نۋیستەی: ئاکۆ مارانی
11و ئەپڕیلو 2017
زۋانی ھۆرامی، ڕانۋیس و ستانداردکەرڎەی
ئانە کە ھۆرامی زۋان ھەن، ھیچ پەنەۋازی بە سەلەمنای نمەکەرۊ و تەنانەت ئا نۋیسەر و ڕۊنامەنۋیس و ھونەرمەڼ و ھۊنیارېچە، کە چېرو ھەژمۇنو ئایدیۆلۆجی نەتەوەسازیینە، گەرەکشانە بە زۊرداری زۋانی ھۆرامی کەرا بە دیالێکت و بنەدیالێکت*، نە تاۋانشا پاگەڼەکەو وېشا سەلەمنا و نە متاۋا سەلەمناش و نە پەی سەلەمناو پاگەڼەکەو وېشا بەڵگۍ زۋانەۋانیۍ ئاۋەزگیرۍ و زۋان-ژناسانېشا ھەنۍ؛ تەنانەت کاتو قسەکەرڎەو وېچشانە بە پېچەۋانەو پاگەڼە ئایدیۆلۆجی و ڕامیارییەکا وېچشاوە، فرە بە ئاسانی زۋان-بېیەو ھۆرامی سەلەمنا و تاکو یەک جار زاراوەی ھۆرامی ماچا، چڼ جارېۋ زۋانی ھۆرامی ماچا.
پاسە کە دېیار ھەن و ئەژناسیان، زۋانی ھۆرامی یۊن چە زۋانە ھیند و ئۆروپییەکا و ھەر پاسە یۊن چە زۋانە کورڎییەکا و یۊن چە کۊنترین زۋانەکا وەرکۆتی مېیانی و چە فرە باریۋە چە زۋانەکا تەری تەسەلتەر و ورڎەکارتەر و ھەر پاسە ۋەڵۍ سەدەی دۋاڼزەھەمی تاکو سەرەتاو سەدەی ۋیسەمی، ھۆرامی هەم چە هۆرامان و هەم چە بەرو هۆرامانی، زۋانو ئایینداریی و ئەدەبی و ڕاۋەبەریی بېیەن.
بەڵام بەداخۆ، ۋەرو ئانەیە کە چە سەرەتاو سەدەو ۋیسی تاکو ئیسە ھۆرامی زۋانو نۋیستەی و ڕاۋەبەری نەبېیەن و ئەر کەسانیۋیچ بوارو ئەدەبینە بەکاربەرڎەبۊ، ناچار پابەڼەو ئەلفابێتی زاڵی ناھۆرامی و ڕانۋیسە باۋەکا بېیەن. ھەر ئانەیچە بېیەن، بە مەڵامەتو ئانەیە، کە ئارۊ فرەو ھۆرامەکا پا جۊرە کە قسۍ کەرا، نمەتاۋا بۋاناۋە و ئەر کەسېۋ بە پابەڼی ئەلفابێتی ھۆرامی بنۋیسۊ و ھېما پەی دەنگە ھۆرامییە جېیاوازەکا بنیۊرە، پەی فرەو ھۆرامەکا ئەۋەوەنەیش سەخت ھەن؛ ھەڵبەتە تاکو ئا یاگۍ سەخت ھەن، کە گەرەکشانەبۊ فېرۍ ئەۋەوەنەی و نۋیستەی بە زۋانی هۆرامی با و دەسۋەرڎارو دەقگېرتەی و شۊنکۆتەی قەرەباڵخی نەبا و ھۊشیاری زۋانەۋانیی پەی ئاڎېشا گرنگیش نەبۊ.
