#ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ#
نۋیستەی: ئاکۊ مارانی
ۋەڵاکریای دوەم: جولای 2021
بەشۍ هەشتەمە:
ئەلفابێتېۋ، کە مامۊسا ئوسمان ھۆرامی #عوسمان محەمەد هەورامی# بەکارشبەرڎەن
بەپاو ئا زانېیارا کە بەڕێز ( ئوسمان محەمەڎ ھۆرامی) پېرار بە (فەیسبۇک مەسینجەر) بە منش ۋاتېنۍ، ئاڎ چە دەھەو شەش و حەفتای سەڎەی ۋەڵینییەنە، بە ھەر دۋۍ سکریپتی (عەرەبی) و (لاتینی)، پیتۍ تایبەتېش پەی دەنگە ھۆرامییە جېیاۋازەکا نېیێنېرە. ھەر چا بارۆ ئۍ ساڵ ڕۊ 15و ئەپڕیلو 2019 چە ھەمان ڕێۋە من پەیامېۋم پەی مامۊسا (ئوسمان محمەمەڎ ھۆرامی) کېیاست و پەی دڵنېیایی جارېۋی تەر ئا پرسیارېمە ئاراستەو ئاڎی کەرڎۆ، کە ئاڎ یەکەم جار، کەی پیتۍ جېیێش پەی دەنگە جېیاۋاز و تایبەتەکا زۋانی ھۆرامی نېیێنېرە و چە کەیۆ ئاڎ ئا پیتېشە چە نۋیستەیەنە بەکارشبەرڎېنۍ (بە مانگە و ساڵ) و ھېماکۍ کامېنۍ؟
بەڵام، بەداخۆ تاکو ئیسە (کاتو نۋیستەی ئی دېڕا) من وەڵامم ھۊرنەگېرتەنۆ. من هومېڎواز ھەنا، تەندرۊسی مامۊسای خراب نەبۊ و مەڵامەتو وەڵامۆنەڎایش، نەوەش بېیەی ئاڎی نەبۊ.
تاکو ئا ڕادە من ئاگاڎار بۇ و بزانۇ، مامۊسا ئوسمان چە نۋیستەیەنە یەرۍ پیتېش بەکاربەرڎېنۍ. ھەڵبەتە بەپاو نۋیستېۋو ئاڎی بەنامۊ نووسین بە لاتینی، کە تاکو ئیسە بەس دۋۍ بەشۍ نۋیستەکەی بە دەسو من یاۋێنۍ. بابەتەکۍ بە زۋانی سۆرانی نۋیسیێنە و نمۇنەکېش چە ھۊنیێ ھۆرامیۍ هۊرگیریێنۍ. بابەتەکۍ چە گۊڤارو (ھەورامان)ی ۋەڵاکریاو (مەڵبەندی ڕۆشنبیریی ھەورامان)ییەنە ۋەڵاکریێنۆ.(17)
ۋەرو ئانەی، من چېگەنە بەس سەرو بنەماو ئا نۋیستەیە، ھۊرسەنگنای و شېکەرڎەی کەرۇ. مامۊسا (ئوسمان محەمەڎ ھۆرامی) چە ھەر دۋە بەشەکەو بابەتەکۊ وېشنە، کە چە بارەو بە لاتینی نۋیستەی کورڎی نۋیستەنش و ھۊنیێ ھۆرامیېش بە نمۇنە ئاۋرڎېنېۋە، بەس یەرۍ پیتۍ تایبەتۍ و جېیێش (ڎ) ، (ۋ) ، (ی۟) پەی ئەلفابێتی ھۆرامی دەسنیشانکەرڎېنۍ. دلۍ ئا دۋە نۋیستەیەنە پەی دەنگەکا تەری ( ڼ | ŋ: (نگ)ی لاۋاز: یاڼزە، دۋاڼزە، سېڼزە، پاڼزە، شاڼزە، پەڼە، گەڼە، مەڼە) ، (ئۊ: ۊ ü әü:): لۊ، کۊ، بۊ، دۊ، تۊ) ھېمێش بەکارنەبەرڎېنۍ.
