دبلۆماسیەتی عەرەب و ڕؤژنامەگەری عەرەبی چاویان لەو ڕاستیانە نوقاندووە سەرەڕای ئەوانە بوونی دەیان بەلگەنامەش لە ئەرشیفی بەریتانیەکان کە کوردستانیەتی کرکوک دەسەلمێنێ.
بۆ زانیاری خوێنەرانی بەرێز:
• دکتۆر مەحمود زاید و دریە عەونی و مستەفا عەوەز بەهاوبەشی کتێبێکیان لە ژێر ناونیشانی
الاکراد فی مصر عبر عصور دەرکردووە.
• دکتور مەحمود زاید کتێبێکی تری نوسیوە لە ژێر ناونیشانی التحرک الکردی نحو الحقوق.[1]