HOSTEYÊ DESTPÊKÊ YÊ ŞERÊ TAYBET: ‘ŞAMAN
Li Hemberî Metodên Hatine Rûpeşkirin Ê Serweriya Zilam, Sekna Jina AzadJina Azad
Vegotina mîtolojîk a dîtinekî Sumeran e, serdemekî nû ya çînayetî tê avakirin jî destnîşan dike. Li pişt mîtolojiyê feraseta gerdûnek zindî heye. Destana Gilgameş, destana avakirina sîteya dîrokî yê Urukê ye. Di vegotina mîtolojîk de rastiya ku hatiye veşartin heye. Mîtolojî di aliyekî de bi anîmîzmê ve girêday e, di aliyê din de jî bi feraseta xwedayên serwer ve hatiye hûnandin. Di çîrokên tên gotin de bi rastiya hatiye veşartin, serdestî û serwerî cih digre. Ji ber vê di fêmkirina dîroka jinê û rêbazên şerê taybet ên pêşdikeve de agahiyên girîng pêşkeş dike. Ji anîmîzmê qûtkirina mîtolojî û bi mêjiyê zilam ve dogmabûna vê, piştre wê bibe çavkaniya avabûna olê. Avabûna olê, ji bo jinê tê wateya şikestina cinsî ya dûyemîn. Mîtosa ku di sê pirtûkên pîroz de weke mîta avabûnê derbas dibe, li ser mudaxaleya beden û îradeya jinê, bidestgirtin û milkkirina wê hatiye avakirin. Mînak di mîtosa avabûnê de Lîlîth mûdaxalekirina Adem ya li ser bedena xwe û serwerî avakirina wî red dike. Li şûna yekbûna azad û cînseltiya pîroz a hilbijatina jinê; li gor pîvan û quralên zilam bedena jinê ji bo azweriyên xwe bikaranîna zilam ji bo Lîlîth’ê sedema serhildanê ye. Li gor efsaneyê, ji Lîlîth a bi Adem re diçe dara sêvê ji aliyê xwedê ve gotina ‘tê serê xwe li hemberî min û Adem bitewînî ango ezê rojê 100 zarokên te biqujim’ fermaneke gefxwar e. Berxwedaniya Lîlîth a li hemberî vê zilm û pêkûtiyê hatiye berovajîkirin, weke cinawirekê zarokê xwe dixwu hatiye nîşandan. Efsaneya ku Lîlîth cinekê ye û li çiyan, geliyan xwe vedişêre, zarokan dixwu belav bûye û weke xurafeyekê bi însanan dane qebûlkirin. Lê ev jin, weke jinê şerker û berxwedêr, jinên ku pergala desthilatdariya zilam qebûl nakin in. Lîlîth şerker e. Bi derxistina tîr û kevana xwe ya di bin erdê de veşartiye, li dijî radestiyê li berxwe dide. Di destana Gilgamêş de Lîlîlt wekê mar, cinawir û jinekê xirabiyê dike tê pênasekirin, di Xirîstiyantiyê de weke jinekê ku sicde nake, li Qur’anê jî bi bilevkirina ku cin di bin binemriya mirovan de ye qala Lîlîthê hatiye kirin.
Bi mîtosa Adem-Hewa rastiya jina ku dîl hatiye girtin û bê nasname hatiye hiştin tê vegotin. Adem ji axê tê avakirin, lê Hewa ji paresiyên Adem hatiye avakirin. Jin dibe cins û çîna dûyemîn. Xwedê bi qasî avakirinê, jinê bi nirx nabîne. Jin taybetmendiyên xwedawendî-pîrozbûnê wenda dike. Dibe jinbûnekî hatiye dîl girtin. Jin êdî bi aqil û bedena xwe zeîf û kêm e. Gunehbar a destpêkê ye. Sucdarekî ku civakê û zilam ji rê derdixe ye. Dîlema Lîlîth-Hewa weke tîpên ku li hemberî vê otorîteyê li berxwe dide û ya dîl tê girtin pêvajoya ku tê jiyîn nîşan dide. Lîlîth jina ku serê xwe natewîne ye, lê Hewa rastiya jina ku dîl tê girtin pênase dike.