ۋەڵۍ ئانەی من چە بارەو ئا ھېمایا سەرنجۍ وېم بنۋیسۇ، کە مامۊسا (ئوسمان محەمەڎ ھۆرامی) بەکاربەرڎېنۍ، پەنەۋاز کەرۊ من بە ئانەیە ئاماژە بڎەو، مامۊسا ئوسمان ھۆرامی بېیەی دەنگېۋی زېیاتەر چا دەنگا دەرک کەرڎەن، کە ۋەڵېنا دەرک کەرڎېنۍ. ئەرەنېیای ھېمێۋۍ پەی ئا دەنگەیشە پەنەۋازە زانێنە و ھېماو (ی۟) پەی ھېماکاو (ڎ) و (ۋ) زېیاڎەکەرڎېنە، کە ۋەڵینا بەس پەی دۋۍ دەنگە تایبەتا زۋانی ھۆرامی هېمێشا نېیێنېرە.
پاسە کە من ۋەڵتەر ئاماژەمدان، ئی دۋە پیتە (ڎ) و (ۋ) چە نۋیستەی هۆرامییەنە تازۍ نېیەنۍ و ۋەڵتەر کەم تاکو فرە بەکاربریێنۍ. بەپاو ئا دۋە بەشەو نۋیستەکەی، مامۊسا ئوسمان بەس ئی ھېما|پیتېشە (ی۟) زېیاڎەکەرڎېنە.
ھەر ۋەرو ئانەیچە، من چېگەنە بەس چە بارەو ئا ھېمێ (ی۟ ) شېکەرڎەی کەرۇ. هومېڎواز ھەنا (مامۊسا ئوسمان)یچ بە نۊرەو وېش چە بارەو خراب یان نادرۊس ئەنەیاۋای من چە بارەو ئا ھېمێ ( ی۟ ) بنۋیسۊ.
ۋەڵۍ ئانەی سەرو درۊسیی و نادرۊسیی ھەر پیتېۋۍ قسۍ کەرمۍ، پەنەۋاز کەرۊ چە بارەو بېیەی و نەبېیەی پیتەکۍ|هېماکۍ دلۍ خشتەکو پیتەکا یونیکۆدییەنە قسۍ کەرمۍ. ھەڵبەتە ئەر ھەر کەس پەی وېش بنۋیسۊ و بە دەسنۋیس بنۋیسۊ، ھیچ گرفتېۋ نېیا، کە کامە ھېما پەی کامە دەنگی بەکاربەرۊ. گرنگ ئانەن، کە وېش چە نۋیستەکەو وېش بېیاۋۊنە. بەڵام چا کاتۆ کە ئېمە خەریکۍ هەنمۍ، پەی وەنەری منۋیسمۍ و نۋیستەکەی بە فۆنتەکا یونیکۆدی و پەی ۋەڵاکەرڎەی چە چاپکریاکانە یان ئینتەرنێتەنە منۋیسمۍ، ئیتر ناچارۍ هەنمۍ، پېسەو ھەنگامۍ یەکەمۊ ۋەڵۍ نۋیستەی، چە درۊسی ھېماکۍ و بېیەی ھېماکۍ دلۍ ھېماکا یونیکۆدییەنە دڵنېیێ بیمۍ، ئینجا گنمۍ بەکاربەرڎەی و نۋیستەی ئاڎۍ.
ئی ھېما (ی۟) کە مامۊسا ئوسمان ھۆرامی پەی دەنگو چېرەی (یۍ: ې: نېرە، مېڵۍ، گولانۍ) بەکاربەرڎېنە، گەرەکا ئاماژە بۊ بە دەنگو چېرەی (کەسرەی عەرەبی) کە چە زۋانی هۆرامییەنە ھەمان دەنگ (بە ڕادېۋی کەم و زېیاڎ) ھەن.
