پێشەکی
یەکێ دە پەلەێل زوان کوردی ک دە شارەێل فریەێ دە وڵاتەێل کوردزوان وە کار چووگ «کوردی خوارینکوردی خوارین»ە. مینورسکی ئێران ناس و ڕووژئەڵاتڕووژئەڵات ناس ڕووسی ئەڕا ئەوەڵ جار دە ساڵ 1943 نام ئێ پەلە دە زوان کوردی «کوردی جنووبی» نا. کوردی خوارین زوورم دە ئیلام، کرماشان و خانەقین وە کار چوو. دە ئێ چەن ساڵ دۊماگە پەێجووریەێل زوان ناسی فریە و وەر چیەم گرێ دە بان کوردی خوارگ ئەنجام گرتگە وەلام گیچەڵەێلێگیش دەێ نامە هەس ک باێەد چارە بوون تا دە بانان فێشتر و خاستر دە بان ئێ لق گەپە دە زوان کوردی کار بکرێ.
دە ئێ مەقاڵە گیچەڵەێلیگ شیەو بۊنە ک زوورم پەێجووریەێل زوان ناسی و کوردی خوارین تۊشێان هاتنە و هالیم دە وەرەسی کارناسەێل فکرێ ئەڕاێان نەکریاگە.

وشە کلیل:کوردی خوارین، خسارناسی
1. نام
هالیمان ده نام نۊسەرەێل، پەێجوورەێل و لاینیدارەێل زوان کوردی ئەڕا ئێ پەلە دە زوان کوردی نام یەکەوگیرێگ وە کار نیەچووگ.
بڕێ ئۊشن کوردی خوارگ، بڕ ترەکیش ئەلخوسووس دە عراق، ئۊشن فەیلیفەیلی یان لوڕیلوڕی. بڕێگیش دە کەڵهڕیکەڵهڕی ئستفادە کەن. هە ئەو چنە ک دە یەو وەریش وتریا، کوردی خوارین هام لفێگە ئەڕا Southern Kurdish انگلیسی ک یەکم جار مینورسکی بردەێ کار. مینورسکی وە ئێ بووتەو دە ئێ کەلیمە ئستفادە کرد ک نیشان بێگ ئێ کوردیە دە خوار (جنووب) وڵاتەێل کوردزوان چووگە کار. وانە ک دە فەێلی یان لوڕی ئستفادە کەن هانە عراق و فریە دە بارەێ ئێ کوردیە دە ئیران نیەزانن. لوڕی ک دە زوان ناسی وە یەێ زوان جنووب غەربی ناسنەێ و فریە وەرد کوردی فاسڵە دێرێ، ئەمانێ تۊەنیم دە فەیلی ئەڕا ئوو کوردیە ئستفادە بکەیم ک دە عەراق ئۊشرێ ئوو هامیتە وەرد عەرەوی بۊە. دە بارەێ کەڵهڕی باێەتە بۊشیم ک کەڵهڕی تەنیا یەکێ دە پەلەێل کوردی خوارینە و نیەو ئەڕا گێشتێان بچووگە کار. بڕێ دە پەێجوورەێل و نۊسەرەێلیش ئۊشن «خوارین» یانێ کەم مایە و کەم ئەرزش و ئیمە نەباێەد خوارین بەریمە کار. دە جواو ئێ کەسەێلە باێەد بۊشیم ک ئێ لفە هۊچ لقووزێ بارێ نییە و تەنیا دە قورشنگ جوغرافیاییەو نووڕێگە زوان. مەسەڵەن ئاڵمانی سفلا (سفلی) شکڵێ دە ئاڵمانیە ک دە بەشێ دە ئاڵمان و هوڵەند وەێ قسیە کەن ئوو هالیم کەسێ نەوتگە ئەڕا چە وە زوان ئیمە ئۊشن سفلی (Low German).

2. وڵاتەێل کوردی خوارین
هەنزاێ ک نام کوردی خوارین بریەێ، زوورم ئیلام و کرماشان و خانەقین کەفێگەو هۊر؛ وەلام باێەت بۊشیم ک دە ڕاسی کوردی خوارین یەکێ دە پەلەێل قورس زوان کوردیە ک دە ئوستانەێل فریەێ چووگە کار ک ئەیانەن: ئازەربایجان خوەرئاوا (کوردی چاردووڵی دە شاهین دژ و تکابچاردووڵی دە شاهین دژ و تکاب)، کوردسان (قوروەقوروە و بیجاربیجار)، هەمەدانهەمەدان (نەهاوەند(نەهاوەند، ڕەزەنڕەزەن، ئەسەدئابادئەسەدئاباد، تۊسرکانتۊسرکان و کەبودەرئاهەنگکەبودەرئاهەنگ)، کرماشان، ئیلام، لورستانکرماشان، ئیلام، لورستان و جیەێلێگیش دە خووزستان جۊر سەربەندەر و خوڕەمشەهر و دە عراقیش دە خانەقین،خانەقین، کووتکووت، منەلیمنەلی، زرباتیەزرباتیە و جەسانجەسان.

