زاگرُس رشتهکوهی است که از غرب تا جنوب غربی ایران کشیده شدهاست. این رشتهکوه از کرانههای دریاچه وان در جنوب شرقی ترکیه آغاز شده و پس از گذشتن از استانهای آذربایجان غربی، لرستان، همدان، مرکزی، اصفهان، فارس، کردستان، کرمانشاه، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و تا استانهای کرمان، بوشهر و هرمزگان ادامه مییابد. دامنهٔ این رشتهکوه به شمال عراق نیز امتداد دارد.
در حدود 100٬000 سال پیش از میلاد آثار بر جای مانده از غارنشینی در کوههای زاگرس در غرب ایران بیانگر سکونت انسان در این مناطق در دوره پارینهسنگی میانی (300٬000 تا 30٬000 سال پیش) است.
=KTML_Bold=نام=KTML_End=
نام باستانی رشته کوه زاگرس کُر یا کور است: بر طبق اسطورهشناسی سومری کور (کر) اساساً نام یک کوه یا کوههایی بوده، و معمولاً به کوههای زاگرس واقع در شرق سومر اطلاق میگردیدهاست.
کور همچنین نام دیگر امپراتوری اکد است که از سه هزار سال پیش و قبل از آن بر کل نواحی زاگرس گسترده شده بود.
=KTML_Bold=مکاننگاری شاتل رادار از کوههای زاگرس=KTML_End=
بعضی معتقدند ریشه این نام اوستایی است. در زبان اوستایی زاگر Za-G'R' به معنای کوه بزرگ است. اما نظری نیز هست این است که این کلمه از نام مهاجران هندواروپایی ساکن در این منطقه معروف به ساگارتی گرفته شده.
نام قدیمی این رشتهکوه در زبان فارسی «پاتاق» که نام رشتهکوهی معروف در استان کرمانشاه نیز هست بوده و پیش از آن «کهستان» (در عربی «جبال») و «پهله» بود.
واژهٔ «زاگرس» یا «زاگروس» از بیش از هشت دهه پیش و از اواخر دوره قاجار از طریق ترجمه آثار نویسندگان اروپایی (و بعضاً از زبان یونانی) وارد زبان فارسی شده و سپس بر روی نقشه ایران نیز گذاشته شد.
ظاهراً حسن پیرنیا اولین کسی است که واژهٔ زاگرس را در حاشیهٔ صفحهٔ 2 کتاب خود بنام «تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان» آوردهاست. او خود تأکید نموده که اروپاییها چنین (یعنی زاگرس) نامند.
بعد از نوشتهٔ پیرنیا بارها به اشتباه از زاگرس به نام کوه یا دره نام برده شد که برداشت نادرستی بودهاست زیرا واژهٔ زاگرس بخش گستردهای از شمالغربی تا جنوب شرقی ایران را با بیش از 240 نام از رشته کوه، دشت، دره، رود و شهر و بخش و روستا در استانهای آذربایجان غربی، کردستان، ایلام، کرمانشاه، مرکزی و اصفهان و فارس و کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری و خوزستان و بالاخره لرستان را شامل میشود.
واژهٔ زاگرس در هیچیک از کتابهای تاریخی و جغرافیایی یا مسالک و الممالک و نوشتههای دوره اسلامی نوشته نشدهاست. در لغتنامه دهخدا یا دائرةالمعارف مصاحب نیز نکتهای مهم و اساسی دربارهٔ ریشه و اصل واژه زاگرس بیان نشدهاست.
محمد قزوینی در صفحهٔ 48 از جلد 5 کتاب خود مینویسد: «زاگرس نام یونانی سلسله جبال غربی ایران به خصوص منطقهٔ بختیاری در غرب ایران است.»
در دانشنامه لاروس از زاگرس به کوتاهی بهعنوان نام درهای که نفتخیز است ذکر شدهاست.
در واژه نامهٔ یونانی به آلمانی که سال م1886 در لایپزیگ به چاپ رسیده واژه Zagrio یا Zagros را بهعنوان «کوهی در دوران ماد» به نقل از نوشتههای استرابون و پولیبیوس آوردهاست.
در لغت نامهٔ جغرافیایی Lexique géographique در زیر واژه و عنوان «زاگرو» (زاگرس) آمدهاست:
«رشته کوهی است در آسیا که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده .»
رومن گیرشمن باستانشناس فرانسوی در کتابش زاگرس را نام قبیلهای دانسته و مینویسد:
«حرکت عمومی قبایل ایرانی هنوز به پایان نرسیده بود که قبیلهٔ سومی از قبیلههای مهم ایرانی بنام «Zikirtu» یا «ساگارتی» بسوی نواحی شرقی تری رفته و مستقر شدند.»