ۋەڵۍ گرڎ چېۋېۋیەنە ئانە ڕۊشن هەن، کە ئەرەنېیای (سەرە) و (چېرە)و ھەر ھېمێۋۍ پەیۋەڼیش بە جۊرو ژڵېۋنای زۋانی و ئەۋەکەرڎەی دەمی و ئاستو دەنگی چە کاتو ۋاتەیەنە ھەن. پەی نمۇنەی کاتېۋ ئېمە ( ئۆ: ۆ ) ... ( یێ: ێ ) ماچمۍ، دەم بەرەو سەر کریۊۋە و بارو بەرزۆبېیەی زۋانی ڕۋەو مەڵاشۊ بۊ. بەڵام کاتېۋ ئېمە ( ب، پ، چ، ج، ی|ي، ..تد) ماچمۍ، ھەستکەرمۍ کە ئا دەنگۍ نزمۍ باۋە. کاتېۋ (س ، ش ، ژ ، ز) ماچمۍ، بەبۍ ژڵېۋنای چەناگەی، بەبۍ بەرز- و نزمۆ-کەرڎەی زۋانی و بە کەمتەرین گرژی زۋانی و کەمتەرین ژڵېۋەو زۋانی ڕۋەو ۋەر، بە سەرو زۋانی و ڕوەو دڎانا ۋەری، بە گرژبېیەی سەرو زۋانی کەمېۋ ڕۋەو ۋەر و کەمېۋ بەرەو سەر ھەستکەرمۍ.
ئېمە ئانەیە مزانمۍ، کە چە مزگی و خانەقاکا دۋاڼزە سەڎا ۋەڵتەری تاکو فېرگاکا سەرەتاو سەڎەی ۋەڵینی و ئارۊی، سکون ( ۟۟) بە ھېماو مدریێۋی کوڵی سەرو پیتاۋە فېرېبېیېنمۍ ( إق۟رأ۟: ( إق۟ ڕأ۟ ). ۋەرو ئانەی چە ئاۋەزی ھەزاران ساڵەو ئېمەنە بەکاربەرڎەی سکون ( ۟۟)ی سەرو ھەر پتېۋېنە، ھېمانە پەی مدرێۋی کوڵی مېیانو بڕگەکانە و ئانە چە ئاوەزی کۊمەڵایەتیی ئېمەنە یاگەگیر بېیەن و بە ئاسانی نمەفاڕیۊ. ھەر ۋەرو ئانەیە، بەکاربەرڎةیش بۊ بە مەڵامەتو سەرۋنەشنای و تېکدای پېکئاماو ئەنەیاۋای ئېمە چە دەنگەکا. ئەر من ئی ۋاچۍ (ئېمە) بڕگە بڕگە کەرۇ، بېژگە چە مدرای ئاسایی مېیانو دۋە بڕگەکەینە (ئې |مە) ھیچ مدرێۋ چە دەنگو (ې ) بېیەیش نېیا، تاکو سکون ( ۟۟) سەرو پیتەکېنە بۊ، یان ئەرنېیایش پەنەۋاز بۊ.
بېژگە ئانەیچە، چە سکریپتی عەرەبی، کە بنەماو ئەلفابێتو فرەو زۋانەکا وەرکۆتی مېیانین، سکون ( ۟۟) ھېماو مدراین و چە بوارو نۋیستەی کۆمپیوتەرینە و دلۍ یۆنیکۆدەکانە ھەر پاسە ئەژناسیان و ھېماکۍ سکریپتی عەرەبی بېیېنۍ بە بنەماو ھېماو ئەلفابێتو زۋانەکا تەری.