3. لەکی
یەک تر دە گیچەڵەێلێگ ک دە پەێجووریەێل زوان ناسی فریە دیاێگە وەر چیەم یەسە ک هالیمان دیاری نەۊە ک لەکی بەشێ دە زوان کوردیە یان نە. دە نام پەێجووڕیەێل و مەڵوەنەێل جورواجوور، سێ وەزیەت ئەڕا لەکی دۊنیمن؛ بڕێ ئۊشن لەکی خوەێ زوان جیاێگە، برێگیش ئۊشن لەکی ژێرپەلێ دە کوردیە ک کەفێگە نام کوردی خوارگ، ئوو بڕێگیش وە ژێرپەلێ دە لوڕی زاننەێ. چەن ساڵێگە زوورم لەکەێل خوەێانیش هانەو شوون یە ک لەکی وە یەێ زوان جیاێ بناسرێگ.

4. نۊسمان
یەک تر دە گیچەڵەێلی ک کوردی خوارین گیروودەێ بۊە یەسە ک نۊسمان یان ڕێنۊس زوان کوردی ئەو جۊرە ک باێەد، دە نام مەردم جی نەکەفتگە و تا جیێ ک بڕێ دە نۊسەرەێلش کتاوەێل کوردیێان وە نۊسمان فارسی نۊسنن و ئەڕا یە ک وە خەێاڵ خوەێان کومەک کتاوخوەنەێل بکەن پەلام بەن وە ئێعرابەێلێ ک دە بان کەلیمە نۊسنن و فریەیش دە باسەوادەێل هەم هە دە ئێ خەت فارسیە ئەڕا کوردی نۊسانن دە فەزاێ مەجازی ئستفادە کەن. دە جی ترەکیشەو، دە نام ئەوانەیش ک کوردی خوەنن و کوردی نۊسنن، هالیم ئختڵاف هەس؛ مەسەڵەن، ئەڕا نیشانەێ ۊ کە دەنگ دیاری کوردی خوارینە، بڕێ ۊ نۊسنن و بڕ ترەکیش ک زوورم وەرەو سورانی کیشن، دە نیشانەێ ۆ ئستفادە کەن و خوەێان دەێ واقعیەتە خەنە لا ک ئەگەر ڕۊن (روغن) وە ڕۆن (آشکار) بنۊسرێ ماناێ کەلیمە گۊەڕێ.

5. زوان داڵگی کوردی
زوان ناسەێل ئۊشن ئەگەر کەسێ بخوازێ ڕیشگ زوانێگ درارێ، وەکارتەرین شێوە یەسە ک وەرد چین نوو وە زوان داڵگیێان نەۊشیم. وە داخەو دە جیێەێلێ ک کوردی خوارگ قسیە کرێ فریە دە باوگ و داڵگەێل وەرد زاڕووەێلێان کوردی نیەۊشن و فارسی وتن نیشانەێ ئەڕا قووز بۊنە و ئەگەر هە وەێ چنە پێش بچوو، ئەڕا سی ساڵ تر، دەێ وڵاتەێلە دە زوان کوردی هە نامێ مینێگ.

6. پەخشان
ئەگەر بخوازیم دە قورشنگ زوان ناسی جەستە (Corpus LinguisticsCorpus Linguistics) وە کوردی خوارین بنووڕیم، گاهەس بۊشیم دیاری تەرین گیچەڵێ یەسە ک زوورم جەستە و سەرچاوەێل زوانی شێعرن نە پەخشان و هە وەێ بووتەیشەو ئەڕا لف سازین کەلیمەێل بغەێران و مەفهوومەێل نوو دەس نۊسەرەێل و پەێجوورەێل بەسیاگەسەو. پەس ئەگەر بخوازیم دە بانان ئەڕا کەلیمەسازین دە کوردی خوارگ حەوەجەمان ئەو زوانەێل ترەک نەکەفێ، باێەد فێشتر چیەممان وە پەخشان بوو.[1]

کەرەم ئەلا پالیزبانکەرەم ئەلا پالیزبان، دوکتورای زوان ناسیدوکتورای زوان ناسی

واژه¬نامه:
زوورم: زۆربە
پەێجوور: لێکۆڵینەر
پەێجووری: لێکۆڵینەوە
گیچەڵ: کێشە
بانان: داهاتوو
وەرەسی: لایەن
هالیم: هێشتا
ئەمانێ: بەلام
قورشنگ: قوژبن
هەنزا: کات
مەڵوەن: سەرچاوە
نۊسمان: ڕێنووس
گۊەڕێ: ئەگۆڕێ
قووز: قۆز
بووت: بۆنە
حەوەجە: پێداویستی
چه¬مسار: ڕوانگه