LI KURDISTANÊKURDISTANÊ PÊKANÎNÊN 12’Ê ÎLONÊ12’Ê ÎLONÊ
Li Hemberî Metodên Hatine Rûpeşkirin Ê Serweriya Zilam, Sekna Jina Azad

Şerê taybet li Tirkiyê di qadên birdozî, çekdarî, çandî û civakî de xwe bisazî dike. Dema ku di hemu qadan de xwe bisazî dike, xwe digihine hêzekî yekane ya nayê têk birin û hilweşandin. Ev rewşekî pir bi xeter e. Piştî 12’ê Îlonê ev li Tirkiyê hatiye pêkanîn. Ji bo kesên ku piştî 12’ê Îlonê jidayîk bûne an ji kesên ku piştî 12’ê Îlon’ê şêwe girtine tê gotin ‘Nifşê 12’ê Îlon’ê’. Nifşê ku di warê fikrî de hatiye gêjevekirin, ji siyasetê hatiye dûrxistin, li gor kêyfa xwe jiyankirinê esas digre, tu berpirsiyartiyê ranake, hîn bêhtir kêliyê û li ser bingehê ajoyên xwe jiyankirinê bingeh digre, bi giştî ji pergala nirxên hatiye dûrxistin pênase dike. Dema ku tê gotin ‘nifşê 12’ê Îlonê’, ev tê vegotin. Ev rastiya kesên ku di nêvengê 12’ê Îlon’ê de çêbûne û şêwe girtine, bandora xwe li ser tevgerên şoreşgerî jî kiriye. Lewra avahiya civakî ya mirov di nav de dijîn, taybetmendiya ku bi şikandina îradeyê fêrbûnên ne li gor civakê ava dike, di astekî girîng de ji aliyê rejîma şerê taybet jê re şêwe hatiye dayîn bidestxistiye. Ev jî bi xwe re xirabbûn û yozbûnê tîne. 12’ê Îlon’ê rêveberiya ku sepanên astengbûna însan a ji bo dewletê pratîk dike ye. Hîmên vê jî hene. Mînak; îşkenceyên ku tên pêkanîn hene. Civak ji tezgehên îşkence yên pêvajoyên çavderiyê ya digihe heyanî sê mehan, şeş mehan hatiye derbaskirin. Ji bo şikandina îrade û dîlgirtinê pêvajoyên çavderiyê ji sê mehan derxistine şeş mehan. Heta hîn kes ji salekî zêdetir bi îşkenceyan re rû bi rû hatine hiştin. Ev jî tarzekî ku 12’ê Îlonê derxistiye holê ye. Însanan darvekirine. Operasyonên pir belave û yên rojan ajotiye hatine pêkanîn. Kesên ku hatine girtin ji helîkopteran hatine şiqitandin. Li nav kolanan de bi panzeran hatine kaşkirin. Evana hewildanên şerê taybet ên pêkutî, tûnekirin û dîlgirtina muxalefeta şoreşgerî ye. Heyanî cihekî îşkence pêk tîne, heyanî cihekî bi te re dikeve nav pevçûnê an te dikuje an bi xwe dimire. Ev kêliyên demê pênase dike. Lê kêliyê di civakê de xwe vesazkirina şerê taybet na, pêvajoyekî vedibêje.
Tarîkatan, pêkutiyê, îstîxbaratê, hevkarî û sîxûrbûnê jî pêşxistiye. Li hîn cihan yozbûnê pêşxistiye. Ji bo tevlîbûna ciwanan a têkoşîna şoreşgerî asteng bike, bi awayekî zanebûn di van hemu qadan de yozbûnê pêşxistiye. Madeyên hişbir û fihûşê pêşxistiye. Vêya dewlet bi xwe kiriye. Gelek kesên ku di asta memurtiyê de di binye dewletê de statu girtine, li cihê ku çûne weke erkekî bingehîn vêya pêkanîne. Dewleta ku bi musakkadîmê fihûşa destpêkê pêkaniye, bi berdewamkirina vê çanda xwe fihûşê pêşxistine, pêşî li pêşketina araq, qûmar, yozbûn û her cûre ji rê derketinê vekirine.
