Bi rastî ez ji xwe ne behwer im, ka ez çawa dest pê bikim û çilo binivîsim. Ma gelo ez pesnê jiyana Rimbaud a trajîdiyane spehî bidim? An jî li ser têgehaştina xwe ya helbestên wî biaxivim, an jî dibe, ku ka çawa ez bûme behwerpêkera wî. Niyaza min ne ew e jî, ku ez te bi vê nivîsandinê biwestênim, ji ber vê ezê li ber xwe bidim, ku ez li ser tiştên herî girîng binivîsim. De baş e, ezê bi xala pêşî dest pê bikim…
Arthur RimbaudArthur Rimbaud di 20ê cotmeha 1854an li Charlevilleya Fransayê xwedê daye. Ew bê bav bi xweh û birayên xwe re û bi dêya xwe ya dilhişk re mezin bû. Ew di dibistanê de xwendekarekî gelekî jîr û şehreza û bi bîr û behweriyên xwe pir pêşketî bû. Hê çardeh salî bû xelata helbestnivîsandina bi latînî wergirt. Dema temenê Rimaud gihaştibû 16 salan, wî piraniya helbestên xwe yên lîrîkî û her du ’Nameyên dîdariyê’, yên pir bi nav û deng nivîsandibûn. Ew di wan de ronî dike, ka yê helbestvan dive çawa be. Daxwazên wî ji helbestvanan gelekî bilind bûn. Ji nav helbestvanên bêjimar, wî bitenê çendeke hindik xwedî nirx û xwedî behreya rasteqîne didîtin. Di nav wan helbestvanan de Paul Verlaine, Victor Hugo, Albert Mérat û di dawiyê de, lê ne kêmî wan Charles Baudelaire – helbestvanê pêşerojbîn, şahê helbestvanan, xwedayê rastiyê- cihê xwe digirtin.
Rimbaud yek ji hîmdarên, wêya ku em dibêjin, lîteratûra modêrn e. Ew bi sed salî li pêşiya dema xwe bû. Ew dema ku tê de bikaranîna keresteyên narkotîka psîkedelîkî ketine rewacê, ew têgahişt, ku dê helwese (halusînasyon) weke şêweyeke afirander were bikaranîn. Ji ber ku…“…helbestvan dîtina xwe piştî dudilî û gomanên mezin, û piştî ku pirsê di nav hemû hest û hiş û ramananên xwe re derbas dike û serad, bêjing û moxil dike, piştre ew diafirîne. Ew hemû şêweyên evînê, hejariyê, çewt û şaşîtiyê… kul û derdan, şêtî…û piştî êşeke ku nayê pesindan dibîne û bi van tevan re ew tê perçiqandin û strihandin, êdî ji nû ve, di wê pileyê de ew di bin fişareke mezin de, têgehaştina hizrên xwe winda dike û hizir dibine rastiya jiyana wî“. Ev beşek ji ’Nameyên dîdariyê’ yên Arthur Rimbaud bû. Bi rastî, ew têgehaşt ku ji bona afirandinên hunerî ferehkirina bergehên hestan pêwîst e û helbet wî bi xwe jî gelek ezmûneyên sewdanî û pratîkî kirin.
Li malê, Rimbaud ne dilxweş bû û vê dihişt ku ew gelek caran ji malê bireve Parîsê û xwe biavêje nav keftelefta xelkên bohêm, ên li wir dijîn. Carcaran ew divegerandine malê, lê wî xwendina xwe berdewam nekir û li şûna xwendinê berê xwe dida meyxaneyan, alkoholê, narkotîkê û jinên arzan. Lê ew ji pirtûkxaneyan jî bidûr nediket. Wî hemû pirtûkên li ser sehrbaziyê, alkêmyayê û hemû tiştên din, yên givar û balkêş dixwendin. Di dawiyê de wî bêveger ji malê bazda û çû cem helbestvanê neurotîk Paul Verlaine û li cem wî bi mal bû. Dihate gotin, ku pêwendiyeke nedurist di nav herduyan de hatibû lidarxistin. Ew her du weke toleyan dijîn û li seranserî Ewropayê digeriyan. Ew demekê li Londonê man û dîse vegeriyane Fransayê. Lê di careke ku Verlaine sermest û bi siran ketibû de, wî guleyek avête Rimbaud û ew ji milê wî ve birîndar kir. Ji wir û pêde êdî Rimbaud nema qîma xwe anî, ku pêre bijî. Hin dibêjin ku kesayetiya Verlaine kesayetiyeke lawaz bû. Wî xwe bi Rimbaudê deh salan ji xwe piçûktir ve dihilperikand û dixwest, ku xwe pê bilind bike.
