Serdema 4000-2000 B.Z demek bi kirîze, di van salan de pêşketinên muazem çêdibin, weke me li jor jî anî ye ziman li dora jin dayikê pergalek û çandek pir dewlemend hatî avakirin. Mêr ji nêçîrê vegeriya ye û êdî beşdarî jiyana civakcivakê buye, di mijara çandinî û karên din de alîkarî dide jinê. Ji bo destekê û alîkariya jinê bike, bi jinê re di hindirê malekê de dimînê. Heya wê demê jî di têkilya civakî de, mêr weke bavê zarokan nayê naskirin, dayik û xal hîn zêde diyarkerin. Rola mêr di vê çalakiya civakî de zêde ne diyare. Lê di van salên me anîne ziman de, ev guhartin û pêşketin gihêştine zirwê. Di nava komên civakî de aqilê analitîk pêşdikeve, lêgerîn û lêpirsînên mirovan zêde dibin. Di hişmendiya mêr de guhartinek neyînî ji rê derketin çêdibe. Ji ber van ji rê derketinê mêr di aliyê hişmendî de jiyan dike, lêgerîna xwe rêxistinkirinê derdikeve pêş. Her çiqas ev weke despêk ne bi niyeta ku li dijî jinê be û bi xweze jinê berteref bike be jî, lê di piratîka wan de ev derdikeve holê.
Di mêr de aqilê analitîk, qurnazî pêşdikeve. Dema mêrê qurnaz û bi hêz, şaman û şêfê leşkerî tên cem hevdu, fikra nerazîbuna ji pergala jinê diyar dibe. Ew xwe ji derveyî vê pergalê dibînin, weke ku bê rol hatine hiştin dibînin, li vir hesudî pêşdikeve nerazîbun kûr dibin. Ev dem weke demek bi kirîz Rêbertî pênase dike. Ji bo wê mînaka şerê İnana û Enkî di mîtolojiya someran de dide. Bi rastî jî dema mirov li şerê İnana û Enkî temaşe dike, mirov fêm dike bê çiqas ev pêvajo bi sancî û kirîz derbas buye. Yanê hem pir dem dirêj kişandî, hem jî bi hêsanî jin nehatî bê bandor kirin. Esas Rêbertî dubare dubare ji me re dibêje ku, dibe hun pergal û avahiya Someran pir baş lêkolîn bikin û fêm bikin. Ji ber ew dem dema ku jinê di aliyê hişmendî, çandî, avahî û pergalê de wenda kirî ye. Di vê demê de sapmayên hişmendî hatine çêkirin û hevsengiya navbera cinsan hatî xirab kirin. Wê demê têgîna xweda hatî îcadkirin, xwedawendiya jin yanê (xwebuna ) xwe ji dest daye. Ev dema 2000 B.Z weke dema herî dawî ya dîroka berî zayînê ye. Ew guhartinên wê demê pêktên heya roja me ya îro didomin. Guhartina yekem di edobayên nîpor de çêdibe, wê demê ev edoba weke zanîngehên roja me ya îro rol dilîzin. Yanê piştî hîyerarşî pêşdikeve jin hêdî hêdî serwerya xwe ango otorîta xwe ya xwezayî wenda dike. Civak ji çanda xwedawendî derbasî çanda xweda yên mêr dibe, ji dayîkbunê derbasî babik salarî dibe.
Di van deman de çanda El Ubeyd bi awakî hiyerarşîk pêş dikeve. Ev çand weke malbatek mezin li bajarê Uruk û derdora wê pêşdikeve, paşê jî weke sulale xwe berdewam dike. Ev çanda El Ubeyd weke despêka şaristaniya navendî jî tê qebulkirin, bandora vê çandê li ser gelên samî pir heye, bi herikîna dîrokê re derbasî dînên yek xwedayi bûye. Ev çand bi rê ya ol heya roja me ya îro hatî û her ku çûye hatî pîroz kirin. Wateyên cûda ên pîrozî lê hatine barkirin. Ev guhartina civakî bandora xwe ya pir cidî li têkilyên nava civakê û bi taybetî jî ya cinsan dike. Ji ber ev sazîbuna malbatgerî û sulale, li ser cinsê mêr hatî avakirin, yanê nêre. Di wê demê de têghîna mêrek dikare bi pir jina re bizewicê, ji mêrikî pir zarok û bi taybetî zarokên kur peydabibin pêş dikeve. Di despêkê ji bo gasp, talan û şeran weke pêwîstî tê xwestin û kirine, lê paşê ev dibe weke têghînekê û bi sîstem dibe. Ji vir yanê ji malbata hinekî mezin berbi sulalê ve diçe, paşê sulale jî dibe desthilatdarî, ev desthilatdarî jî dibe şeklê dewletê yê despêkê. Sulale hem weke pîrozî hem jî weke alyê xwe yê bunyewî di nava hevdu de ye û hevdu tamam dike. Ev çawa di hemêza qebîlê de pêş dikeve, bi heman şêwazî xwe mezinke û bi zêdekirina zarokên kur re weke sulale ber bi desthilatdarî ve diçe, xwe dike desthilatdar. Di vê mijarê de Rêber APO di paraznama xwe ya rojhilata navîn de dibêje; “bê sulale ne gengaze mirov li rojhilata navîn hebuna şaristaniya dewletî bifikirê” piranî dewlet netewên roja me ya îro çavkaniya xwe ji vê çanda sulalê girtine. Malabata ku tê de mêr seroke jî ji wir de tê. Peyva sermiyanê malê “Reb el beyt” ji wê dema sulelê û şûn de tê gotin heya roja me ya îro jî hatiye. Dema mirov li vê şêwazê têkilya civakî ya malbatgerî û sulale dinirê, mirov dibînê bi temamî li ser ketina cinsê jin hatî ava kirin.
Ev şêwazê têkilyê, li ser hîmê bîrdoziya desthilatdarî hatî avakrin. Kîngê mêr dibe sermiyan, jin hemû mafên xwe ên azadî û wekheviyê wenda dike. Mêr dibe xwediyê malê, di civakê de malbat dibe saziya herî bi çûk ya temsîla pergala mêrtî dike. Di nava malbatê de nîzîkatiya ji jin re hîn xirabtire, jin weke eşya, weke nesne, weke her amorekî madî yê nava malê lê tê temaşekirin. Êdî jin weke mirov weke hebunek, cinsekî xwedan çand nayê dîtin. Jin weke milk tê dîtin, jin dikeve bin desthilatdariya mêr û qanûnên malbatê. Li vir mijar tenê zewaca navbera jin û mêr de nîne. Mijar stetuya ku ji cinsê jinre hîn ji zaroktî de jê re hatî diyarkirine, yanê hîn di zikê dayika xwe de ye heya dimre li gora vê statuye jê re nêzîkatî çêdibe. Sitetuya jê re hatî diyar kirin, ew eşya ye, ew milke, ew koleya bê muçe ye, ew erda ku mêr toximê xwe lê diçînê ye, ew ya ku werê tecewizkirin, ya ku xeber jê re werê kirine. Ya ku ji zik dehşik ji ser serê wê dar nayê kêm kirine, ya ku bê hêze. Hewceyî parastinê ye, ya ku mêr tetmîn dike ye, weke eşyayeke birqonek mal pê tê xemilandine. Yanê sitetuya jinê bi kurtasî eve.[1]