هەر پاسە کە مزانمۍ، فرینەو ھۆرامی-زۋانا موسوڵمانېنۍ و بە جۊرېۋ قوئان-وەنېنۍ. چە فېرگاکا ئېراقی و ئێرانینە زۋانی عەرەبی موانیۊ. چە ئاۋەزو ئاڎېشانە سکون ( ۟۟) بە مدرای کوڵ یاگەگیر بېیەن. ھامکات بەکاربەرڎەیش چە نۋیستەی هۆرامییەنە بە ۋاتێۋە تەرە، سەرۋنەشېۋنای درۊس کەرۊ. بەکاربەرڎەی ھېمێۋۍ بە دۋۍ ۋاتێ جېیاۋازۍ پەیکەسېۋی ئاسان نېیا، کە ھەر دۋە زۋان و ئەلفابێتەکەی سەرو بنەماو یەک سکریپتی بەکاربەرۊ و پاسەش وانابۊ و فېربېیەبۊ.
ھەر پاسە، پەنەۋاز کەرۊ ئېمە ئانەیە بزانمۍ، کە ئېمە بەس خەریکو وانای و نۋیستەی زۋانی ھۆرامی پەی وېما نېیەنمۍ، بەڵکو خەریکۍ هەنمۍ زۋانی ھۆرامی پەی دلۍ زۋانە زیڼە و نۋیسیارییەکا دنیای بەرمۍ. ئەلفابێتی ھۆرامی بە دنیای مژناسنمۍ. ئېمەیچ کۊمەڵېۋ ھېمێ بەکاربەرمۍ، کە بەشېۋەنۍ چە سکریتېۋی کە بە سکریپتی عەرەبی ئەژناسیان. گرڎو ئا زۋانا کە ئا سکریپتەیە بەکاربەرا، کۊمەڵېۋ دەنگۍ ھامبەشېشا ھەنۍ و پەنەۋاز هەن ڕېککۆتېۋی زۋانەۋانیی چە بەکاربەرڎەی ھېماکانە بۊ و درۊس کریۊ. پەی ئا مەبەسەیە، ئەر ئېمە گرڎو ئا زۋانا سەرنج بڎەیمۍ، بە یەک سکریپت منۋیسا، کە بە سکریپتی عەرەبی ئەژناسیان، بەڕادېۋ پەی دەنگە ھامبەشەکا ھېمێ ھامبەشە بەکاربەرا. پەی دەنگە جېیاۋازەکا، ھېمێ تایبەتە و گونجېیێ بەکاربەرا. ھیچ یۊ چە ئاڎېشا پیتۊ (ز) پەی دەنگو (ب) بەکارنمەبەرا و ھیچ یۊ چە ئاڎېشا پیتۊ (ت) جېیاتی (ئەلف: ا ) بەکارنمەبەرا.
ئېمە گرڎ [بە دەسنیشان کریای ئا کەسۍ پەی ئا دەنگەیە ھېماشا نیێنەرە] ئانەیە مزانمۍ، کە ئا دەنگە چە دەنگو (ی - ی) و چنی دەنگو (ێ - ێ) جېیاۋازییش. یۊن چا دەنگا کە زۋان کەمېۋ ڕۋەو چېر ژڵېۋیۊ؛ گرڎو ماساۋڵەکا چەناگەی و زۋانی فرە بە کەمی ڕۋەو وار گرژۍ با و دەنگەکە چە (ی - ی) کوڵتەر و نزمتەر هەن، ڕېک پېسەو چېرەی (کەسرەی)؛ نمۇنە (عەرەبی: إࣦنﱢ ) نمۇنەی ھۆرامی ( ئېڼە).