Heyama Verlaine kuta bû, Rimbaud careke din vegera malê û li wir dest bi berhema xwe ya pêşî û mezin kir ku bi navê Une saison en Enfer (Demek di dojehê de) e. Li gor gotinên dêya wî, Rimbaud ew kar ’bi kelogiriyê, bi giriyê şêrîn, bi nalîn, bi tinazok, bi tiqetiqa bilind, bi xeyd, bi torebûn û bi lanetkirinê’, bi tenê di bin çatiyê malê de, dikir. Karê mezin î din yê Rimbaud Illuminations (Ronîkirin) weke berhema herî şoreşgêr tê jimartin. Dibe ku Rimbaud ew li dora sala 1874an nivîsandibe, dema ku bi helbestvanekî din re bû, yê bi navê German Nouveau. Ew her du bi hev re di bin çadirekê de dijîn.
Piştî vê Rimbaud xwe ji lîteratûrê dûr xist, an jî, negihaşt ku careke din lê vegere. Wî jiyana xwe ya mayî bi ger û koçbûnê derbas kir. Ew li Awusturya, Hollanda, Almanya, Danmark û Swêdê geriya. Salên 1878-1879an wî bextê xwe li Qubrisê ceriband, di pey re wî berê xwe da Misrê û li dawiyê ew çû Etyopyayê. Li wir wî bazirganiya qehwe, çerm û çekan kir. Dibêjin jî, ku wî bazirganiya koleyan dikir. Lê wî ev tişt di nameyeke xwe de daye mandelê, êdî naxwe emê çima li gotinê wî bi şik derkevin û emê wî bi tiştekî wilo tawanbar bikin.
Rimbaudê evdal jiyana xwe ya kurt û weke bablîsokê di nexweşxaneke li Marseilleyê gihande ber bi dawiyê ve. Ew reben, şepirze û bi lingekî jêkirî, di 10ê mijdara 1891ê de canê xwe siparte tarîstana sermedî û laşê xwe siparte axa sar.
Di helbestên pêşî de zimanê Rimbaud, tijî hevguncîna bilind in, vebijartina gotinan bi guman û balkêş in. Pir slang (peyvên tewtewe yên cadan), derbirînên sixêfkî û gotinên nenas bikar dianî. Di pexşana (proza) xwe de ’Demekê di dojehê de’ ya ji neh parçeyan, ku berhemeke bi rastî sergerde ye, ew bi bez xwe ji wêneykî çeng dike wêneyekî din, pêl her bîrsayî û logîkê dike û li şûna wê ew li ser hesteyên xwe yên tev bi kul û derd dinivîse. Şirovekirinên li ser vê berhemê gelek in. Hin wê weke peymana lêborînê ji dema, ku bi Verlaine re bû dibînin û weke xatirxwestina ji lîteratûrê dixwînin. Hin jî dixwazin bibêjin, ku nivîsa wî mukurhatina guhertina hundurîn ya ’herî dawî ye, ya ku bi Rimbaud re qewimiye û pê ew ber bi sincên gihayî ve diçe’. Ez bi xwe dibînim, ku ev berhem gelekî xemgîn e û ew neynika dilşikestî û depresyonên kûr ên giyanê wî ne û reva wî, ya sermedî ji rastiyê ye, rastiya ku nikkaribû wê bipejirêne. Dinya jî ne ew dinyaya ku wî pê behwer kiribû. Ew gelekî reşbîn û hêvîşikestî bûbû û ji hundir ve ew bi kûrayî birîndar bûbû.
’Ronîkirin’a Rimbaud çi ye? Ez bi xwe, berovajî gelekan, baş tênagihêjim, lê ma gelo têgahiştin gerek e? Ma pêwist e, ku mirov wateya her hevokekê û gotinekê nas bike? Helbest li ser çi ye, ne ew e tiştê herî giring. Ez behwer dikim, ku tiştê herî sereke ew e, ku her hevok û her gotin bi formeke ku neyê jibîrkirin li hev biguncin û di hişê mirov de bimînin.
Di ’Ronîkirinê’ de ziman bi awayekî cuda hatiye nivîsandin, gelekî bi harmonî ye û geş e. Hin beş pesnê cih û mirovan didin û hin jî serpêhatiyên tarî û bi mij û moran dibêjin. Ew weke dûrdîtinên bêzemîn in.
Her rûmet ji Baudelaire re, lê ez behwer dikim, ku Rimbaud bi çirisandina xwe daye pêşiya wî. Rimbaud weke zarokê wêjeyê yê herî balkêş e. Ew xwediyê behreyeke resen e, ew ferişteyê ji ezmanan werbûyî ye û ew mamostayê şeytanî ye. Ew weke nîvxwedayekî dihate bilindkirin. Lê ma ka ew çi bû? Mixabin, dema ku ez li ber xwe didim, da bersiva vê pirsê bidim, ez xwe bêçare û bêdesthilat dibînim, lêbelê ez nahêlim, ku hûn bê bersiv ji vir herin.
“Ez! Ez bi behwerî bûm, ku ez sehirbaz im, an jî ez ferişt im, ez ji her erkê moralî azadkirî me, ez careke din bi ser rûyê zemînê de werbûme, bi erkê ku ez ji xwe re li erkekî bigerim û da ez pê rastiya kop û kulek bipelixênim û tertûbela bikim“. (Arthur Rimbaud)[1]
nivîskarê vê gotarê: ŞÊRÎN HAJO