Pêvajoya 12’ê Îlonê di warê şerê taybet de yek ji pêvajoyên herî girîng e. Weke ku me da diyarkirin 12’ê Îlonê navê pêvajoya ku şerê taybet di qada siyasî, aborî, çandî, civakbûn û di nav civakê de bi taybetî li ser jinê hatiye sazkirin e.
Îro li Tirkiyê hewil tê dayîn ku siyaset, civak, aborî û civaka jinê ji nû de were şêwandin. Hewildana ji nû de şêwandinê jî an dê wî red bike an jî bipêjirîne. Di bingehê mijarên xala red û pêjirandinê de 12’ê Îlonê cih digre. Dema ku 12’ê Îlonê pergala xwe bisazî dike, heya ku astengî li pêşiya wê çênebe karibiye wê bigihîne serkeftinê. Piştî ku li hemberî wî berxwedanî derdikevin holê him di nav pergala ku ew dixwaze ava bike de qeliştok çêdibin, him jî li hemberî şerê taybet bidestxistina eniyên nû yê berxwedanê, civakê kişandine nav lêgerînên cûda.
Têkoşîn û berxwedaniya ku pêşdikeve, bûye sedem ku li Kurdistanê şerê taybet xwe bi şêweyên cûda birêxistin bike. Ji aliyê şerê taybet ê Tirk ve bingeh û derfetên pêkanîna vê jî heye. Heta bi vê re xwe sipartinên dîrokî yên xwe li ser wê bide şêwandin mijara gotinê ye. Ev, di warê fêmkirina bingehên dîrokî ên şerê taybet ê Tirk li Kurdistanê xwe dispêre jî xwedî wateyek girîng e.
Pêkanînên destpêkê yên şerê taybet ku piştî vê li Kurdistanê xwe weke pergalek bisazî kir, ev pêvajoyê hatiye destpêkirin. Di tepisandina serhildanên Kurd ên hatiye jiyankirin de jî li hemberî Kurdan, Kurd hatine şixulandin. Di tepisandina Serhildana Mîr Bedîrxan de, şixulandina Yezdan Şer ê biraziyê wî mînakek ku di vê mijarê de hatiye jiyankirin e. Polîtîqayên Dewleta Osmaniyan a li hemberî Kurdan ku wê pêvajoyê hatiye meşandin, bi vê re jî sînordar nemaye. Koçberî, qetlîam hatine jiyankirin. Di pêvajoya Sultan Hamît de ji Kurdan Alayên Hamîdiye ku bi navê wî tên vegotin hatiye avakirin. Ev alay bingehê Cerdewanan ku piştî salên 1984’an hatiye avakirin, ava kiriye. Dîsa di heman pêvajoyê de avabûna Mektebên Eşîran mijara gotinê ye. Di van mekteban de zarokên reîsên eşîrên Kurda û kêsên pêş ên li civakê adeta hatine rehîngirtin û weke hevkarekî hatine perwerdekirin. Ji xwe piştî vê jî, kesên ku di mektebên eşîran ên li Îstenbolê hatiye vekirin de perwede dîtine li ser vê bingehê ji wan re erk hatine dayîn.
Di salên avabûn û piştî avabûna Komarê jî dîsa li Kurdistanê heman sepan hatine pêkanîn. Ev bi taybetî di tepisandina Serhildana Koçgîrî de rewşekî pir zelal digre. Dema serhildana Koçgîrî destpêkir, di erdnigariyekî bi sînormayîna wê de rîsta vê yekê çêbuye. Derbasbûna qadên din ên Kurdên Koçgîrî, ji aliyê eşîrên hevkar ên Kurd ve hatiye astengkirin, zorê li wan kirine da ku radest bibin. Di tepisandina serhildanê de tevî waad û gotinên ku teşvîk bike, wesfa hêzên ku hatine şixulandin jî ji bûyîna hêzekî ji rêzê yê leşkerî wêdetir e.