نەۋاچېیا نەمەنۊ، گرفتو ئا ھېمێ ( ی۟ ) بەس نەگونجېیای و وەڵامۆنەڎای بە دەنگە ھۆرامییەکەی نېیا، بەڵکو ئانەیچە هەن، کە ھەم دلۍ خشتەکو ھېماکا (یونیکۆدی'یەنە Unicode) بېیەیش نېیا و ھەر پاسە دلۍ خشتەکو سکریپتی عەرەبی Arabic script)، دلۍ خشتەکو هیچ یۊ چا ئەلفابێتانە ئا پیتۍ نېیەنە، کە سکریپتی عەرەبیی بەکاربەرا. هەرچڼ دلۍ کۊمەڵېۋۊ ئاڎېشانە ئانە دەنگە ھەن و گرڎېشا یەک سکریپت بەکاربەرا. دلۍ سکریپتی عەرەبییەنە ئا ھېمێ ( ی۟ ) بېیەیش نېیا. ئەر ئېمە گەرەکما بۊ ئا ھېمێ ( ی۟ ) پېسەو ھېمێۋۍ تازۍ پەی دلۍ خشتەکو ھېماکا یونېکۆدی زېیاڎەکەرمۍ [ھەرچڼ هېمێ گونجېیاتەرۍ و درۊستەرۍ ھەنۍ]، مشیۊ چڼ ساڵېۋ چەمەڕا مەنمۍ، تاکو ھېماکۍ پەسینېیا و زېیاڎېکریا، کە تاکو ئا کاتەیچ ھەم زۋانی ھۆرامی چە ئیسەی ۋېرانتەر بېیەن و ھەم دلېنەلۋان.
ۋەرو ئانەی، من ئا ھېمێ ( ی۟ ) پەی دەنگو (ې-ۍ:یۍ) هەمان دەنگو چېرەی (کەسرەی عەرەبی ِِ) چە زۋانی هۆرامییەنە بە نادرۊسە و ناجۊرە ۋینۇ و مزانۇ. ھەڵبەتە بېژگە چانەیە، کە چە کاتو نۋیستەی و ئەسەڕیەیەنە، گرفت درۊس کەرۊ و پەی ئەۋەسەڕیەیش دۋۍ جارۍ ئەسەڕیەی پەنەۋاز بۊ، چۇنکە پېتەکۍ بە یەک پارچەیی دلۍ خشتەو ھېماکا یونیکۆدی و ھەر پاسە دلۍ خشتەکو سکریپتی عەرەبییەنە بېیەیش نېیا.
پاسە ۋاتم، من ھەر ئاڼە چە نۋیستەکا مامۊسا (ئوسمان ھۆرامی) ئاگاڎار ھەنا و نمەزانۇ و دڵنېیا نییەنا، کە ئایا ھېمێ | پیتۍ تەریش نېیێنېرە، یان نا؟
ۋەرو ئانەی من چېگەنە مدرۇ و چېۋېۋ کە نەزانۇ یان چە بېیەیش دڵنېیا نەبۇ، نمەتاۋۇ چە بارەو ئا چېۋەیە پەیلۋاو وېم ۋاچۇ و بنۋیسۇ.
پاسە کە بەرگنۊ و ۋینمۍ، ئا دەنگە کە (مامۊسا ئوسمان ھۆرامی) و (مامۊسا جەمال بێدار)ی ھېماو (ی۟) پەی بەکاربەرڎەن، ھەمان دەنگو چېرەی عەرەبی'ین و دەنگەکە چە (ی) نزیکا تاکو چە (ێ)، بەڵام پېسەو دەنگو (ی) ھامئاست و درېژ و تېژ نېیا، بەڵکو نزم و کوڵ و نەرما تەنانەت بەردەۋامیی نزمبېیۆکەیش بە ڕادېۋا، کە دماییەکەش پېسەو دەنگو (ھ) بەرگنۊ (گولانۍ| گولانېھ Gulanᴉ | gulanih) ؛ پەی خاستەر بەرکۆتەی جېیاۋازبېیەی دەنگو (ې-ۍ) چە دەنگو (ی - ی) سەرنجدای ئی نمۇنا ۋەسېن:
ئەر پاسە بۍ، چی تۊ پاسەت نەکەرڎ؟
[بۍ: کرڎاری ۋېیەرڎەی تەمام]
ئەر پاسە بی، منیچ پاسە کەرۇ؟
[بی: کرڎاری ئایەندەیی]
من سېرم وارڎەن!
