عێراق چ مەبەستێکی هەیە لە بە سیاسی کردنی بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵی سەبارەت بە نەوتی هەرێمی کوردستان؟
دکتۆر: کاروان زاهیر سابیر
دوا بەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە 9ی گوڵانی 2003 کورد وەکو کارەکتەرەکی سەرەکی ڕۆلی ئەرێنییان گێراوە، لە دووبارە بنیادنانەوەی عيراقی فیدراڵ وە لە یەکخستنەوەی نێومالی شیعەو سوننە بەشێوەیەک وەک هاوکارو هاوبەشێکی سەرەکی ئەمریکاو سەرکردە عێراقییەکان دەرکەوتن، ئەو دەوڵەتە لەتبووەیان لە بناغەوە بوژاندەوە و خستیانەوە سەر سکەیەکی تا ڕادەیەک جێگیربە بەراورد بەو دۆخەی تێپەڕینوو.
لە دوای دوو ساڵ لە ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2005 کورد دووبارە، ڕۆڵی سەرەکی گێرا لە دووبارە نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراق بە شێوازێک کە زامنی مافەکانی سەرجەم نەتەوە کانی عێراق بکات لە نێوانیشیاندا کوردەکان کە تێیدا مافی خۆ بەرێوبردن وە مافی بەرێوبردنی سامانی سروشتی لە کوردستان دەدات هەروەک لە مادەی111 ئاماژە بەوە دەکات کە نەوت و گاز خاوەندارێتی هەموو خەڵکی عێراقە لە هەموو هەرێم و پارێزگاکان.
بۆیە کوردیش وەک بەشێکی سەرەکی لە عێراقدا مافی خۆیەتی کە بە پێی هەمان مادە، وە هەروەها ماددەی 112 بەندی دوو کە تێیدا ئاماژە کراوە کە حکومەتی فیدراڵی، لەگەڵ حکومەتە هەرێمی و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان پێکەوە سیاسەتی ستراتیژی پێویست بۆ پەرەپێدانی نەوت و گاز دا برێژرێ، وە بە شێوەیەک کە زۆرترین سوودی لێ وەربگرێت پاشان تەکنیکە پێشکەوتووەکانی بنەماکانی بازاڕ و هاندانی وەبەرهێنان لە سۆنگەیەوە، حکومەتی هەرێمی کورستان لە ژێر ڕۆشنایی ئەم ماددانە هەستاوە بە دەرکردنی یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان کە بەشێوەیەک ڕەنگدانەوەی دەستوری عێراقی فیدرال بێت، لەسالی 2007 پەرلەمانی هەرێم دەنگی لەسەر داوە، کە توانیوویەتی سەرنجی کۆمپانیا بیانیەکان ڕابکێشێت ئەوەش سەرەرای جیاوازی جوگرافی و جیۆفیزیکی هەرێمی کورستان بۆ وەبەرهێنانی نەوت و غاز. لە کاتێکدا حکومەتی عێراق نەیتوانیوە وەک پێویست مامەڵە لەگەل وەبەرهێنان و گەشەپێکردنی کێلگە نەوتیەکانی عێراق بکات بە پێچەوانەی حکومەتی هەرێم هەر بۆیەش بەردەوام بووە لە هەولدان بۆ لەناوبردنی یاخود شکستپێهێنانی ئەو گەشە ئابووری و ساقامگیریەی هەرێمی کوردستان ئەوەش لە چەند ڕێگەی جیاواز هەر لە بڕینی بوودجەو مووچەوە تا هێرشی سەربازیی، ئێستا دواین کارتی فشاری؛ بابەتی بە دەستوری نەکردنی گرێبەستە نەوتیەکانی هەرێمە، لە ئێستادا، ئەوەش حکومەتی عێراق باش دەزانێت تا نەوتی کوردستان لەڕێگەی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە لە بازاڕەکانی جیهان ساخ بکرێتەوە، ئەستەمە بتوانێت هیچ مەترسییەک لەسەر ئەو قەوارە دەستوورییە دروستبکات.بۆیە ئەم بریارە نادەستوریەی وەکو دوایین کارت بەکارهێناوە لە دژی هەرێم ئاماژەی بەوەدا کە دادگای فیدراڵی پشتی بە ماددەی 111ی دەستوور بەستووە، کە نەوت و غاز هی گەلی عێراقە، هەربۆیە بەڕێوەبردنی نەوت و غاز بەشێکە لە بازرگانی دەرەکی، هەروەها لە چوارچێوەی دەسەڵاتی ئەو... حکومەتی ناوەندی عێراق بەپێی مادەی 110ی دەستوور”. ئەوەش لەکاتێک دایە کە ماددەی 110 بە هیچ شێوازەک ئاماژەی بەوە نەکردووە کە وەبەرهێنانی نەوت لە ژێر سیادەی حوکومەتی فیدرالدا بێت بەلکو، لە دەستووری عێراقدا ئاماژە بەوەدا کراوە کە کێڵگەی نەوت و گاز دەسەڵاتێکی تایبەتی حکومەتی فیدراڵی نییە، لە ژێر ڕۆشنایی ماددەی 112 کە دان بە مافی هەرێمی کوردستاندا دەنرا بۆ دەرهێنان و پەرەپێدانی نەوت و غازی هەرێم.
