گوندێ بێتکار
گوندێ بێتکار ئێکە ژگوندێن دەڤەرا بەرواری بالا(بەرواری ژووری) سەر ب ناحیا
کانی ماسێکانی ماسێ ڤەیە ل پارێزگەها دهوکێ ژ عەشیرەتا بەرواریا، دکەڤیتە سەرسنورێ کوردستانا باکوور نێزیک قەزا چەلێ کو ژ لایێ باکوورێ گوندی ڤە، و لایێ روژهەلاتی جیرانە دگەل گوندێ دووتازا یێ دەڤەرا نێروەیان ، و زێیێ مەزن درێژدبیت ب لایێ روژیاڤایێ ڤە، باشورێ گوندێ جیرانە دگەل هەردوو گوندێن سپیندار و کارە هەڤسنورە. و هەروەسان گوندێ بێتکار رولەکێ بەرچاڤ هەبوو دشورەشا ئەیلولێدا و هەردەم جهێ ڤەحەوهانا پێشمەگا و رێڤینگا بوو ژبەرکو تاکە رێک بو دەربازبونێ پرا بلبل بوو لسەر رووبارێ زێیێ مەزن,بو گرێدانا دەڤەرا بەروارى بالا و
ئامێدیئامێدیێ و نێروە و رێکان.
کەش و هەوایێ گوندی
ژ بەرکو گوند ل دەڤەرەکا چیایە ل نیڤەکا پایزێ باران دبارن و جهێ بەفرێ خوش دکەن و ل سەرێ چلەی بەفر دباریت و ناڤچە ب ئێک جاری سپی دبیت سەرما زێدەبیت و پلێن گەرمیێ گەلەک دهێنە خارێ و بەفر ب رادەکێ زێدەدباریت هەتا ل بیرا دانعەمرێن گوندیە کو ڤەدگێرن و دبێژن ل بەژنا زەلاما بەفر باریە و ب کێماتی ل وان سالێن چنە باریبیت ل دانگا زەلاما هاتیە ، هەروەکی دزانین بهار بخەملا خو دناڤودەنگن بەلێ بهارێن گوندی بێتکار چ بوو نا‌هێتە گووتن و نڤێسین حەتا ب چاڤ نەبینن چنکو هێش بەفر ل سەر چیایان پاوانێن گوندی کەسک دبن و بێهنا گولێن بهارێ گوندی تژی دکەت ، هاڤینێت گوندی زور دخوشو ڤێنکن هەوایەکێ هین ژ گەلێ فەقێ و ژ زێی دهێت.
ژیارا گوندیا
باراپترێ ژیارا گوندیان ل گوندی سەر خودانکرنا تەرش و تەوالی و چاندنێ و جووت و کێلان و هەروەسا ژی هندەک گوندیان شیانێن بازرگانیێ هەبوون و بازرگانی دکرن ژ بەرکو تاکە رێک بو دەربازبونێ پرا بلبل بوو لسەر رووبارێ زێیێ مەزن,بو گرێدانا دەڤەرا بەروارى بالا و ئامێدیێ و نێروە و رێکان، ئەڤە هەمی ژ بلی راڤ و نێچیرێ، چاندنا گونندی بارا پتر یا دێمی بوو ژ بەرکو ئاڤا کانیێن گوندی تێرا چاندنێ نەدکر و توانایێ کێشان و ئینانا ئاڤێ ژ زێی نەبوون ژبەرکوو دوی دەمی دا ئامیرێن کێشانا ئاڤێ نەبوون ژبەرهندێ گوندی نەچار دبوون چاندنا دێمی بکەن وەک دروسکرنا رەزا ب چاندنا دارێن کەزانا و باهیڤان و تری ، و هەروەسان گوندی ئەرد هەبوو ل بەر ریبارێ زێی کو چەمەکێ بناڤ و دەنگ بوو دگوتنێ چەمێ دێرکێ گوندی بێبەش نەدبوون ژ چاندنا ئاڤی وەکی برنج ، کونجی ، نسیک، باجان ، گوندور.....هتد خودانکرنا گیانەوەرا ژ هەردوو جوران کەرش و کەوالی (دیکل، مریشک، علوک، چینوک......هتد) وهەرەسا گیانەوەرێن مەزن( پەزوبزن، چێل، گولک و هەسپ....هتد) کو بو گەلەک مەرەما بکاردئینان بو بەرهەمی و رێچالی و مەرەمێن کشتوکالی ..هتد.
بنەمالێن گوندی
دکەڤندا گوند ژ گەلەک بنە مال پێکدهات بەلێ ژ بەرچەند هوکاران و ئەگەرێن کوچکرنێ ژدەڤەرێ بارکرینە بو گوندو و ناڤچێن دی بارکرینە وەک هندەک بنەمال کوچکریە گوندێ تروانش و هندەکێن دی ل سپیندار ، سیارێ ، سکەڤتێ و بیتکیا، بەلێ ئەو بنەمالێ نوکە ماین ئەڤەنە:-
جەمێ
شێخێ
سەینا
بەیرەم
بەگیێ
صالح
ملحەکێ
خدر
ناڤ و دەنگێن گوندی
گوندێ بناڤ و دەنگە ب چەندین سالوخەتێن خو ژوان ب قارەمانیا و تومارکرنا چەندین داستانێن شەرکرنێ د دەڤەرێدا وەک قەرو بێتکاری و بەشیرێ دوو فنجان ، و چەندی شەهید داینە دداستانێت کوردیدا ژ بو رزگاکرنا کوردستانێ وەک:- سلیمان دربو، بدل نبی، صدیق بێتکاری ، شێخ عزێر و نازم بێتکاری .....و حەتا بگەهینە نیهاد طه بێتکاری و بژار بێتکاری و فوئاد بێتکاری ل شەرێ دژی
داعشداعشێ. و هەروەسا بناڤ و دەنگن ب داوەت و شەهیان و سترانێن فلکلوری ژ کەڤندا تا نوکە ژی و هندەک ژ وان داوەتان( چەلا بەر چەلا، عودیشو، میرانی، سنجانێ، چوخو و باسو...هتد) و ئەڤ داوەتە دهێنە کرن دبەر سترانێن شەرا و قارەمانی و داستانان و ئەڤینداری و مەدحە پەسنا ئاغا بەگان......هتد.