Di mîtolojiya Yewnan de tiştên di vê pêvajoyê de derdikevin pêş, piranî xwedawendên bi destê zilam hatiye avakirin e. Di vê demê de aqilê qurnaz ê zilam rêya bi giştî ji civakê qûtkirina jinê kûr kiriye; bi avakirina jinên ku dişibe xwe ango li gor berjewendiyên wî tevdigere, bi destê jinê kişandina îradeya civakê û bi giştî ji holê rakirina rêz û nirxdayîna jinê kiriye armanc. Bi vê awayê jinê wek çavkaniya xirabiyan nîşan dide û hewil dide ku jinê bê nasname bihêle. Weke ji vê jî were fêmkirin her ku aqilê zilam ji zekaya hestiyarî qût dibe, pêvajoya cenawirkirina zekaya analîtîk û tunekirina nirxên xwe bi lez pêşdikeve. Ev pêvajoya bi aqilê zimam avakirina nasnameya jinê. Mînak; Athena ji eniya Zeus’ê bi tîr, kevan û mertala xwe weke şervaneke tê avakirin û rîsta bûyîna şervanê pergalê jê re tê dayîn. Zeus ji çaqê xwe zaroka tîne dinê.
Ev pêvajoya ku nasnameya jin bi aqilê zilam tê avakirin-afirandin e. Mînak; Athena ji eniya Zeusê bi tîr, kevan û mertala xwe weke şerkerekî tê avakirin û wesfa şerkera pergalê jê re tê dayîn. Zeus ji çîpên xwe zarokan tîne dinê. Ev peyanekê rehma jinê ne girîng dike û taybetmendiyên zayînê ji destê wê digre ye. Zeus bi dest avêtina afirîneriya jinê, vana bi navê xwedê-zilam vana belavî dinê dike. Qûrnaztî li vê derê veşartî ye. Dest avêtin û xirabkirina nirxên ku jin diafirînê û bi destê jinê pêkanîna vê rêbazekê pir binkol pêşdixe. Jinê wekê bireserekê cinsî dişxûlîne. Bi heşt xwedawend û bîst û heşt jinên ji civakê re dizewice. Li kêleka vê bi ketina şiklên cûda dest diavêje gelek jinan û çanda dest avêtinê rewa dike. Ev pêvajo bi rêya dest avêtinê biçûkxistin û bê rûmetkirina jinê ye. Li hemberî vê berxwedana jinê, di şexsê xwedawend Kîbele ya ku ji bo xwe ji tecawuzê xilas bike vediguhere kevirekî reş em dibînin. Li vê derê seknekê ku rûmeta xwe parastiye lê hêza xwe ya têkoşînê wenda kiriye derketiye holê. Agirê ku Zeus ji mirovahiyê diziye ango azadî, ji ber ku ji aliyê Prometheus ve ji nû ve tê girtin, Prometheus ji aliyê Zeusê ve li çiyayên Qefqasê tê zincîrkirin û tê kuştin. Qutiya ku Zeus amade kiriye, ji aliyê jina bi navê Pandora ve bi armanca xapandina birayê Prometheus tê şixulandin. Qutiya ku weke qutiya Pandora tê zanîn, di roja me de nebaşiyên bi destê jinê hatine tijîkirin û vekirin pênase dike. Nayê ser ziman ku bavê van nebaşiyan Zeus bi xwe ye. Ji ber vê ji weke cinsa ku qutiya nebaşiyan vedike û nebaşiyan belavî dinê dike tê pênasekirin. Çawa ku Hewa ‘Adem ji rê derdixe û rê li xawiran wî ya fêkiya cînetê vedike’, li vê derê jî jin weke çavkaniya nebaşiyan hatiye nîşandan. Têgihandina li hemberî mirovahiyê bedel dayîna jina ji ber vê gunehbar û sucdar hatiye îlankirin, hatiye rewa kirin. Bi sazîbûna civakî yê zilam bi vê awayê pêşketiye û li ser vê bingehê çînayetî û bi dewletbûn pêşketiye.