ئەو داواکارییانەی حکومەتی عێراق لە هەرێمی کوردستانی دەکات:
سەڕەرای ئەو یاسایەی نەوت و غاز لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەرنەچووە، کە بەپێی دەستووری عێراق دەبوایە دەربچێت، بەغدا ئامانجییەتی بە زۆرداری خۆی بەسەر سیاسەتی هەرێمی کوردستاندا بسەپێنێت، بە داواکردنی خاوەندارێتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان وە هەموو گرێبەستە نەوتییەکانی بەناوی عێراق بکرێت، وە بەغدا بە هەرێمی کوردستانی دەڵێت، بۆتان نییە هیچ کۆمپانییایەک دروستبکەن بۆ بەبازاڕکردنی نەوتی کوردستان بەبێ هیچ دەقێکی یاسایی و دەستووری بو ئەم داواکاریانەی عێراق هەبێ و ڕێگە بە عێراق بدات ئەو داواکاریانەش بکات. وە سەڕەڕای ئەوەش حکومەتی عێراقی بە بەردەوامی فشار لە هەرێمی کوردستان دەکات، بەوەی دەبێ هەموو نەوتەکە ڕادەستی حکومەتی عێراق بکرێت و ئەوان بیفرۆشن و پارەکەش هەمووی بخرێتە سەر هەژمارێکی بانکی بە ناوی وەزارەتی دارایی عێراق و دوور و نزیک هەرێمی کوردستان بۆی نییە، هیج مامەلەیەک بەم هەژمارە بانکییە بکات.ئەمانەی لای سەرەوە کە ئێستا حکومەتی عێراق و بەدیاریکراوی وەزارەتی نەوتی عێراق کاری بۆ دەکات، بنەمای یاساییان نییە، بەڵکو تەنها وەک فشارێکی سیاسیی چاوێ لێدەکرێت، وە لە ڕاستیداهەولێکە بۆ لەناوبردنی سێکتەری نەوتی هەرێمی کوردستانە، کە ماوەی چەندین ساڵە حکومەتی هەرێمی کوردستان نەوتەکەی بەشێوەیەیەکی یاسایی و دروست ڕێکخستووە لەگەڵ بنەما یاسایی و عورفە نێودەوڵەتییەکان نەوتەکەی دەفرۆشێت، داهات و خەرجییەکانیشی بڵاوکردۆتەوە.
لێرەدا پرسیارە جدییەکە ئەوەیە:
عێراقێک کە بە درێژایی دروستبوونی مێژووی دژبە خاک و خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕووبەڕوو دەبێتەوە، ئایا هیچ زامنێک هەیە کە لە کاتێکدا هەرێمی کوردستان نەوتی خۆت ڕادەستی بە بەغدا بکات، بەغدادیش موچەی هەرێمی کوردستان دابین بکات؟!