ئارۊ ئېمە گېرۊڎەو گرفتۊ ڕانۋیسی ھەنمۍ و گۆرەترەین مەڵامەتو درۊسبېیەو ئا گرفتېچە، بەشبېیەو ھۆرامانی و ھۆرامەکان (ھۆرامی-زۋانەکان) سەرو دۋۍ دۆڵەتارە و بەشېۋ کە ۋەرو دۆڵەتو ئێرانی کۆتېنۍ، بە سەپیای زۋانی فارسی فېرو وەنەی و نۋیستەی بېیەن، کە زۋانی فارسی کۊمەڵېۋ چە پیتەکا زۋانی ھۆرامیش [ئ ، ڎ ، ڤ، ڼ، ۋ، ۊ، ۆ، ۇ|وو، ە، ێ، ې |ۍ ] چنەنە نېیەنۍ و ئانەیچە بېیەن بە مەڵامەتو ھەڵە بەکاربەرڎەیشا چە لایەنو کەسانېۋی دڵسۊزیۆ، کە وېشا وېبەخشانە فېرو نۋیستەی بە ئەلفابێتو زۋانی سۆرانی/کرمانجی بېینۍ. ھەر پاسە بەشېۋ کە ۋەرو دۆڵەتو ئێراقی کۆتېنۍ، بە (زۋانی سۆرانی) وەنەی و نۋیستەی فېرۍ بېیېنۍ، ھەرچڼە کە زۋانی سۆرانی بەپاو زېیاتەر بېیەو پیتەکاش تاکو ڕادېۋ زېیاتەر چە زۋانی فارسی بە نۋیستەی ھۆرامی وەڵامش دانۆ، بەڵام چنی ئانەیچە ھەڵای پەنج دەنگی ھۆرامیی ۋاتا فاڕۍ [ ڎ ، ڼ ، ۋ ، ۊ، ې|ۍ ] ھەنۍ، کە ئەلفابێتو زۋانی سۆرانینە ھېماکېشا|پیتەکېشا نېیەنۍ. ۋەرو ئانەیە ئەلفابێتو زۋانی سۆرانی| زۋانی کرمانجی بە پەنەۋازییەکا زۋانی ھۆرامی وەڵام نمەڎۊۋە و ئەر نۋیستەی و ئەۋەوەنەی زۋانی ھۆرامی پابەڼو ئەلفابێتو زۋانی سۆرانی کریۊ، ئایەڼېۋی نزیکەنە بەرگنۊ، کە زېیانو ئا جۊرە نۋیستەیە چە نەنۋیستەی سەڎ ساڵی ۋېیەرڎەی زېیاتەر ھەن و پڕۊژەو بەدیالێکت-کەرڎەو زۋانی ھۆرامی یاگۊ وېش گېرۊ، کە بە فۆتیای زۋانېۋی و کولتۇریۋی دمایش مێۋ.
بەڵام چە ئیسەنە وەشبەختانە ۋەڵکۆتەی تەکنۆلۆجی و ئاسانکاریی پەیۋەڼی دیجیتاڵیی زەمینەو ئەۋەژیۋاو کولتۇرەکا و مڎرامانو زۋانەکاشا ۋەرانۋەرو ھەژمۇنو ھېزە ئەسیمیلا کەراۋە ڕەخسنان؛ بە دڵوەشیېۋۍ فرۆ ھەژمۇنو ڕۆتو ۋەرەنگاریی ڕۊشنگەرانەی چە ھۆرامان و مېیانو ھۆرامەکاچەنە (ھۆرامی-زۋانەکاچەنە) بەرکۆتەن و ڕۊبەڕۊ ۋەرجەسەتەر بېیەن و بۊ؛ چە ھەر چوار لاو ھۆرامانی و ھەر پاسە مېیانو ھۆرامەکا بەرو ھۆرامانیچەنە زرنگانە و چالاکانە کەسۍ دڵسۊزۍ وېکۆتېنۍ و بە ھۆرامی منۋیسا و مواناۋە و زاڕۊڵەکاشا فېرۊ وەنەی و نۋیستەی بە زۋانی ئەڎایی کەرا و ھەر پاسە پەڕچنۍ ھۆرامیۍ چاپۍ کەرا و بە ھۆرامی ھۊنیێ و ھۊربەسۍ و ڕازۍ و ڕۆمانۍ منۋیسا و ...تد. ڕۆتېۋی چامنە پېسەو ھەر لێۋو تەرو دنیای فرە پەل و پۊۋېش چنە باۋە و ھەر یاگېۋۆ کە ڕۆتو ئەۋەژیۋای زۋانی و کولتۇری بەرکۆتەبۊ، ھامکات ڕۆتی دژایەتیکەریچش پېڎابۊ، کە ڕەتۆکەرڎېۋی بەھېزی ڕامیاری ھەن، بەڵام ھەرگیز ھېزو ئانەیشە نېیا، کە ۋەرو ڕۆتو ئەۋەژیۋنای گېرۊ و دماجار کۊششە ڕامیارییەکۍ ناچارۍ با، کە بە جۊرېۋ چنی زیڼەیی زۋانی سازش کەرا.
