ئەڤ گۆندە (دهیکا ڕۆژهەلات) ئێک ژ گۆندێن دەڤەرا هۆزا (رِێکـان)ە، ژ بەشێ (دێمی)، و سەر ب قەزا دەڤەرا (ئامێدیێ) ڤەیە، و سنوورێ وێ یێ جوگرافی ژی ب ڤی ڕِەنگێ ل ژێری یە:
- ژلایێ ژووری(باکووری)ڤە : گۆندێ (بەنستان)ە
- ژلایێ ژێری(باشوری)ڤە: گۆندێ (وەرەخەل)ە
- ژلایێ ڕۆژهەلاتی ڤە: گۆندێ (رزێ)یە
- ژلایێ ڕۆژئاڤای ڤە: گۆندێ (شابەکەما)یە.
هەروەسا ژلایێ ڕۆژهەلاتی ڤە شیڤەک(نهال)ەک هەیە کو گۆندی دکەتە دوو جوین(بەرۆژ و نزار).
سرۆشتێ گۆندی:
هەروەکی مە ل سلال دیارکری کو ژگۆندێن دەڤەرا (رِێکان) یێن (دێمی)یە، لەوما ژی دەرامەت و چاندن و داروبارێن وێ ژی بەهرا پتر ددێمینە وەک(سماق، کەزان، گۆیز...)، ودەرامەتێن دیتر ژی (رِەزێن دێمی)نە، لێ دگەل ڤێ چەندێ ژی ئەڤ گۆندە ب مێرگا خۆ یا بناڤێ (مێرگا دهیک)یا ناڤدارە، کۆ یا هوین و فینک ودلڤەکەرە، کۆ ببوو مەڵبەندەکێ بێهنڤەدانێ بۆ خەلکێ دەڤەرێ ژ ڕِێڤینگ و کاروانچییان، نەخاسمە بۆ گۆندێن
ڕِێکانیان ژ (مشارا دێم_ بەلیکا دێم).
کانیێن گۆندی:
- کانیا مزگەفتێ
- کانیا گۆندی (کانیا مێرگێ)
- کانیا بیشی: کو بەهراپتر ژدەرامەتێ ئاڤی ل بەر ڤێ کانیێ دهێتە کرن، کانیەکا خۆش و هوین(فینک)وتەزی یە.
- کانیا گویزکا کەلێ(قەلێ): کو وەسا دهێتە زانین کۆ بالندێ(قەل) ب خارنا ڤێ گویزێ ڕِادبیتن یا کو ل هنداڤی ڤێ
کانیێ، لەوما ژی بڤی ناڤی هاتیە ناڤکرن.
بنەمالێن گۆندی:
گۆندێ(دهیکا ڕۆژهەلات) ژ(4)ێ بنەمالان پێک دهێتن و ئەو ژی ئەڤێن ل ژێرینە:
- مالا تەتێ (تەتەر) کۆ (مالا عومەر، و مالا خاجە)ی بخۆڤەدگریتن.
- مالا جوندوی.
- مالا بادێ (کو ژ ناڤێ بهائەددین یێ هاتیە وەرگرتن).
- مالا مەلکێ.
موختاری یا گۆندی:
هەر ژکەڤندا موختاری یا گۆندی مالا(تەتەری) کری یە،و ژ وانا ژی (تەتەر،عومەرتەتەر، شێخوعومەر تەتەرل سالا 2006ێ ل شێلادزێ چوویە بەردلۆڤانیا خودێ مەزن،وکارێ موختاریێ نهۆ حەربی شێخۆ عومەر)دکەتن.
مزگەفت و خواندنا گۆندی یان:
هەرل سالێن چلان دا مزگەفت ل گۆندی هاتیە ئاڤاکرن وهندەک زانایێن ئایینی ژ گۆندێ (چیێ_دوسکی ژووری) ژی دهاتنە وێرێ(مەلاخالدێ چێی) بۆ ماوێ (سێ)سالان مەلاتینی یا لێکری و(مەلا یوسف بەنستانی) ژی بۆ ماوێ (دوو)سالان،ونۆکە شوینەوارێ مزگەفتێ یێ مای، و بۆ خواندنێ ژی خەلکێ گۆندی دچوونە گۆندێ(رِەزگە_رِێکان).
ژکەسایەتیێن گۆندی:
دناڤ ڤی گۆندی دا دبیاڤێن جودا جودا دا کەسایەتی پەیدابووینە، ئەو ژی بڤی تەرزێ ل ژێری:
- عومەرێ دهیکی(رویە سپی وناندەر)
- عوزەیرێ دهیکی (رویە سپی وناندەر)
- جوندویێ دهیکی:ل سالا (1961)ێ چوویە بەردلۆڤانیا خودێ مەزن.
- ئیبراهیم فەیزی عومەر(ئێکەم کەس بوو ئانکو یێ پێشەنگ بوو یێ کۆ باوەرناما ئامادەیی وەرگرتی ل سالا1967ێ ل مویسل، و فەرمانبەری ل ڕِێڤەبەری یاچاندنێ ل دهوکێ کربوو، ل سالا(1995)ێ ل شێلادزێ چوویە بەردلۆڤانیا خودێ مەزن.
- چەتو ساڵح خاجە: ل سالا (1988)ێ هاتیە ئەنفال کرن.
- مستەفا عەبدوللامستەفا(کەسایەتیەکێ ئایینی)بوو.
- عەلی بهائەددین
- ئەحمەد بهائەددین
- گەنجۆ بهائەددین عوزەیردهیکی: نوژدارەکێ مللی یێ شەهرەزا و ناڤدارە دچێکرنا ملحەما برینا سووتنێ دا، کۆ مشە کەسانێن توشی سووتنێ بووی مفا ژێ وەرگرتی یە، ژدایک بوویێ سالا(1953)ێ یێ یە، وئاکنجی یێ باژێرکێ(شێلادزێ)یە.
- ئیدریس مستەفا عومەر: سەرپەرشتێ پەروەردەیی یە ل کەرتێ پەروەردا ئامێدیێ.
- ڕائید (کامیران ئیبراهیم فەیزی).
- زێرەڤان ئیبراهیم فەیزی: مامۆستا
- خورشید سەعید خاجە: مامۆستا
- موئەیەد ئەحمەد بهائەددین:
هێلاناگۆندی:
ئەڤ گۆندە ژی ئێک ژوان گۆندێن ڕِێکانیان بوویە یێن کو ل سالا (1978)ێ پشتی کو ڕژێما بەعسا عیراقێ یا ڕِوخیایی پرانیا گۆندێن دەڤەرا(رِێکان) سووتین وکاڤل و وێرانکرین ژوانا ژی(بەنستان، دێرکێ، دهیکا ڕۆژهەلات، ڕزێ، ڕِەزگە،سنجێ، شامکێ، کوکەرێ، مێرگاڤا، هورە...)وخەلکێ ڤی گۆندی هاتینە کومەلگەهێن نوی ئاڤاکری وەک(شێلادزێ و سیریێ) ولێ ئاکنجی بووینە،وهەژی یە بێژین کو (مالاتەتەری)هەرژ کەڤندا چووبوونە باژێرێ (دهوکێ) ولێ جهواربووینە وەک (مالا زەینەلێ برایێ تەتەری).