لەکاتێکدا کە هەرێمی کوردستان، هێشتا نەوتی خۆی نەفرۆشتبوو، بەغدا لە ڕێبەندانی 2014 مووچە و بودجەی خەڵکی هەرێمی کوردستانی بڕی. ئەوەتا لە مانگی گەلاوێژی 2022 داین، حکومەتی عێراق تەنیا یەکجار200 ملیار دیناری ناردووە بۆ هەرێمی کوردستان، کە دەبوایە لایەنی کەم یەک ترلیۆن دیناری ناردبووایە. بۆیە ڕازیبوون بە بریاری دادگای فیدرالی، مانای وانییە کە عێراق ئەو شایستە داراییانە و 900 ملیار دینار مانگانە دەداتە هەرێمی کوردستان، چ زامنییەک هەیە عێراق پابەند بکات بە ناردنی ئەو بڕە پارەیە هیچ دەقێکی یاسایی نییە کە ناچارییان بکات بە دابینکردنی ئەو ڕێژە پارەیە لە ئەگەری ڕادەستکردنی نەوتیش، ئەگەر باشترین نموونە وەربگرین؛ شاری بەسڕە زۆرینەی نەوتی عێراق پێکدێنێت، کەچی شارەکە لە سەرەتایترین خزمەتگوزاریی بێبەشە، پاشان ئەم ئاستە بەرزەی نرخی نەوت کاتییە و وەکو ئێستا نامێنێتەوە عێراق ڕەنگە تەنیا بە فرۆشتنی نەوت و مووچە دابەشکردن لە هەرێمی کوردستان باشتر بووبێت، دەنا لە هەموو بوارەکانی تر لە هەرێمی کوردستان خراپترە.بۆ نمونە لە هەولێر نزیکەی 600 هەزار خانوو لەسەر خەلکی عەرەب تاپۆ کراون. ئەمەش ئاماژەیەکی ڕوونە بۆ سەقامگیری و بەرەو پێشچونی هەرێم لە هەموو ئاستێکدا. ئەگەر بە سادەییش بەراورد بکەین ئەو گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانەی لە عێراق دەکرێت، زیاترە لە هەرێمی کوردستان، بەڵگەش بەراوردکردنی شارەکانی هەرێمی کوردستانە بە شارەکانی نێوەڕاست و باشووری عێراق کە جیاوازییەکی ڕوونە بۆ هەموو لایەک.
هەنگاو و ئامانجەکانی بەغدا بۆ سڕینەوەی قەوارەی هەرێمی کوردستان:
لە ماوە چەند سالی ڕابوردوودا حوکومەتی فیدرالی چەندین هەنگاوی ئاشکرای ناوە بۆ نمونە لە سالی 2014 بێ ویژدانانە، مووچە و بودجەی هەرێمی کوردستانی بڕی، بۆ ئەوەی خەڵک لە دژی حکومەتی هەرێم هانبدات و ئەم قەوارەیە لەنێو بچێت.هەروەها لە شەڕی تیرۆریستانی داعش، حکومەتەکەی حەیدەر عەبادی، نەیهێشت چەک و تەقەمەنی و یارمەتی سەربازی و دارایی بگاتە هەرێمی کوردستان، عەبادی مەبەستی بوو لەم ڕێگەیەوە توانا سەربازییەکانی هەرێم لاواز بکات تاوەکو بە ئاسانی بکەوێتە دەست داعش، کەچی دەرەنجامەکان پێچەوانە بوونەوە، پێشمەرگە کوردەکان، توانیان ئەفسانەی داعش تێکبشکێنن.وە لە 16 ی ئۆکتۆبەری 2017 لەڕێگەی داگیرکاریی ئاشکراوە هەوڵیان دا ئەم قەوارەیە لەنێو ببەن و بە یەکجاری بیسڕنەوە، بەڵام پێشمەرگە لە داستانی پردێ و سحێلا بەرامبەر پیلانی ئەوان و وڵاتانی (ئیقیلمی) وەستایەوەو ئەم هەوڵەی لەنێوبرد. ئێستاش بەناوی دادگەی فیدڕالییەوە هەڕەشە و مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێمی کوردستان دروست دەکەن، بۆئەوەی خەڵکی هەرێمی کوردستان تەسلیمی ئیرادەی ئەوان بێت، بێگومان هەرێمی کوردستان ئەزموونی لەگەڵ فێڵ و پیلانی نەیارانی هەیە و لەمەشدا سەرناکەون.قەوارەی هەرێمی کوردستان، قەوارەیەکی یاسایی و دەستوورییە، دەوڵەتانی جیهان و ناوچەکە باش ئەو جیاوازییانەی نێوان هەرێمی کوردستان عێراق دەبینن، بۆیە لەژێر هەر فشارێکدا ناتوانن ئیرادەی خەڵکی کوردستان بە بڕیاری ئاراستەکراوی سیاسیی بشکێنن. وە بڕیاری دادگای فیدراڵی سەبارەت بە نەوتی هەرێم لەبریارێکی سیاسی هیچیترنیە.[1]