هرودوت نیز در نوشتههایش از همین قبیله صحراگرد با نام «ساگارتی» یاد کرده و مینویسد:
«قبیلههای دیگر که صحراگردند از این قرارند: داینها، ماردها، دروپیکها و ساگارتیها»
دیاکونوف نیز در کتاب تاریخ ماد خود در شرح حملهٔ آشوریها به پارسوا و به استناد کتیبههای خوانده شده مینویسد:
«بهطوری که در متن تصریح شده، آخرین نقطهٔ لشکر کشی ظاهراً زاکروتی بود»
به استناد مطالب ذکر شده ریشهٔ واژهٔ زاگرس از زبان اوستایی است و یونانیها با افزودن S (س) به آخر آن این واژه را به شکل یونانی مبدل نمودند.
لذا واژهٔ زاگرس (همانند واژه بختیاری) هم نام کوه و دژ و هم ایل، قوم، قبیله و محلی بودهاست.
=KTML_Bold=زمینشناسی=KTML_End=
گسلهای کمربند چینخورده -رانده زاگرس
گسل جوان زاگرس (نارنجی)
راندگی اصلی زاگرس (زرد)
گسل زاگرس بلند (آبی)
کمربند چینخورده و رانده زاگرس یک کمربند طولانی حدوداً 1800 کیلومتری (1100 مایل) از سنگهای پوستهای تغییر شکل یافتهاست که در جبهه برخوردی بین صفحات عربی و اوراسیا تشکیل شدهاست.
رشته کوههای زاگرس حاصل یک فعالیت تکتونیکی یعنی برخورد دو صفحه تکتونیکی اوراسیا و عربستان هستند. این چین خوردگی متوقف نشده و دگرگونی زمین در غرب ایران و منطقه زاگرس همچنان ادامه دارد. چین خوردگیهای متعدد و وجود گنبدهای نمکی فراوان، زاگرس را به منطقهای نفت خیز تبدیل کردهاست.
از نظر زمینشناسی، زاگرس به دو یا سه بخش مجزا قابل تفکیک است: زاگرس شمالی، زاگرس میانی و زاگرس جنوبی. تفاوت زاگرس شمالی و جنوبی در نوع چین خوردگیها و نیز در نحوهٔ قرارگیری چینها بر روی گنبدهای نمکی است. استانهای فارس و کهگیلویه بویر احمد، بخشهای جنوبی استانهای اصفهان و چهارمحال و بختیاری، ارتفاعات شرقی استان بوشهر و ارتفاعات شمالی استان هرمزگان همگی زاگرس جنوبی محسوب میشوند. بخشهای غربی استان اصفهان، بخش بزرگی از چهارمحال و بختیاری، استان لرستان، ارتفاعات شمالی-شرقی استان خوزستان، بخشهای جنوبی استانهای مرکزی و همدان از جمله مناطق زاگرس مرکزی محسوب میشوند. اما بخشهای شمال غربی مناطق مذکور که شامل استانهای ایلام، کرمانشاه، کردستان، بخشهای جنوبی و غربی آذربایجان غربی، ارتفاعات زاگرس در شرق ترکیه و نوار شمالی عراق هستند به عنوان زاگرس شمالی شناخته میشوند. در یک تقسیمبندی دیگر، کوههای زاگرس به دو بخش اصلی قابل تفکیک هستند: زاگرس مرتفع و زاگرس چین خورده.
=KTML_Bold=زاگرس مرتفع:=KTML_End=
بر پایه تقسیمبندیهای ساختمانی زمینشناسی ایران، پهنه زاگرس مرتفع یا زاگرس بلند، با پهنای متوسط 80 کیلومتر در میان دو پهنه زمینشناختی سنندج-سیرجان در شمال و پهنه زاگرس چینخورده در جنوب قرار دارد و بلندترین بخشهای رشتهکوه زاگرس را در خود جای دادهاست. مرز شمالی پهنه زاگرس بلند، یک گسل معکوس بزرگ است که آن را گسل اصلی معکوس زاگرس مینامند. گسل زاگرس بلند نیز مرز جنوبی پهنه زاگرس بلند محسوب میشود و این پهنه را از زاگرس چینخورده جدا میسازد.
زاگرس مرتفع بخش شمال شرقی رشته کوههای زاگرس و در واقع اولین ردیف از کوههای زاگرس را تشکیل میدهند و به صورت دیوارهای بلند اما با پهنای نسبتاً کم (حداکثر 80 کیلومتر) از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شدهاند. میزان ارتفاع و بارش برف و باران در این بخش از زاگرس زیاد میباشد. مرتفعترین قلل زاگرس شامل دنا، زردکوه، کبیر کوه، اشترانکوه و گرین در زاگرس مرتفع قرار دارند.
=KTML_Bold=زاگرس چینخورده:=KTML_End=
زاگرس چینخورده، بهبهان
زاگرس چینخورده، بهبهان
بخش غربی و جنوبی رشته کوههای زاگرس، با طولی حدود 1375 کیلومتر و عرضی بین 120 تا 250 کیلومتر، زاگرس چین خورده نامیده میشود. این بخش از زاگرس، همراستا با زاگرس مرتفع، تا خلیج فارس و تنگه هرمز ادامه مییابد. تاقدیسهای بزرگ و کشیده از مشخصههای زاگرس چین خورده هستند.
گسل زاگرس بلند مرز شمالی پهنه زاگرس چینخورده محسوب میشود و این پهنه را از زاگرس بلند جدا میسازد.[1]