PÊKANÎNA DARBEYAN
Li Hemberî Metodên Hatine Rûpeşkirin Ê Serweriya Zilam, Sekna Jina AzadJina Azad

Li gor hûrguliyên wî û bi lingên xwe yên din, bi awayekî hîn berfireh destpêkirina şerê taybet jî piştî salên 1970’an e. Di van pêvajoyan de darbeya 12’ê Adarê pêk hatiye. Pêşengên tevgerên şoreşger hatine darvekirin, li kolalan gulê li ser wan hatiye berdan, di lêpirsîn û îşkenceyan de hatine qetilkirin. Bi vê awayê di nav tevgerên şoreşgerî de pêvajoya paşketinê hatiye jiyîn. Bi taybetî piştî pêvajoyên 1974-1975’an şûnde tevgerên şoreşger, ketine nav pêvajoyekê ji nû de xwe komkirinê. Di vê pêvajoyê de hîn zêdetir jî unsurên bin erd ên tevgera taybet dikeve meriyetê. Dîsa ev, ji bo avakirina provakasyonê êrişan anîne rojevê. Ne tenê êrişên li hemberî beşên şoreşger-demokrat anîne rojevê, li hemberî kesên rêzdar, ên tên hezkirin û tên naskirin jî dest bi êrişê kirine. Di pêvajoyên piştî 1970’an de bi taybetî beşên ku em jê re dibêjin unsurên bin erd, pratîkekî ku ‘Talîmatnameya Sahrayê’ pêk tîne pêk anîne. Qetlîamên komî pêk hatiye. Ev qetlîamên komî bi rêbazên herî wehşane jî hatiye pêkanîn. Bi van êrişan, di nav gel de heydenî hatiye avakirin. Her ku çuye li Tirkiye nêvengek şerê navxweyî hatiye destpêkirin. Pêvajoyekî ku hema her roj bi dehan însan tên kuştin destpê kir. Ên ku ev pêvajoya pevçûnê kûr dikin û pêşdixin bi giştî unsurên bin erd ên kontrgerîla ne. Û ev, tenê bi êrişên li hemberî şoreşgeran sînordar nemane.
Sedema bingehîn a bi vê şêweyê meşandina şerê taybet, pêkutiya li ser raya giştî ya demokrat, şoreşger ku wê demê pêşdikevin e. Ji bo astengkirina vê nêvengek terorê hatiye avakirin. Bi nêvegê teror ê ku hatiye avakirin ve, li Tirkiyê derfetên pêkanîna darbeya leşkerî hatiye amadekirin. Qala hewildanê darbeyê ya Namik Kemal Ersun a sala 1977’an tê kirin. Ev hewildana darbeya ku ji aliyê sûbayên faşîst ên di nav artêşê de hatiye plankirin e. Eşkere bûye, derketiye holê. Ji ber vê jî nekariye encam bigre. Di pêbajoya 1977’an de dema ku ev darbe tê plankirin, hewildana destpêkê ya qomploya li hemberî Rêbertiya me jî ketiye rojevê. (Di vê pêvajoyê de ji aliyê rêxistina Stêrka Sor ku ji hêla Mîtê ve hatiye avakirin, rêheval Hakî Karek di encama qomployê de hatiye şehîdxistin.) Di vê pêvajoyê de tevgerên şoreşger-demokratîk pêşdikevin. Her ku diçe ev tevger digihin hêza ku bi awayekî cidî desthilatdariyê ditirsîne. Li Kurdistan û Tirkiyê, ji bo ji holê rakirin û tunekirina vê hêza ku ji bo dewletê xeterî diafirîne, sepanên şerê taybet ê ku bi giştî tûndî û pêkutiyê bingeh digre, dikeve rojevê. Di vê nevengê alozî û kaosê ya ku hatiye avakirin de, darbeya di hişê civakê de weke Yaratılan kargaşa ve kaos ortamında, halkın bilincinde darbe kaçınılmaz bir biçimde gerçekleşecek bir olgu olarak kabul ettirilmeye çalışılır. Nêveng, bi xwe spartina tûndiyê tê terorîzekirin, ji aliyê din ve jî civak di warê derûnî de ji bo darbeyê tê amadekirin. Nêzîkatî û meylê bingehîn ê şerê derûnî ku lingekî din ê şerê taybet e, bi giştî civakê ji bo darbeyek amadekirin e. Ji bo vê jî civak di warê birdozî-fikrî de bi bomberana derûnî re rû bi rû tê hiştin. Ev wê demê bi rêya ragihandina ku darbeyê tevîk dike, bi rêya dernek, sendîka û qaşo rêxistinên civakî yên ji aliyê dewletê ve di bin vênerînê de ye, tê pêkanîn. Ev bii rêya erkdarên perwerde ku bi învanên cûda li zaningehan kar dikin, tê xwestin ku bi sempozyumên li hemberî xwendevanan û gel were pêk anîn.
