Cerdoyê Esed (1929 - 1993)
Cerdoyê Esed helbestvan, wergêr û lîstikvanê şanoyê ye ku nêzî nirxên folklorîk ên berê ye, ji zarok û xwezayê hez dike û li ber jibîrkirinê maye.
Navê wî yê fermî Cerdoyê Esed Ozmanyan e. Malbata wî ji eşîra Ûtiyan a eşîra êzdî Sipkî ye, ku di Şerê Cîhanê yê Yekem de ji şert û mercên aloz û wêranker ên salên jenosîdê rizgar bûne. Di arşîvên osmanî yên vê eşîrê de gelek tomar hene ku ew ji herêma Şengalê koçî herêmên Agirî, Qers, Wan û Îdirê kirine.
Mehmet Hurşit Paşa di rapora xwe ya bi navê Seyahatname-i Hudut de ku di sala 1848an de pêşkêşî qesrê kiriye, behsa Sipkîyan dike. Piraniya vê eşîrê ji sedsala 15'an vir ve hatiye îslamîzekirin.
Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, êzdî Sipkî tevî gelek ermeniyên ku ji komkujiyê sax mabûn, neçar man koçî Ermenîstanê bikin. Îro em dibînin ku piraniya cihûyên ku li Ermenîstanê û welatên Sovyeta berê dijîn nasnameya xwe ya êzdiyatiyê diparêzin, lê yên di nav sînorên dewleta Tirk de dijîn, bûne misilman. Sıpkiyên îro bi piranî li Qers, Îdir, Agirî, Erzirom û Mûşê dijîn.
Kesên herî naskirî yên koçberan Melle Resûlê Sıpkî yê ku di sala 1827an de wefat kiriye, ji fermandarên Alayên Hemîdiye Abdulmecîd Bey û kurê wî (Xalis Begê Sipkî) Halis Öztürk in.
Halis Öztürk di dîroka kurdan de kesayetek rengîn e. Tevlî serhildana Agiriyê dibe, dema ku ji Erziromê birin Trabzonê, direve Kurdistana Îranê, bi efûyê ji Îranê vedigere û ji bo sê serdeman wek endamê Partiya Demokrat tê hilbijartin. Piştî Darbeya 27ê Gulana 1960ê hat girtin, sirgûnî Yasiyadayê hat kirin, hat dadgehkirin û 10 sal cezayê hepsa giran lê hat birîn. Halis Öztürk di 24ê Îlona 1977an de jiyana xwe ji dest da.
Bavê Cerdoyê Esed ji bo ku xwe ji bindestî û qetlîamên Împaratoriya Osmanî yên li ser Êzdiyan rizgar bike, neçar ma ji Qersê koçî Gundê Sabuncu yê bajarê Talînê yê Ermenîstanê bike. Cerdo di 2ê Gulana 1929an de li vî gundî çavên xwe li jiyanê vedike.
Xwendina xwe ya seretayî û navîn li Ermenistanê diqedîne. Malbata wî ji ber sedemên civakî û aborî koçî bajarê Tiblîsê yê Gurcistanê kir. Cerdo ku mirovekî germik û kedkar e, di demeke kurt de ji aliyê derdora xwe ve dibe mirovekî hezkirî û rêzdar.
Cerdo di sala 1943an de dest bi nivîsandina helbestên xwe yên ewil dike û dema ku di sala 1946an de diçe Enstîtuya Perwerdehiyê ya Xaçatûr Abovyan, eleqeya wî ya bi edebiyat û şanoyê re digihîje lûtkeyê. Di sala 1950'î de Enstîtuya Perwerdehiyê ya Xaçatûr Abovyan qedandiye.
Hem bu enstitünün hem de Haçatur Abovyan’ın şahsı Kürtler için çok şey ifade etmekte. Bu enstitünün açılmasıyla birçok Kürt burada eğitim görür, Kürt edebiyatına ve toplumuna yıllarca hizmet eder.