ڕاسا دژەڕۆت [دژەتەوژم] بە درۊشمۊ یەک نەتەوە، یەک زمانی ۋەڵتەریچ مېڎانەنە بېیەن، بەڵام ھەرگیز ئېڼەو ڕۊتېۋی زېیانبەخش و مەترسیدار نېیا، کە چېرو بەھانەو ستاندارکەرڎەی زۋانینە، کوتەکو سەرکوتکەرڎەو دیالێکتەکا و بنە-دیالێکتەکا بەرزکەرۊۋە و بەبۍ ۋیرۆکەرڎەی چانەیە، ئایا دیالێکتەکەو وېش یان بنە-دیالێکتەکەو وېش بە پەنەۋازییەکا زۋانی وەڵام مڎۊۋە، هەر کەسە وۍ کۆتەن و بە زۊردارەکی دیالێکتو وېش بە زۋانی ستاندارد مژناسۊ و بەبۍ ئانەیە کە شیکەرڎېۋی زۋان-ژناسانەش پەی پەیلۋاکەو وېش کەرڎەبۊ.
بە پەیلۋاو من، ھەم پېڎابېیەو زۋانی یۊگېرتەی و ھەم پنەیاۋای ڕۆتو ستاندارکەرڎەی زۋانی پەنەۋازییشا بە پڕۆسێسیۋی درېژخایەنی ھەن و ئانە پەنەۋازیی زۋانی وېشا، کە ھەر دۋۍ درۊسۍ کەرۊ، نەک بڕیارۍ ڕامیارییۊ ڕېکۋزیێۋی یان فەرماندای دەسەڵاتدارېۋی. ھەر کات زۋان بی بە کوتەکو دەسو دەسەڵاتدارا، ئا ستەمکارییە سەرھۊرمڎۊ، کە ئارۊ چە ھەرېمو کورڎستانینە ھەن؛ دۋۍ زۋانۍ (سۆرانی و کرمانجی) مافو وەنەی و نۋیستەی و بەکاربەرڎەیشا چە بوارو پەرۋەرڎەی و فېرکەرڎەی و ڕاۋەبەریینە ھەن، بەڵام زۋانی (ھۆرامی و کەڵھوڕی) ئا مافەشا نېیا، کە بە پەیلۋاو من، ئەر ھەر (ھۆرامی و کەڵھوڕی) چە (سۆرانی و کرمانجی) تەسەلتەرۍ نەبا، ھەرگیز ناتەسەلتەرۍ نېیەنۍ و ئانە ملھوڕیی دەسەڵاتی ڕامیاریی ھەن، کە زۋانېۋ سەردەس کەرۊ و زۋانېۋی تەر چېردەس، نەک سرۇشتو گەشەکەرڎەو زۋانەکا یان دیالێکتەکا.