هندەک ژ جهێن شینواری ل گوندێ بێتکار
پرا بلبل
کەلا ئەیوب
گەلیێ فەقێ
هەبونا گەلەک ژ کاڤلە گوندان کەڤن ماینە کو ژ وان نەه گوندان
شینوارێن ئینانا ئاڤێ ب رێکا سولینێن ئاخێ ژ کانیێن چیایی
چالا سەینا
بەرسورێ
هندەک سەرچاڤێن ئاڤێ ل گوندی
چەند کانییەک هەبوون ل دەوروبەرێن گوندی کو دبونە سەرچاڤ ئاڤێ بوو گوندی و خودانکرنا تەرش و تەوالی ژ کانیکێن بو پێدڤین خو یێن روژانە بکادئینان:-
کانیا نیڤا گوندی
کانیا نیڤا گوندی
کانیا کانیانێ
کانیا سەری کانی
ژ وان کانێن دکەڤنە جهێ زومان و خودان کرنا پەزی و حەیوانان
کانیا سنجێ
کانیا گرێ
کانیا دێرخەل
خراب‌کرنا گوندی
ئەڤ گوندە هاتە خرابکرن ژ لایێ رژێما بەعسا فاشست ل عیراقێ جارائێکێ ل سالا 1976ێ ئەو ژی ژبەر کو پتریا خەلکی گوندی ببونە پێشمەرگە و بەژداریاوان د شورەشا کوردیدا و ئەوێن ماین هاریکاریا پێشمەرگەی دکرن ژ بو ئامادەکرنا خارنا وان دانا پارەی بو کرینا چەکی و پێدڤیان، شورەشا کوردی ل دەڤەرێ بگشتی دەسپێکربوو ژ بەرهندێ ئەڤ گوندە و گوندێن دەورەبەر هاتنە خراب کرن و سوتن کو هزرا گەنیا وان ئەوبوو بسوتن و تالانکرنا گوندان دێ خەلک دەست ژ شورەشێ بەردەن و ئێدە کەس هاریکاریا پێشمەرگەی ناکەن و وەسا ددانا ئەڤە دێ بیتە دوماهیک بو ڤێ‌چەندێ ، و بێنا لەشکەری ب سوتن و تالانکرنێ نەهات رابوون بدەرێخستنا گوندیان ژ گوندی بو لایێ دی یێ زێی بو دەڤەرێن (کری،مەلختە،
سەردەشتسەردەشتێ...)، بەلێ هەر خەلکێ گوندی بەردەوام بون لسەر هاریکاریکرنا پێشمەرگەهان کو هەر ژ خەلکێ گوندی پێکدهاتن ئەڤەژێ بو هوکارێ هندێ جارەکادی رژێم هزر دوێرانکرنا دەڤەرێدا بکەن بو جارا دوو کو ل سالا 1987 ڤێ جارێ ژی دەست دا خراپکرن و سوتنا مال ملکێ گونگیان و چولکرنا دەڤەرێ ب ڤەگوهاستنا خەلکێ بو کومەلگەها بێگوڤان، بێرسڤێ، باتیفا و دیرەلوک....هتد مەرەم بئاکنجیکرنا وان ل ڤان کومەلگەها ژبو نەهێلانا هاریکاریان بو پێشمەرگەری ژبەرکو ئەڤ کومەلگەهە ب توندی دهاتنە چاڤدێرکرن ژ لایێ رژێمێ بەعس ڤە، پشتی سەرهلدانا بهارا 1991 کو کوردستان هاتە رزگارکرن و حکومەت و دەسهەلاتا کوردی بکاربووی گەلەک گوند جارەکادی هاتنە ئاڤاکرن و قەرەبوکرن ژ لایێ حکومەتێ ڤە و دابینکرنا خزمەتگوزاریان بو خەلکێ وان گوندان لێ‌بمخابنی ڤە گوندێ بێتکار و گوندێن دەوروبەران نەهاتنە ئاڤەدانکرن نە ژ لایێ حکومەتێ و نە خەلکێ گوندی ڤە ئەڤەژی بو چەند ئەگەرەکان ژوان ژی گوند دەکەڤیتە سەر سنوری و بەردەوام دهێتە بومبەباران کرن ژ لایێ تورکیا ڤە و تا نوکەژی ئەڤ ئاریشە هەیە, گوندیا گەلەک هەولداینە بزڤرنە وارێ خو لێ ژبەر بارودوخێ ئەمنى و نە ئارامیا دەڤەرێ حکومەت نە شیایە چ خزمەتگوزاریا بو دابن بکەت، و بمخابنیڤە خو نوکە رێکا گوندی ژی نەمایە و نەکەس دچیتێ و نەکەس لێ دژیت.
[1]