Ger em bi kurtasî vê pêvajoya ku di berjewendiyê zilam de pêşketiye bînin ser ziman, gengaze ku em vana bêjin; di keliştokên civakî de yên qûrnaz her tim li pêy kêmîn û komployê reviyane. Bingehê çanda nêçîrvaniyê jî li hemberî zindiyên din bi kêmîn û komployan pêşdikeve. Pevbestînên ku nêçîrvan di encamê ceribandinên pratîkî de bidestxistine, wan ber bi qûrnazî û binkoliyê ve biriye. Ceribandinên şer ên di zilamê nêçîrvan de pêşketiye, bi danehevên birdozî-fikrî yê aqilê şaman ve gehiştiye hev û di rêya avakirina serweriyê de rê li ber pêşxistina pêngavên mezin vekiriye. Yek ji van stratejiyan, dest dayîna ser berhemên zêde, ya din jî bûye bi destê jina ku bê nasname hiştiye ve ji bo xistina civakê zîgguratan gihandina asta biryargahekê. Di vê biryargehê de fikr hatine pêşxistin, kesayeta desthilatdarî yê birdoziya nû hatiye pêşxistin, însan van tebeqebûn û parçebûnê weke avakirinekê xwedayî qebûl kirine. Danehevên daringî (madî) û arişî (manewî) bi xapandin û car caran jî bi rêya zorê hatine bidestxistin û bi vê awayê ji bo serweriyê hêz hatiye danahevkirin. Ev rewş, bi tîfaqa di navbera zilamê nêçîrvan û şamanê pîr hatiye pêkanîn ve, di wesfa derba yekemîn a li hemberî ji pêkhatiye de ye. Di avabûna pêvajoya baviksalarî de bandor kiriye. Gelo şaman vêya çawa biserxistibû? Pêvajoya ku divê were lêkolînkirin, li vê derê veşartî ye. Şaman ê ferasetekî nû afirandiye, vêya bi şixulandina hêzên veşartî pêkanîbû. Hêzên veşartî ji dayîka xwedawend fêr bûye û jê diziye. Ji bo bikaribe hêza dînamîk û zindî ya jiyanî ya dayîka xwedawend li ser rûyê erdê nehêle, ezmanan weke cihê xwedê keşif kiriye û bi rêya xwe weke navbeynkarekê xwedê nîşandanê rêzdayîn û statuyekê nû bidestxistiye. Şaman ê ku tiştên ku nayên zanîn bi têgihandina xwedê îzah kiriye, tirsê weke cezayê xwedê nîşan daye, bi vê re çanda rajêriyê pêşxistiye bi danehevên jinê veguherandina mîtan têgihandina feraseta serweriya zilam ava dike û weke pergala bajarê Urukê de çêbûye vêya bi pratîk dike. Tiştên ku bi pratîk dike avakirina civaka çînî-hiyerarşîk e. Hewildana milkê taybet e. Aqilê qûrnaz ê şamana, ji bo wan alîkariya pêydekirina rêyên xapandinê dike. Qata jor ê perestgeha ku bi nepenkirine weke cihê hevdîtina bi xwedê re tê pêjirandin. Ji ber ku ev gav ji bo şaman cûdabûnekê girîng pêktîne, vesazbûn û bi qûralên nû zagonên meşandina jin û civakê pêşdixe. Bi zilamên bihêz ku girtiye gel xwe, kesên ku van qûralan pêknayne û li hemberî wan têdikoşe bi rêbazên êriş û tûndiya fîzîkî karibiye bixwe nav pergala xwe. Rêbazekî din ê bikar anîne jî, hemu nirx û danevehên ji çanda xwedawend mayî, di berjewendiya zilam de ji bo avakirina avahiyekê dershilatdar-hiyerarşîk şixulandin e. Torenên kut, cejn, zanistî û şîfageriyê ji jinê dizîne û bi kirina malê xwe jiyana civakî vesaz kirine. Bêyî ku pergala jinê red bikin bi ketina nav wê û bi bidestxistina pêgalê rêbaza li ser navê xwe rewakirin jî bûye yek ji rêbazên girîng ên şaman bikar anîne. Heman demê amûrên berhemê ya demê ji ber ku di berjewendiya civakê de hevpar tê bikar anîn, amûrên ku şaman di berestgehê de kom kiriye û dest daniye ser bal nekişandine. Ji bo pêkanîna armancên xwe mirovan bi polîtîqayên têrbûna zik xapandine û şixulandine. Berhemên zêde yên di perestgehê de hatine komkirin, ji ber ku xizaya bingeh a di giştî salê de mirov serî lê bidin e tê fêmkirin ku bandokerî wê yê pir mezin heye. Bi modela rêveberiyê ya ku şaman pêşdibîne hîyerarşî, di nav vê hiyerarşiyê de li gor hêzê tebeqe hatine avakirin û di nav zîgguratê de modela proto-dewletek hatiye înşakirin. Koletiya kûr di pergala zîgguratê de herî zêde di şexsê jinê de weke modelek derketiye holê. Ruxmê ku weke xwedawend ketibû perestgehê, weke fahîşeyekê ji perestgehê derketina jinê di wesfa kurtasiya vê pêvajoyê de ye.