ۋەرو ئانەیە و پەی ئانەیە، کە ئېمەیچ پاو وېما ئۆ یاگەپاو ئەۋیشاتەری و دلۍ ئا لیتە ئایدیۆلۆجی و ڕامیارییەینە نەنیەیمۍ و چی قۊناخېنە بە پەنەۋازییەکا زۋانی ھۆرامی وەڵام بڎەیمېۋە و بە پەنەۋازییەکا ڕۆتو زۋانی یۊگېرتەی وەڵام بڎەیمېۋە، کە چە ئیسەنە پەنەۋازییەکېش ئینۍ هەنۍ: وەنەی و نۋیستەی بە دیالێکتو گرڎو ناوچەکا و درۊسکەرڎەی میدیای ھامبەشی پەی ئاشنابېیەی قسەکەرا دیالێکتەکا بە قسەکەرڎەی یەکتری، کە وەشبەختانە چە ئیسەنە تۊڕە کۊمەڵایەتییەکۍ تاکو ڕادېۋ ئا ئاسانکارییەشا پەی ئېمەی بېبەش چە مافو وەنەی بە زۋانی ئەڎایی دەسەبەر کەرڎەن و بە خېرایېۋی سەرنجکېش خەریکا نزیک بېیەی و تېکەڵ بېیەی زۋانیی مېیانو دیالێکتەکانە سەرھۊرمڎۊ، کە ڕۆتی سرۇشتیی گەشەو زۋانی ئانە ھەن و ئا ڕۆتە تەمام پېچەۋانەو ئاراستەکەرڎەی ئایدیۆلۆجیی و ڕامیاریی پەرەمسانۊ و مشیۊ ئېمە بە ئی ڕۆتەیە پەرەبڎەیمۍ.
بە پەیلۋاو من، ھەر پاسە، کە تاکو ئیسە بەپاو ڕۆتو پەرەئەسای سرۇشتییانەو دیالێکتەکا و بە تېکەڵ بېیەو ئاڎېشا زۋانی یۊگېرتە درۊس بېیەن، پەنەۋازیی ستانداردکەرڎەی زۋانیچ زەمینە و پەرئەسایش پەنەۋاز ھەن، ئەر نا، سەپنای دیالێکتېۋی بە فۊتیای دیالێکتەکا تەری تەمامیۊ. ھەڵبەتە پەنەۋاز ھەن، ئانەیچە ۋاچۇ، کە زۋانی ھۆرامی قۊناخۊ یۊگېرتەیش زۇتەر دەسپنەکەرڎېنە، ئانە کە فرەتەر مەبەسو من ھەن، بەرئاۋرڎەی زۋانی ھۆرامین چە چېرو ۋېرانەکا سەد ساڵی ۋېیەرڎەینە، کە بە بەرنامەی ڕامیاریی و بە سەپنای ڕامیاریی زۋانی ھۆرامی چە وەنەی و نۋیستەی و ڕاۋەبەریینە کەنارۋزیان و تەنانەت پەی دلېنەبەرڎەیچش کۊشش کریان و دەقە نۋیسیێکېش ھۊرگېڵنیێنۍ و دەقە ھۆرامییەکېشا فۆتنیێنۍ یان ئۆ پەشتو کەنۊڵا ۋزیێنۍ. بېژگە ئانەیچە یۊ چە کۊڵەکەکا زۋانی یۊگېرتەی و ستاندارد بېیەو ھەر زۋانېۋی بېیەی یەک ڕازۋانی هەن، کە وەشبەختانە زۋانی ھۆرامی ھەردەم داراو ئا تایبەتمەڼییە بېیەن و بېژگە ورڎەکاریېۋی کەمی، سەرانسەرو ھۆرامانی و بەرو ھۆرامانی گرڎیما بە یەک دیڕبەڼی|ڕستەبەڼی قسۍ کەرمی؛ بە واتێۋەتەرە گرڎیما سەرو بنەماو (بکەر - ۋەرکار - کرڎار Subject-Object-Verb) قسۍ کەرمۍ، ھەرچڼە بەداخۆ کەسانېۋ ھەنۍ، کە چېرو ھەژمۇنو زۋانەکا تەرینە کاتو نۋیستەینە ئا ڕیزبەڼییە تېکمڎا، بەڵام چنی