Bi kûrtasî; bi giştî naveroka şerê derûnî yê wê demê, civakê ji bo darbeyek amadekirin e. Dema ku civak ji darbeyê re hatiye amadekirin, hewildan hatiye dayîn ku di nav civakê de pêşiya pêşketinên şoreşger-demokratîk were girtin. Salên di navbera 1970 û 1980’an de, wergiriya şerê taybet ê li Kurdistan û Tirkiyê hatiye meşandin, wisa hatiye avakirin. Bêhtirî xwe aliyê leşkerî û tepisandinê ya tevgera taybet ku weke stratejîk tê bidestgirtin, derketiye holê. Darbe, hêzekî tepisandinê ye. Ûnsûrên bin erd xistina meriyetê jî, weke rêbazekî ji bo avakirina aloziyan hatiye pêşxistin. Dema her dû rêbaz dibe yek jî, di 12’ê Îlona 1980’an de li Tirkiyê darbe hatiye pêkanîn. Ev darbe, tevgerekî şerê taybet e. Di nêvengê ku darbe tê amadekirin, ji bo darbeyê derfetên pêwist tê amadekirin e, darbeya ku hêzên şerê taybet bi xwe bi plankirinê pêktîne ye.
Di 12’ê Adara 1971’an de jî darbeyek pêşketibû. Ev jî parçeyek şerê taybet bû. Lê darbeya 12’ê Adarê xwe di her aliyan de bi sazî nekir. Pêvajoyên piştî wî bi tevgerkirina ûnsûrên bin erd, hewil da ku xwe hîn bihêztir birêxistin bike û bi vê awayê xwe bi sazî bike. Di warê siyasî de xwe bi sazîkirina şerê taybet piştî 12’ê Îlonê ket rojevê. Him ji aliyê Tirkiyê ve, him ji aliyê Kurdistanê ve bi sazîbûna şerê taybet, bi siyasîbûna şerê taybet û tevahî civakê dorpêçkirina wî encamek polîtîqayên ku piştî 12’ê Îlonê hatiye meşandin e. Ji ber vê dema ku li Kurdistan û Tirkiyê şerê taybet tê bidestgirtin, pêvajoya ku bi 12’ê Îlonê re destpê dike weke xala werçexrê qebûlkirin dê hîn bêhtir nêzîkatiyekê rasteqîn be.
Darbeya 12’ê Îlonê li gor darbeyên berê hîn kûrtir û bi taybet hatiye bidestgirtin. Ango darbeya 12’ê Îlonê bi giştî darbeyek şerê taybet e. Hîn hedefên diyar ên darbeyên berê hene. Ew hîn kes û rêxistinan weke dijmin îlan dikir. Lê pêvajoyên piştî 12’ê Îlona 1980’an ne wisa ye, her bi her awayê bisazî kiriye. 12’ê Îlonê di warê civakî û çandî de, di warê kesayetan de xwe bisazî kiriye. 12’ê Îlonê ku tê wateya şerekî bi her awayê li hemberî civakê hatiye îlankirin, di vê wateyê de li Tirkiyê bisazîbûn, gihiştina merheleya rejîmek û pergalek a şerê taybet temsîl dike. Ew rastiya ku 12’ê Îlon’ê şerê ku li hemberî civakê hatiye îlankirin e û şerê taybet bi 12’ê Îlon’ê re xwe bisazî kiriya, tê wateya di van hemu qadan de xwe serwerkirina şerê taybet.
12’ê Îlonê dawî li siyaseta sîvîl aniye. Komel, partî û sendîkayan girtiye. Ev tê wateya pêkutiyê. Gel bi giştî bê îrade hatiye hiştin, hatiye xwestin ku ji fikr û şêwazê cewherî yê jiyanê were qutkirin. 12’ê Îlonê bi sazîkirina şerê taybet, destpêkê bi serî tewandina civakê, civakekî ku tê kedîkirin avakir; kesên ku vêya qebûl nekir jî ji qirkirinê, qetlîaman derbas kir. Li ser civakekî qedexekirina siyasetê, tê wateya di bin pêkûtî û cenderê girtina civakê. Bi van sepanan, di nevengê siyaseta qedexekirî de civakek bê deng hatiye pêşxistin.