Rêbertiya me pergala deshilatdarî yê ku şamanan pêşxistiye wisa pênase dike; “Li zîgguratên biryargeha birdozî de dema karên aborî, ramiyarî û parastinê dihat vesazkirin nedigotin ev xebat aborî ye, ev jî ramiyarî û parastin e. Vana ji hev cûda nedikirin. Însan dihatin şixulandin, qadên hilberînê dihat parastin. Plansaziyên ramiyarî jî dihat kirin. Teşe pir şênber e. Hemu di nav yekbûnê de ye. Beriya zîgguratê înşa bikin, bê guman nedianîn hişê xwe ku wê aborî, ramiyarî û parastin çêbibe. Zîggurat destpêkê navendek hilberîna birdozî ye. Li vê derê têgîn û bawerî dihatin înşakirin. Civak û kesê însan, civaka feraset û baweriyê ye. Bê feraset û bê bawerî civaka însan qet çênebûye. Wê demê feraset û bawerî mijarên serke ye. Bêyî ku di vê aliyê de serkeftin hebe, civak nayê şixulandin. Avakirina birdozî vê erka sereke bi ser dixe. Îcadên îdeologên Sumeran tê zanîn. Ji ola dayîka xwedawend ber bi ola xwedayê bav, ji totema li ser rûyê erdê ber bi xwedayê ezmanan, ji xwedayê her qebîleyê ber bi xwedayê bajarê, ber bi xwedayên giştî yên erd û ezman ku yekbûna bajaran temsîl dike, veguhartinekê derbasdar e”. Ev pergal heyanî roja me bêyî ku were guharin belav bûe û kûr bûye. Kesayeta wî jî li ser berjewendî, ne wekhevî û milkê taybet hatiye avakirin. Bi vê komploya destpêkê ya di dîrokê de hatiye pêkanîn ve li ser civakan rêvebirina cîhana ferasetan hatiye pêkanîn û bi vesazbûnekê ku her diçe zêde dibe ve xwe meşandiye. Di encamê de, di nav pênaseyên şerê taybet de berovajîkirinên mêjî yên weke rêvebirin, manîpûlasyon, ji bo hêz û otorîteyê yê şaş rast nîşandan tê dîtin. Di vê wateyê de weke mînakên destpêkê yên hosteyên hûnera şerê taybet şamanan nîşandayîn wê nebe nêzîkatiyekê bi fîşal. Li gor ku şerê taybet hemu civakê dike armanc, dîsa armanca wî qirkirina hebûna civakî, parçekirin û ji hev belavkirina yekbûna civakî be; wê demê pênaseya ‘tifaqa di navbera şamanê pîr ê destpêkê û zilamê nêçîrvan çavkaniya rejîma şerê taybet a roja me dike’ dê bibe nirxandinekê rast.
Wekê encam; şerê yekemîn, şerê zilam a desthilatdariyê ya li hemberî jinê ye. Jin xistina bin serweriya xwe û kolekirina wê ye. Piştî ku jinê dixe bin serweriya xwe şerê di navbera çînan, bajaran û dewletan derdikeve holê û pêşdikeve. Ji roja destpêkê ya şer derketiye holê, weke rastenhevê wê li hemberî jinê jî şerê taybet hatiye meşandin. Bi van rêbazên şerê taybet, jin di bin pêkutî û serweriyê de hatiye girtin.[1]