ئانەیچە کاتو قسەکەرڎەینە بەپاو فېربېیەی زۋانی چە دەمو ئەڎێۋە، ھەر ئا ڕیزبەڼییە بەکاربەرا. ئەر بە ھەستیارانە قسەکەرڎەی پیرەکا بژنەمۍ، ئانە بەرگنۊ، کە چە زۋانی ھۆرامیینە مېیانو زۋانو نۋیستەی [بەپاو ڕیزبەڼی ڕازۋانیی] و زۋانی قسەکەرڎەی ئاسایینە جېیاۋازیېۋی فرە نېیا. چېۋیۋ کە چە ئیسەنە پەنەۋاز کەرۊ، کە بە پەنەۋازییەکا زۋانی ھۆرامی وەڵام بڎۊۋە، ئەلفابێتی گونجېیا و ڕانۋیسی درۊس و دۇرکۆتەین چە پابەڼیی ئەلفابێت و ڕانۋیسو زۋانە سەپناییەکا، کە بەداخۆ فرە کەسۍ چە نەبېیەو ھۊشیاری و ئەژناسای زۋانیۆ، ھەڵای ئا ڕانۋیسا بەکاربەرا.
دما قسە نەۋاچیا نەمەنۊ، گرڎ زۋانېۋ تایبەتمەڼیی وېش ھەنش و زۋان زۋان ھەن و دیالێکت دیالێکت، کاتېۋ کە قسەکەرۍ دۋۍ ناوچا ڕادەی کەم چە یەکتری بېیاۋانە، قسەکەرڎەی ئاڎېشا دۋۍ دیالێتکتۍ یەک زۋانی ھەنۍ؛ کاتېۋ کە دۋۍ قسەکەرۍ بەبۍ یارمەتیڎەر چە یەکتری نەیاۋانە، ئا کەسۍ دۋۍ زۋانۍ جېیاوازېشا ھەنۍ. ھەڵبەتە چېۋېۋ کە چانەیچە گرنگتەر ھەن و نمەبۊ چە ۋیر بشۊ، ئانە ھەن، کە دلېنەلۋاو ھەر زۋانېۋی، دلېنەلۋاو کولتۇری و سڤیلاسیۆنېۋی ھەن و ھەر پاسە دلېنەلۋاو ھەر دیالێکتېۋی وشک بېیەو ڕەگېۋو زۋانەکەی ھەن، ھەر ۋەرو ئانەیە بۍ، کە ساڵۊ 2014 سەرو بنەماو داۋاکەرڎەو زۋانزانە ئاڵمانییەکا، دۆڵەتو ئاڵمانیای دماو زېیاتەر چە چڼ سەڎ ساڵا ستاندارد بېیەو زۋانی ئاڵمانی، بڕیارەشدا دۋۍ دیالێکتی فرە گولانۍ ئاڵمانیی (Platt) و (Friesisch) چە ھەرېمو (Schleswig-Holstein)، کە خەریکبی فۆتیا، پېسەو زۋانو ڕاۋەبەری ناوچەکاشا بەکاربریا، تاکو نەفۆتیا و زیڼۍ مەناۋە و ھەر پاسە چە گرڎو ناوچەکا ئاڵمانینە کۆرسۍ تایبەتۍ پەی فېربېیەی و و پارېزنای دیالێکتەکا تەری ھەنۍ.
------------------------------------------
وەنەرۍ بەڕێزی، پەی ئەژناسای پیتە تایبەتە ھۆرامییەکا دلۍ ئی نۋیستەیە، سەرو لینکو پیتەکا کلیک کەردۍ:
- ڎ: ئەڎا: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ: ۋاران: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ: مەڼ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ: لۊ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و: مۇ
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
[1]