من سیرم وارڎەن!
تۊ پېسەو ئا کوڕەیە وەشڵانەنی!
تۊ پیسەنی و وېت نمەشۊری!
هەر پاسە پەی خاستەر بەرکۆتەی جېیاۋاز بېیەی دەنگو (ې-ۍ) چە دەنگو (ێ - ێ) سەرنجدای ئی نمۇنا ۋەسېن:
ئېمە
ئێر
ملدۍ
ملدێ
ئەر سەرنج بڎەیمۍ، هەم دەنگەکۍ چە یەکتری جېیاۋازېنۍ و هەم بە ھیچ جۊرېۋ ۋاتەی دەنگو (ې-ۍ) مدرای (سکون۟) بېیەیش نېیا. ۋەرو ئانەی ئەرەنېیای ھېماو ( ۟۟ ) سەرو پیتۊ (ی) نمەتاۋۊ نمایانو دەنگېۋی بۊ، کە زۋانی هۆرامییەنە ھەن و ھامدەنگو دەنگو (کەسرەی عەرەبی)ن.
ئەلفابێتېۋ کە مامۊسا (ئوسمان محەمەڎ ھۆرامی) بەکارشبەرڎەن، سەرەڕاو ئاماژەدایش بە یەرۍ دەنگا چە دەنگە تایبەتەکاو زۋانی ھۆرامی، بەڵام بە دەنگو ( ئۊ: ‌ۊ: لۊ - Lü: ü : әü) و دەنگو ( ڼ - ŋ: گەڼ geŋ)ی کە زۋانی هۆرامییەنە ھەنۍ، وەڵامش نەڎانۆ. ۋەرو ئانەی ئەلفابێتېۋی ناتەمام بېیەن و هەن.
ھەڵبەتە، پاسە کە ۋەڵتەر ئاماژەمدا، من سەرو بنەماو ئا دۋە بەشەو نۋیستەکەو مامۊسای ئا بڕیارۍ مڎەو، چۇنکە چا نمۇنە ھۊنېیایانە کە ئاڎی ئاۋرڎېنېۋە، کەم تاکو فرە ئا دۋە دەنگۍ‌ ھەنۍ، کە ئاڎی پېسەو دەنگېۋی جېیاۋازی ھېماسازیی نەکەرڎېنۍ.
سەربارو ئانیشاچە، پەنەۋاز هەن، من بە ئانەیچە ئاماژە بڎەو، کە مامۊسا ئوسمان پەی (ڎ) بە ئەلفابێتی لاتینی هېماش (d̑) نېێنەرە، بە پەیلۋاو من ھەم درۊسەنە و ھەم گونجېیێنە و ھەم دلۍ خشتەکو ھېماکا یونیکۆدییەنە ھەنە.
---------------------------------------------------------------------------------
پەراۋېزۍ
(17) ڕېکۆتو 27و فێبریوەری 2019 من چە بەڕێز (ئەھوەن ھۆرامی) پەرسارم: ئایا مامۊسا (ئوسمان محەمەڎ ھۆرامی) دلۍ گۆڤارو ھەورامان'ینە نۋیستۍ ھۆرامیېش ھەنۍ؟ چە وەڵامەنە ئاڎ ژمارە (10 و ژمارە 12)و گۊڤارەکېش پەی من کېیاستۍ، کە بابەتېۋۊ مامۊسا (ئوسمان محەمەڎ ھۆرامی) بە نامۊ نۇسین بە پیتی لاتینی چنە ۋڵاکریێنە.
* دەنگە تاییبەتەکۍ زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ: ئەڎا: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ: ۋاران: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ: مەڼ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ: لۊ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و: (مﯘ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
** پەی ئەۋەوەنەی پەراۋېزەکا، ئەرک نەبۊ، سەرو لینکو پەڕچنەکەی کلیک کەرڎۍ
[1]