Haçatur Abovyan 1809 ve 1848 yılları arasında yaşamış, Rusya'daki Kürt Çalışmaları’nın ve çağdaş Ermeni edebiyatının kurucusu olan eğitimci bir yazardır. Yezidi Kürtler, Kürt folkloru ve dili üzerine çalışmalarda bulunur. Ölmeden önce yaptığı çalışmalar, yıllar sonra meyvesini verir ve Kırım Savaşı'ndan (1853-56) sonra St. Petersburg'daki Rusya Bilimler Akademisi Kürt Çalışmaları'nın merkezi haline gelir. Rusyada 1860 yılında St. Petersburg’da Kürdoloji Enstitüsü’nün kurulmasında, 1835-1866 yılları arasında Çarlık Rusya’nın Erzurum ve İzmir konsolosu olarak görev yapmış olan Aleksandr Auguste Jaba’nın katkılarını da unutmamak gerek.
Her ne kadar Kürtlere yakın bazı kaynaklar, Haçatur Abovyan’ı ‘’1864’te Dersim’deki Ermeni-Kürt İstiklal Komitesi’nin öncülerinden’’ biri olarak gösterseler de, 1848 yılında gizemli bir şekilde ortadan kaybolan, kendisinden bir daha haber alınamayan ve sonunda öldüğü varsayılan Abovyan’ın yaşamını geçirdiği yerler, çalışmaları ve ölüm tarihi göz önüne alındığında bu pek de mümkün görünmemektedir.
Cerdoyê Esed sadece şair değildir. Tiyatroya duyduğu sevgi ve merak onu tiyatro çalışmalarına da itmiştir. Gürcistan’da Tiflis Genç Komünistler Derneği bünyesinde oluşturulan ve yöneticiliğini Keremê Anqosî’nin yaptığı Genç Kürtlerle Çalışma Kurulu (1975) tiyatro çalışmaları yürütmek isteyen Cerdoyê Esed ve arkadaşlarına büyük desteklerde bulunur. Öyle ki Genç Kürtlerle Çalışma Kurul’unun yeri tiyatro çalışmaları için ayrılır. Cerdo, Gürcistan’daki tiyatro çalışmalarının başlaması ve gelişmesinde büyük emekler verir.
Cerdo tiyatro çalışmalarının yanısıra bir dönem Erivan Radyosu’nda ve Gürcistan Tiflis Radyosu’nun Kürtçe bölümünde de çalışır. Radyoda Kürtçe destan, efsane, masal ve Kürt dengbejleri üzerine programlar hazırlar.
Cerdo’nun Kürt’lerin zorlu yaşamını epik bir dille anlattığı ilk kitabı ‘’ Şiir ve Poem’i’’ 1959 yılında Erivan’da yayınlanır. 1966 yılında şiir kitabı ‘’ Ser Riya Emir – Ömrün Yollarında’’ Erivan’da okuyucuyla buluşur.
Diğer dillerden yapılan çevirilerin Kürt Edebiyatını geliştireceğine inanan Cerdo, bazı yabancı eserleri Kürt gençleri için Kürtçe’ye kazandırır. Bu amaçla 1971 yılında Ermeni şair Hovhannes Şiraz’ın İncil (Bîblîyakan) adlı eserini Ermenice’den Kürtçe’ye çevirir ve Erivan’da yayınlar.
Hovhannes Şiraz Sovyet Ermenistan halkı tarafından çok sevilen, bütün ömrü boyunca yozlaşmış Sovyet liderliğine karşı savaşmış, düzen karşıtı olarak bilinen, kırktan fazla eseri yayınlanmış, eserleri farklı dillere çevrilmiş 1914 ve 1984 yılları arasında yaşamış muhalif Ermeni şair ve yazardır.
Cerdo’nun 1974 yılında öykü ve şiirlerinden oluşan Kürtçe yazılan Sewta Dil – Yüreğin Sedası kitabı yayınlanır. Yine aynı sene birçok yerde yayınlanan destan ve efsanelerden oluşan yazıları Bilûr – Kaval adıyla Ermenice olarak Erivan’da yayınlanır.
1978 yılında Gürcüce yayınlanan Evd Ez Ji Te Bawer Dikim – Sana İnanıyorum İnsan kitabı okuyucudan büyük ilgi görür.