Nêzîkatiyê wî yê aborî jî, di her aliyê de pêkanîna yekdestî ye. Ango avakirina pergalekî aborî ku komên sermayeya biçûk, sermayeyên di destê xwe de wenda bikin e. Di destê însanan de çiqas sermaye hebe, wana li navendek diyar komkirin e. Faîz hatine bilindkirin. Bazara reş zêde bûye, esnafê biçûk îflas kiriye. Qadên aborî yê ku ev hiştine, ji aliyê komên sermayeyên mezin û yekdestan hatiye tijîkirin. Ango 12’ê Îlon’ê, ji bilî kesîmên sermaye yê ku di qada aborî de ew xwe dispêre wî, destûr nedaye hebûna tu kesîman. Di destê vê gelê de çi hebûye jê girtiye, nirxê kelûpelên pazarê zêde bûye, mûçeyê karkeran ketiye, hilberîn lawaz bûye. Dema ku ev hemu tên jiyîn civak ji birçîbûn û şerpezeyî re tê razandin.
Ev jî di nav civakê de hiştiye ku hîn kesîmên bicûk bigihin asta sermayedar û dewlemendên mezin. Di vê wateyê de 12’ê Îlonê sermayeya xwe ya aborî jî ava kiriye.
Polîtîqaya çandî dîsa bi şêwazekî li gor vê hatiye pêşxistin. Civak di bin zeptûreptê de hatiye girtin. Hatiye bêdengkirin, feqîrkirin. Tiştê ku civaka di bin pêkûtiyê de ye jiyan bike jî, wê bibe girêdanbûn û ketin. Dê kesayet li gor vê têşe bigrin. Çand, tarzê jiyanê û fêrbûn in. Di nevengê feqîrtî û pêkutiya 12’ê Îlonê de çi hatiye jiyankirin? Di civakê de fêrbûn, şêwazên jiyan û têkiliyên li gor vê pêşketiye. Ev rewş bi xwe re çi tîne? Feqîrtiyê. Ger civakek bi feqîrtiyê re rû bi rû were hiştin, dê li wê derê dizî û lêgerînên bi awayekê rehet bidestxistina pere jî pêşbikeve. Civakekî ku hatiye bêdengkirin û bi pêkutiyê re rû bi rû maye, wê hewil bide ku qadên jiyana nû yên bikaribe xwe rehet bike bibîne.
Ev, tê wateya helandina nirxên çandî û pîvanên jiyanê. Ji ber vê piştî pêvajoya 12’ê Îlon’ê li Tirkiyê civak, helandinek mezin jiyaye. Wisa ku, hatiye xwestin di nav civakê de her kesayet bigihe asta ku xwe pêşkeşî bazarê bike. Dema civak tê helandin, pîvanên nirxê ehlaqî yên heya wê demê jî ji holê tê rakirin. Dema ku ew pîvanên nirx ji holê tê rakirin jî kesayet bi her tiştê xwe, dikeve rewşekî ku xwe dişfroşe bazarê û xwe pêşkeşî bazarê dike. Nirxên manevî-ehlaqî yên ku civakê dike civak, ji holê tê rakirin.
Li aliyekî ve vana dike, li aliyê din ve jî li pêşiya civakê di warê birdozî de hilbijartinên ku xwe temsîl bike datîne. Ger di civakê de yozbûn pêşdikeve, wê çawa kesên ku bertekên wan li hemberî yozbûnê derdikeve manîpule bike? Wê hewil bide ku vêya bi zimanê xwe pêk bîne. Li aliyekî ve civakê dixîne, ji rê derdixe; li aliyekî din ve jî ji bo manîpulekirina bertekên kesên li hemberî vê disekinin zimanê xwe dişxulîne. Bi vê awayê li aliyekî ve bi helandina civakê, wê ji rewşa bûyîna xeterî ya li hemberî xwe derdixe, ji aliyekî din ve jî kesên ku bertekên wan pêşdikeve bi nêzîkatiyên cûda dikşîne nav rêxistinbûna ku ew di nav sînorên xwe de xêz kiriye. Ya ku van herduyan dike jî ew bi xwe ye. Di derfetên ku van herduyan pêk tîne de, ew bi giştî digihe rewşekî ku xwe li ser civakê bêhtir birêxistin dike. Îro weke partiya yekemîn li Tirkiyê bi cihgirtina AKP, amadekariyên ku ji wê demê de hatiye kirin e. Tarîkat wê demê hatibûn birêxistinkirin. Ji wê pêvajoyê şûnde ev tarîkat êdî gihiştiye weke organîzasyonên siyasî.[1]