Sakallı Nurettîn Paşa û Topal Osman ên ku erkê tepisandina serhildana Koçgîrî ji wan re hatiye dayîn, nûnerên Teşkîlat-i Mahsûsa yê ji aliyê Îttîhat Terakî ve hatiye vekirin in. Hêzên ku di bin venêrîna van de ne, hêzên taybet ên xwedî erk û amade ne. Ji aliyê Topal Osman ve li Behra Reş fetisandina rêveberên Partiya Komunîst a Tirkiyê ku di pêvajoya îlankirina Komarê de ji Rusya vegeriyabûn, li kêleka vê di gelek karên qirêj û tarî de cih girtina wî, di warê fêmkirina wesfa hêzên ku di tepisandina Serhildana Koçgîrî de hatine şixulandin de daneyek girîng dide.
Di salên piştî îlankirina Komarê de, polîtîqayên weke vê yên li hemberî Kurdan hatine meşandin berdewam kiriye. Di serhildana Şêx Seîd de hatiye xwestin ku bi şixulandina cûdahiyên mezhebî Kurd li hemberî hev werin şikandin. Ji bo tenê di qadekî diyar de sînordar mayîna serhildanê, dorpêçkirin û tunekirina wê jî, derbasbûna wê ya qadên derdor hatiye astengkirin. Dema ku ev hatiye pêkanîn jî eşîrên Kurd ên li derdor hatiye şixulandin. Bi spartina qetlîamên hatine pêkanîn piştî tepisandina serhildanê jî, li Dadgehên Îstîklal ên di bingehê zagonên Takrîr-î Sûkun de hatiye avakirin û bi erkên derasayî ve hatiye arastin, darizandin çêbûne. Di ratsenhevê biryarên ku ev dadgeh girtine de, di serî de Şêx Seîd, kesên ku weke pêşengên serhildanê hatine qebûlkirin hatine darvekirin, gel jî bi koçberiyê re rû bi rû hatiye hiştin. Ji bo ev qetlîamên hatiye pêkanîn di qada navnetewî de neyê bihîstin jî, qadên ku qetlîam lê hatine jiyîn weke ‘qadên qedexekirî’ hatiye îlankirin. Li serhildanên Agirî û Dersîmê jî heman polîtîqa xistine meriyetê.
Rêbazên şerê taybet ên di tepisandina serhildanên ku ji salên 1925’an destpêkiriye û heyanî 1938’an jî hatiye jiyîn de hatiye pêkanîn, di salên piştî wî de jî bi ser zêdekirina rêbazên nû berdewam kiriye, plansaziyên nû yên tunekirin û tasfiyekirinê ketiye meriyetê. Mijokdariya sipî, bişaftin ango qirkirina ku di qada çandî de ketiye meriyetê dest bi pêkanînê hatiye kirin. Çand û zimana Kurd hatiye qedexekirin. Li dibistanên seretayî yên leylî de dest bi Tirkkirina zarokên Kurdan hatiye kirin. Kurdbûn weke tiştekî şerm hatiye dîtin, hewil hatiye dayîn ku zarokên Kurdan jî ji nasnameya xwe şerm bikin. Weke ku Mahmut Esat Bozkurt ê ji burokratên piştî Komarê jî dibêje ‘xizmetgeriya ku li Tirkiyê mafê kesên ku ne Tirk e’, hatiye xwestin ku piştî vê pêvajoyê bi Kurdan jî were qebûlkirin.
Ya rastî beriya 12’ê Îlon’ê hatiye xwestin ku Kurdistan ber bi nêvengek bi vê awayê re were kişandin. Beriya darbeyê li Kurdistanê hêzên faşîst û hevkarên heremî ji ber vê sedemê xistine tevgerê. Ev hêz di serî de Qetlîama Mereşê, provakasyonan pêkanîne. Di pişt van provakasyonan de jî li tevahiya Kurdistanê rêveberiya awarte hatiye îlankirin. Piştî vê rêveberiya awarte ya hatiye îlankirin jî, adeta ji nû de dest bi dagirkirina Kurdistan’ê hatiye kirin.[1]