2005 yılında Gürcistan’da Kürtçe yayın yapan Radyo Ronkayi’nın çalışanları ve bilhassa Bellê Caso’nun çaba ve destekleriyle, Cerdo’nun Qelîbotkêt Kurdî – Kürtçe Fabıllar kitabı yayınlanır.
Gürcü edebiyat dilinin yaratıcısı olarak görülen 12. yüzyıl şairlerinden Şota Rustaveli’nin 1.587 dörtlükten oluşan eseri Wergirê Postê Piling - Kaplan Postlu Şövalye’yi Kürtçe’ye çevirir. Bu eser Cerdo’nun ölümünden sonra 2007 yılında Tiflis Kafkas Evi ve Keremê Anqosî’nin çabalarıyla Kafkas yayınevi tarafından yayınlanarak okuyucuyla buluşur.
Sovyet Yazarlar Birliği üyesi olan Cerdoyê Esed 26 Eylül 1993 yılında Tiflis’de yaşamını yitirir. Şiirleri Ermenice, Gürcüce, Azerice, Rusça, Kürtçe gazete ve dergilerde yayınlanır, Kürtçe yayın yapan Erivan ve Tiflis Radyoları’nda okunur.
Ömrü edebiyat ve sanat ile dolu dolu geçen, şiire, tiyatroya, üretmeye, yazmaya aşık, çalışkan ve fedakar bir kişiliği sahip olan Cerdo, Kürtler tarafından hak ettiği değeri bulamadan aramızdan ayrıldı.
ÇAVKANÎ:
1-Avyarov, Kurd di Şerên Osmanî - Rûsya û Îranê de 1801 – 1900.
2-Mehmed Hurşîd Paşa, Seyahatname-î Sînor.
3-M.S. Lazarev, Kurdistan û Pirsgirêka Kurd.
4-Nîv, Tekoşînên li ser Kurdistanê di Sedsala 19. de, Enqere: Weşanxaneya Komel.
5-Bilal Şimşir, Kurdayetî 1787-1923, Enqere: Weşanxaneya Bilgî.
6-Erol Sever, Êzdiyatî û koka Êzdiyan.
7-Sabîha Banû Yalkut, gelê Melek Taûs: Êzdî.
8-Kemal Sûphandağ, Alayên Hemîdiye, Berxwedana Kurdên Agiriyê û Komkujiya Zîlan.
9-Janet Klein, Alayên Hemîdiye.
10-Abov, G.A. (1948). Xaçatur Abovyan: Jiyan û xebat (bi rûsî).
11-Xaçaturyan, Lîza, Rabûna neteweyê li Rûsyaya Împeratorî: Çapemeniya Perîyodîk û Çêbûna Nasnameya Ermenî ya Nûjen.
12-Abdulmelik Fırat, Fırat Mahzun Akar.
13-Samet Ağaoloğlu, Li Marmarayê Giravek, Çapxaneya Baha. Hovhannes Shiraz, ji aliyê Shant Norashkharian.
14-Rouben Mélik, trad. Jacques Gaucheron, La poésie arménienne : anthologie des origines à nos jours, Les Éditeurs français réunis.
15-Shota Rustaveli, Encyclopædia Britannica.
16-Firîda Hecî Cewarî, Biranînên Min.
17-Qanade Kurdo (1973). YEK. D. Jaba û Rola Wî di Pêşdabirina Kurdzaniyê de.
18-Celîlê Celîl (1989). Avgust Jaba Kî bû?, Kurdistan Press.
19-Keremê Anqosî, Sovyet hilweşiya em jî bûn garisê ser sêlê.
20-Dr. Eskerê Boyik, Nûra Elegezê, Çend Dîdem ji edebiyata Kurdên Ermenistanê re.
21-Bella Stûrkî, Rya Teze, Helbestvanê kurdan yê jibirkirî.
22-Rahmi Yağmur, Anf, Cerdoyê Esed.
23-Bernamegeh, Jiyana Cerdoyê Esed.
24-Rojnameya Nêrîna Nû, 2012.
25- Nezîf Mayî, Hêviya Welat, Geryanek di nav Sovyetê Berê De.
Occo Mahabad
Wergera ji zimanê tirkî: Raper Usman Uzêrî.
[1]